ครั้งแรกก็คิดถึง อาฬารดาบส อุทกดาบส เพราะทรงเคยเป็นศิษย์ไปอยู่ในสำนักนั้น แล้วก็เป็นผู้มีปัญญา ไปสอนก็คงเข้าใจ แต่ได้ทราบว่าทั้ง ๒ ท่านตายแล้ว ก็คิดไปถึง พวกฤๅษี ๕ ตน ซึ่งเคยร่วมบำเพ็ญความเพียรมาด้วยกันในที่หลายแห่ง อยู่มาด้วยกันหลายปี ห้าตนนั้น คือ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ อัสสชิ เป็นฤๅษี เรียกว่า ปัญจวัคคีย์ หมายความว่า พวกห้า

พระองค์เห็นว่าพวกทั้งห้านั้นมีอินทรีย์แก่กล้า ควรแก่การบรรลุมรรคผล จึงนึกว่าต้องไปสอนห้าคนนี้ก่อน ก็พิจารณาว่าท่านเหล่านี้หายไปนานแล้ว น่าจะไปอยู่เมืองพาราณสี ทำไมพระองค์คิดอย่างนั้น ? เพราะเมืองพาราณสีนั้น เป็นศูนย์กลางแห่งการจาริก เป็นบุญยสถานที่ชาวอินเดียจะต้องไปกัน ก็คงจะไปอยู่แถวแม่น้ำคงคา ไปสะสางบาปอยู่ที่นั่นละ พระองค์ก็คิดว่าต้องไปหาที่นั่น เลยเสด็จออกจากพุทธคยาอันเป็นสถานที่ตรัสรู้ เดินขึ้นไปทางเหนือเพื่อจะไปเมืองพาราณสี
ระยะทางจากคยาไปเมืองพาราณสีนี้ ถ้านั่งรถไฟก็ ๕-๖ ชั่วโมง พระองค์ก็เดินไป ในสมัยนั้น ลัดเลาะไปตามริมฝั่งน้ำตามอะไรเรื่อยๆ ไปถึงเมืองกาสี ซึ่งเป็นแขวงเมืองของพาราณสีนั่นเอง แล้วก็หลบออกจากตัวเมืองไปที่สวนกวางของพระเจ้าเมืองพาราณสี

  เมื่อไปถึงบริเวณสวนนั้น  พบปัญจวัคคีย์ทั้งห้า  แต่ว่าท่านทั้งห้า เมื่อเห็นพระองค์ก็ไม่ชอบใจ ไม่เสื่อมใสอะไร เพราะนึกว่าเป็นผู้คลายความเพียร เวียนไปสู่ความมักมาก คงไม่ได้เรื่องอะไร พระองค์ได้ทำความเพียรด้วยกัน ทำกันอย่างหนัก เอาจริงเอาจัง แต่พระองค์เห็นว่ามันไม่ได้เรื่อง เลยเลิกเสีย  พวกห้าท่านนั้นยังยึดมั่นอยู่ในการทำความเพียรแบบทรมานตน พระองค์ก็เห็นว่ามันไม่ได้เรื่องก็เลยเลิกเสีย

พวกนั้นไม่ยอมเลิก แต่หนีไปเสียไม่อยู่ด้วย แล้วก็คิดว่าถ้าขืนอยู่ไปก็ไม่ได้เรื่องอะไร อยู่กับคนโลเลนี่คงไม่ได้เรื่องอะไร คิดอย่างนั้น ไม่เข้าใจน้ำพระทัยของพระองค์เลยหนีไป ครั้นไปเจอะกันเข้า ทั้งห้าก็บอกว่าโน้นๆ มาอีกแล้ว ถ้าจะไม่ได้ความอะไร มาหาพวกเราอีกแล้ว ดูหมิ่นน้ำใจ แล้วก็พูดว่ามาก็มา เราอย่าต้อนรับ แต่ว่าปูอาสนะไว้หน่อย ท่านจะนั่งก็จะได้นั่ง ก็สัญญากันว่าจะไม่รับ ว่าอย่างนั้นแหละ

ครั้นพระองค์เดินเข้าไปใกล้ ความที่เคยปฏิบัติมาในสมัยก่อน ก็ลุกขึ้นไปรับบาตร รับจีวรตักน้ำล้างเท้า ไปปัดขี้ฝุ่นที่อาสนะ เผื่อว่ามันจะมีอะไรอยู่บ้าง พระองค์ก็นั่ง แต่ว่าท่านเหล่านั้นใช้ถ้อยคำไม่เคารพ คือใช้คำว่า “อาวุโส” ซึ่งพูดกันอย่างเพื่อน

