แมงกะพรุนกล่อง (Box Jellyfish)

คูโบซัว (ชั้น Cubozoa) เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังชั้นหนึ่งของไฟลัมไนดาเรีย มีชื่อสามัญในภาษาอังกฤษเรียกโดยรวมว่า “แมงกะพรุนกล่อง” (Box jellyfish) หรือ “แมงกะพรุนสาหร่าย” ( Sea wasp) หรือ “สาโหร่ง” (Sea wasp) เพราะมีพิษที่ร้ายแรงและมีรูปร่างคล้ายลูกบาศก์อันเป็นที่มาของชื่อ แมงกะพรุนเป็นสัตว์ที่ถือกำเนิดขึ้นมาแล้วกว่า 505 หรือ 600 ล้านปี มีวงจรชีวิตที่ขยายพันธุ์ได้ทั้งแบบอาศัยเพศและไม่อาศัยเพศ อีกทั้งนักวิทยาศาสตร์ยังบอกกันอีกว่า  แมงกะพรุนกล่องเป็นสายพันธุ์ที่พัฒนาอย่างก้าวไกลกว่าแมงกะพรุนทั่วไป

คูโบซัว เป็นแมงกะพรุนที่แบ่งออกได้เป็น 2 อันดับใหญ่ๆ คือแบบเมดูซา (Medusa) และแบบโพลิป (Polyp) ดูได้ง่ายๆ จาก 

พวกที่ไม่เคลื่อนที่จะมีรูปร่างแบบโพลิป – ปากอยู่ทางด้านบน 

และพวกที่เคลื่อนที่ได้จะว่ายน้ำได้อิสระ – ปากอยู่ทางด้านล่าง ซึ่งแมงกะพรุนกล่องนั้นเป็นแบบเมดูซา

ลักษณะแบบเมดูซา (Medusa) หรือแมงกะพรุนทรงระฆังคว่ำ : มีลักษณะคล้ายร่มที่ด้านบนโค้ง (Exumbella) ด้านล่างเว้า (Subumbrella) หนวดและอวัยวะ รับความรู้สึกสัมผัสต่างๆ อยู่บริเวณขอบร่ม ปากอยู่ตรงปากของส่วนยื่น ตรงกลางด้านล่างของร่ม (Manubrium) นำเข้าสู่โพรงอาหารซึ่งอยู่บริเวณตรงกลาง

• แมงกะพรุนกล่อง เมื่อโตเต็มวัย ส่วนประกอบหลักในลำตัวเป็นน้ำร้อยละ 94-98
• แมงกะพรุนเป็นสัตว์ที่มีลำตัวโปร่งใส ร่างกายประกอบด้วยเจลาตินเป็นส่วนใหญ่ สามารถมองเห็นเข้าไปได้ถึงอวัยวะภายใน
• เป็นสัตว์ที่ไม่มีทั้งสมองหรือหัวใจ !
• แมงกะพรุนกล่องมีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ตัวต่อทะเล หรือนักพ่นพิษแห่งท้องทะเล
• มักอาศัยอยู่ในน้ำตามแนวชายฝั่งของออสเตรเลียตอนเหนือและทั่วอินโดแปซิฟิก
• มีสีฟ้าอ่อน โปร่งใส และได้ชื่อนี้มาจากรูปร่างที่เหมือนลูกบาศก์  
• มีหนวดมากถึง 15 เส้นที่งอกออกมาจากแต่ละมุมของช่วงตัว และสามารถยืดยาวได้ถึง 10 ฟุต (3 เมตร)
• ด้วยการพัฒนาความสามารถในการเคลื่อนที่มากกว่าการล่องลอย โดยการพุ่งขึ้นอย่างรวดเร็วถึงสี่น็อตท่ามกลางทะเล
• แมงกะพรุนกล่องมีดวงตาเกาะกลุ่มกันหกกลุ่มอยู่บนทั้งสี่ด้านของลำตัว แต่ละกลุ่มจะมีดวงตาหนึ่งคู่ซึ่งมีเลนส์ตา เรตินา ตาดำและแก้วตาที่มีประสิทธิภาพสูง แม้ว่าจะไม่มีระบบประสาทส่วนกลาง นักวิทยาศาสตร์ยังไม่แน่ใจว่าแมงกะพรุนพวกนี้มีกระบวนการในการมองเห็นอย่างไร

