สำหรับวัดมหาธาตุนั้นเคยเป็นพระอารามหลวงที่รุ่งเรืองมากในอดีต สร้างขึ้นในช่วงกรุงศรีอยุธยาตอนต้น รัชสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพะงั่ว) เมื่อ พ.ศ. 1917 แต่ยังไม่แล้วเสร็จดีก็สวรรคตก่อน ต่อมาในรัชสมัยสมเด็จพระราเมศวร ทรงสร้างเพิ่มเติมจนเสร็จบริบูรณ์ โดยโปรดให้สร้างพระมหาธาตุสูง 17 วา ยอดสูง 3 วา ณ บริเวณที่พระองค์ทอดพระเนตรเห็นพระบรมสารีริกธาตุแสดงปาฏิหาริย์ แล้วโปรดให้อัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุมาบรรจุใต้ฐานพระปรางค์ประธานของวัด พระราชทานชื่อว่า “วัดพระมหาธาตุ”

พระปรางค์ประธานถือเป็นพระปรางค์ยุคแรกสมัยอยุธยา ที่ได้รับอิทธิพลศิลปะจากปรางค์ของขอม เป็นเจดีย์ทรงปรางค์ก่อด้วยศิลาแลงและอิฐ เคยพังทลายลงจนถึงเรือนธาตุในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม (พ.ศ. 2153-2171) ต่อมารัชสมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง (พ.ศ. 2172-2199) ได้โปรดให้บูรณปฏิสังขรณ์ขึ้นใหม่ โดยเสริมให้สูงกว่าเดิมเป็น 25 วา และมีระเบียงคดล้อมรอบทั้งสี่ด้าน แต่เมื่อหลังเสียกรุงครั้งที่ 2 ได้ถูกทิ้งร้าง จนกระทั่วถึง พ.ศ. 2454 สมัยรัชกาลที่ 6 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ พระปรางค์ได้พังทลายลงทั้งองค์ เหลือเพียงส่วนฐานของเรือนธาตุ

ต่อมา พ.ศ. 2499 กรมศิลปากรได้ขุดแต่งพระปรางค์ประธาน ที่ใต้ห้องเรือนธาตุ พบเครื่องทอง และผอบทองคำบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ปัจจุบันเก็บรักษาอยู่ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา

ด้วยเหตุที่ในอดีตนั้น วัดมหาธาตุเป็นพระอารามที่ตั้งอยู่ใจกลางพระนครศรีอยุธยา และเป็นที่ประทับของสมเด็จพระสังฆราช ฝ่ายคามวาสี จึงมักเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีสำคัญ ๆ ของกรุงศรีอยุธยา จนกระทั่งสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้สร้างวัดพระศรีสรรเพชญ์ จึงย้ายไปประกอบพระราชพิธีที่พระอารามแห่งนั้นแทน

อีกหนึ่งปูชนียวัตถุที่สำคัญและถือเป็น Unseen ของวัดมหาธาตุ คือ เจดีย์แปดเหลี่ยม เป็นเจดีย์รูปทรงแปดเหลี่ยม ตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้ยี่สิบ ชั้นบนเป็นเจดีย์รูปแปดเหลี่ยม ลดหลั่นกันขึ้นไป 4 ชั้น มีซุ้มโดยรอบทั้ง 8 ด้าน ผนังประดับด้วยปูนปั้นรูปเทวดา ชั้นบนสุดเป็นปรางค์ขนาดเล็ก นับเป็นเจดีย์แปดเหลี่ยมที่พบเพียงองค์เดียวในอยุธยา

อดีตอันเคยรุ่งเรืองของวัดมหาธาตุได้จบสิ้นลง เมื่อเสียกรุงศรีอยุธยา ครั้งที่ 2 ใน พ.ศ. 2310 วัดมหาธาตุถูกไฟไหม้เสียหายหนัก และกลายเป็นวัดร้างนับแต่นั้นมาจนปัจจุบัน

(จาก นิตยสารธรรมลีลา ฉบับที่ 198 มิถุนายน 2560 โดย กองบรรณาธิการ)
https://mgronline.com/dhamma/detail/9600000055692
 

 

ถึงจะเป็นวัดร้างมานานราว 250 ปีแล้ว แต่ “วัดมหาธาตุ” อยุธยา ซึ่งเป็น 1 ในอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา ที่ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลก เมื่อ พ.ศ. 2534 ยังคงได้รับความสนใจจากนักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและชาวต่างชาติทั่วโลก มาเยี่ยมชมอยู่มิขาดสาย โดยเฉพาะ “เศียรพระพุทธรูปในรากต้นโพธิ์” ซึ่งเป็นจุดไฮไลท์ ที่ต้องดูเป็นอันดับแรกเมื่อมาเยือนวัดแห่งนี้

เศียรพระพุทธรูปในรากต้นโพธิ์ เป็นเศียรพระพุทธรูปหินทราย ซึ่งสันนิษฐานกันว่า เศียรพระคงหล่นลงมาบริเวณโคนต้นโพธิ์ ที่อยู่ข้างวิหารราย ในช่วงบูรณะครั้งอดีตราว 50 ปีมาแล้ว ส่วนองค์พระนั้นหายไป เมื่อกาลเวลาผ่านไป รากโพธิ์ก็ค่อย ๆ งอกออกมาห่อหุ้มเศียรพระไว้แน่น จนดูคล้ายกับเศียรพระผุดออกมาจากต้นโพธิ์ เป็นที่น่าอัศจรรย์

แม้ว่าเป็นเพียงจุดเล็ก ๆ ของพระอารามสำคัญแห่งนี้ แต่เศียรพระพุทธรูปในรากต้นโพธิ์ ก็เป็น Unseen Thailand ที่ยิ่งใหญ่ระดับโลก เทียบเท่ากับมรดกโลกของประเทศอื่น ๆ โดยเมื่อ พ.ศ. 2554 ในช่วงการประชุมคณะกรรมการมรดกโลก ณ สำนักงานใหญ่ องค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (ยูเนสโก) ประเทศฝรั่งเศส ได้คัดเลือกภาพแหล่งมรดกโลกทั้งด้านทางธรรมชาติ และวัฒนธรรม ประมาณ 40-50 ภาพ ขนาด 1x1.5 เมตร จากแหล่งมรดกโลกทั้งหมด 936 แหล่ง มาติดไว้บริเวณรั้วของสำนักงานใหญ่ทั้ง 4 ด้าน พร้อมเขียนบรรยายที่มาของภาพแหล่งมรดกโลกต่าง ๆ ไว้ด้วย โดย 1 ในนั้นคือภาพ “เศียรพระพุทธรูปในรากต้นโพธิ์” นั่นเอง