พระองค์ก็เลยตรัสบอกว่า อย่าใช้ถ้อยคำอันนั้นกับเราผู้ตถาคต เพราะเราได้บรรลุอมฤตธรรมแล้ว

ท่านเหล่านั้น ก็บอกว่า เฮ้อ เราไม่เชื่อดอก บรรลุอะไร ทำความเพียรกันมามาก ไม่เห็นได้ หนีเลิกเสียแล้วจะไปได้อะไร พูดโยกโย้กันไปตามเรื่อง

ผลที่สุด พระองค์ก็บอกคิดดูให้ดี เราเคยพูดคำเช่นนี้กับท่านบ้างหรือไม่ พูดว่า เราได้บรรลุอมฤตธรรมนี่ เราได้พูดกับท่านบ้างหรือไม่

ท่านเหล่านั้น ก็มองตากัน เอ้อ ถ้าจะจริง ไม่เคยพูดนี่คำนี้ มาพูดคำนี้ ถ้าจะมีอะไรดีเสียแล้ว ก็เลยตกลงกัน เอ้า ฟังกันหน่อย มีเรื่องอะไร ไหม ลองมาเล่าให้กันฟังหน่อยซิ พูดตามภาษาชาวบ้านก็ว่ากันอย่างนั้น ก็ตกลงว่าจะฟังธรรม

   

สถานที่ที่ฤๅษีทั้งห้าพบกับพระพุทธเจ้านั้น เขาได้สร้างเจดีย์ใหญ่ไว้เป็นที่ระลึก เรียกว่า เสาคันธีสถูป เจดีย์นั้น ก็ผุพังไปตามความเปลี่ยนแปลงของสังขาร บนยอดนั้นต่อเป็นป้อมไว้ ๘ เหลี่ยมบนยอดเจดีย์ เสาคันธีสถูป  ตรงนั้นเป็นที่ที่ปัญจวัคคีย์พบกับพระพุทธองค์ในทางกาย คือพบร่างกาย ไม่ได้พบธรรมะ  พระองค์ก็ได้ชวนท่านทั้ง ๕ นั้นไปกันต่ออีกหน่อยสักกิโลหนึ่ง ก็ไปถึงบริเวณสวนกวางร่มรื่น  พระองค์ก็ประทับนั่ง   นั่งใต้ต้นไม้ร่มรื่นสบาย  แล้วก็แสดงธรรมแก่ปัญจวัคคีย์ทั้งห้า


   ทีนี้ การแสดงธรรมของพระผู้มีพระภาค เริ่มต้นไม่พูดถึงเรื่องอะไร พูดธรรมะกันเลยทีเดียว ในเรื่องธรรมจักร ฯ ก็ขึ้นต้นว่า เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา ฯลฯ บอกว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ทางสองทางอันบรรพชิตไม่ควรเสพ ฯลฯ ทางนั้นคืออะไร ? คือ กามสุขัลลิกานุโยค   หมายถึงการมัวเมาในกาม   การมัวเมาในกามนี้  เพราะว่า ในสมัยนั้น พวกฤๅษีชีไพร แม้ออกไปอยู่ป่าบำเพ็ญพรต   แต่บางทีก็มีครอบครัว มัวเมาในกาม ถือว่ากามนั้นเป็นสิ่งสูงสุดที่มนุษย์ต้องการ ถืออย่างนั้น  ถ้าเป็นอยู่อย่างนั้นแล้วมันไม่สำเร็จ  พระองค์ก็ตรัสว่า กามสุขัลลิกานุโยค การประกอบตนให้หมกมุ่นในกามของนักบวชที่ใช้ไม่ได้


   ทีนี้ การแสดงธรรมของพระพุทธเจ้า นี่เราจะเห็นว่า พระองค์ ยั่วอารมณ์ผู้ฟังอยู่เหมือนกัน ทำให้เกิดสนใจฟัง เช่น พระองค์บอกว่า กามสุขัลลิกานุโยคนี่ไม่ดี ปัญจวัคคีย์ก็หูผึ่งทีเดียว เพราะว่า ปัญจวัคคีย์นั้น ไม่ได้มัวเมาในกามแล้ว ก็หูผึ่งอยู่ว่า เออ ถ้าจะเข้าที มีอะไรออกมาอีกก็ไม่รู้ ทีนี้ พูดอย่างนั้นแล้ว  พวกนั้นสนใจฟัง  พระองค์ก็ตรัสต่อไปว่า อัตตกิลมถานุโยค ก็ใช้ไม่ได้  อัตตกิลมถานุโยค คือการทำตนให้ลำบาก ได้แก่ การบำเพ็ญความเพียรต่างๆ ที่ทรมานร่างกาย เช่น  ยืน ไม่นอนบ้าง  ทำอะไรต่างๆ มันมากเรื่องที่เขาทำกันอยู่ในอินเดีย  เรียกว่า อัตตกิลมถานุโยค ไม่ดี  ทั้งสองประการนี้  ไม่ได้เรื่องอะไร  เพราะไม่ได้เป็นไปเพื่อความรู้พร้อม เพื่อความรู้แจ้ง เพื่อญาณ เพื่อความสงบ  เพื่อนิพพาน ไม่เป็นไปอย่างนั้น  พระองค์บอกว่า ไม่ควรปฏิบัติในทางสองทางนี้ นี่เรียกว่า เป็นการห้ามเสียก่อน พอเริ่มแสดงก็ปิดทางสองทางเสียก่อนว่าไม่ควรเดิน เพราะเป็นทางที่ไม่ตรง ไม่ถูก ปฏิบัติไปก็จะเหนื่อยเปล่า ไม่ได้ประโยชน์อะไร


   ทางทั้งสองนี้ เป็นทางที่เขาปฏิบัติกันอยู่ในสมัยนั้น พระพุทธเจ้าท่านบอกว่าเป็นทุกข์ เป็นอนริยะ คือไม่ใช่ของพระอริยเจ้า ไม่เป็นไปเพื่อประโยชน์ ทางสองทางนี้ไม่เกิดประโยชน์ เมื่อห้ามทางสองทางนี้แล้ว พระองค์ก็บอกทางใหม่ คือว่าเป็นทางที่ไม่กระทบกระเทือนกับทางสองอย่าง ไม่สุดโต่ง ว่าอย่างนั้น หย่อนไปก็ไม่ดี ตึงไปก็ไม่ดี ประกอบตัวมัวเมาในกาม เรียกว่า หย่อนยาน บำเพ็ญความเพียรแรงกล้าทรมานร่างกาย เรียกว่า ตึงไป
ทางสองทางนั้น  ทางหนึ่งหย่อนยวบยาบ ทางหนึ่งตึงเปรี๊ยะเลย  เหมือนกับจะขาดไปอย่างนั้น ไม่ไหว  พระองค์บอกว่าทางสองทางนี้ ใช้ไม่ได้ เราได้พบทางใหม่แล้ว เป็นทางสายกลางๆ ไม่หย่อนไม่ตึงเกินไป ซึ่งเรียกว่า เป็นทางสายกลาง ทางสายกลางนี่แหละเป็นทางปฏิบัติเพื่อความรู้แจ้ง ความเห็นแจ้ง เพื่อความสงบ เพื่อนิพพาน เพื่อการหมดไปจากกิเลส


   ทีนี้  พระองค์ก็ตรัสต่อไปว่า กตมา จ สา ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา บอกว่า   ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ทางสายกลางที่ตถาคตได้ตรัสรู้พร้อมเฉพาะแล้วนั้น มีอะไรบ้าง ? 
ก็ได้ตรัสตอบบอกว่า มี สัมมาทิฏฐิ  (ความเห็นชอบ)  สัมมาสังกัปปะ  (ความดำริชอบ) สัมมาวาจา  (การเจรจาชอบ)  สัมมากัมมันตะ  (การงานชอบ)  สัมมาอาชีวะ  (การเลี้ยงชีวิตชอบ) สัมมาวายามะ  (ความเพียรพยายามชอบ)  สัมมาสติ  (ความระลึกชอบ)  สัมมาสมาธิ  (ความตั้งใจมั่นชอบ)  
รวมกันเข้าเป็นทางอันประกอบด้วยองค์แปด ทางทั้งแปดประการนี้ ทางประกอบด้วยองค์แปด ตถาคตได้ตรัสรู้พร้อมเฉพาะ   ได้กระทำให้แจ้ง  กระทำให้เกิดญาณ เป็นไปเพื่อความสงบ เป็นไปเพื่อความดับทุกข์ดับร้อนได้อย่างแท้จริง นี่เรียกว่า ทางสายกลางที่พระองค์ประกาศให้ทราบ ว่ามีทางใหม่ เป็นทางตรงทางเดียว แต่ว่าประกอบด้วยองค์แปดประการ เป็นแนวทางที่จะให้ถึงความดับทุกข์ได้ นี้ตอนหนึ่ง.