แมงกะพรุนกล่อง ติดอันดับ 1 ในการจัดอันดับชนิดของสัตว์ที่มีพิษร้ายแรงที่สุดในโลก

แมงกะพรุนหลายชนิดมีพิษ โดยบริเวณหนวดและแขนงที่ยื่นรอบปาก เรียกว่า เข็มพิษ ใช้สำหรับฆ่าเหยื่อ หรือทำให้เหยื่อสลบก่อนจับกินเป็นอาหาร ซึ่งโดยมากเป็น ปลา และใช้สำหรับป้องกันตัว ภายในเข็มพิษของมันมีน้ำพิษที่เป็นอันตรายทำให้เกิดอาการคัน เป็นผื่น บวมแดง เป็นรอยไหม้ ปวดแสบปวดร้อน และเป็นแผลเรื้อรังได้ หรืออาจถึงขั้นเสียชีวิตได้ ขึ้นอยู่กับแมงกะพรุนแต่ละชนิด

ในชนิด Chironex fleckeri ซึ่งเป็นแมงกะพรุนกล่องชนิดที่มีขนาดใหญ่ที่สุด มีเซลล์เข็มพิษมากถึง 4-5,000,000,000 ล้านเซลล์ ในหนวดทั้งหมด 60 เส้น ซึ่งมีผลทางระบบโลหิต โดยไปทำลายเซลล์เม็ดเลือดแดง ทำให้โลหิตเป็นพิษ และเสียชีวิตลงได้ในระยะเวลาอันสั้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม

หนวดแต่ละเส้นจะมีเซลล์พิษอยู่ประมาณ 5,000 เซลล์ซึ่งไม่ได้ถูกกระตุ้นโดยการสัมผัสแต่โดยการพบสารเคมีจากชั้นผิวภาพนอกของเหยื่อ

เหตุการณ์คนที่โดนพิษ แมงกะพรุนกล่อง ในประเทศไทย

ในปีที่ผ่านๆ มาได้มีการจัดอันดับชนิดของสัตว์ที่มีพิษร้ายแรงที่สุดในโลก และแมงกะพรุนกล่องก็ติดเป็นอันดับต้นๆ ข่าวหลายต่อหลายสำนักได้รายงานถึงการเสียชีวิตของผู้คนที่เกิดจากพิษของมันเป็นจำนวนมาก ส่วนใหญ่คนที่โดนพิษมันนั้นจะช็อค และหัวใจล้มเหลวก่อนที่จะกลับเข้าถึงฝั่งซะด้วยซ้ำไป

ส่วนใหญ่เกิดขึ้นในน่านน้ำของประเทศออสเตรเลีย สำหรับประเทศไทย รายงานการเสียชีวิตจากแมงกะพรุนหลายรายในช่วง 10 ปี เช่น

• ในปี 2542 พบรายแรกที่เกาะสมุย สุราษฏร์ธานี
• ในปี 2545 พบผู้เสียชีวิตอีก 2 รายที่เกาะพะงัน สุราษฏร์ธานี
• ในปี 2551 พบผู้ป่วยเสียชีวิต 1 รายที่เกาะลันตา จังหวัดกระบี่ โดยคาดว่าสาเหตุเกิดจากแมงกะพรุนกล่อง
• เด็กหญิงชาวต่างชาติ อายุ 11 ขวบ ที่เสียชีวิตนั้น มีประวัติสัมผัสแมงกะพรุนพิษ ขณะเล่นน้ำอยู่บริเวณใกล้ชายหาดเกาะลันตา จังหวัดกระบี่ หมดสติ หัวใจหยุดเต้น หยุดหายใจ ประมาณ 10 นาทีหลังขึ้นจากน้ำ ได้รับบาดเจ็บ มือขวาและขาทั้งสองข้าง ได้รับการรักษาเบื้องต้นด้วยการปั๊มหัวใจกู้ชีพ ที่สถานีอนามัยและโรงพยาบาล และเสียชีวิตในเวลาต่อมา
• ส่วนรายที่ไม่เสียชีวิต เกิดเหตุเมื่อ 30 ธันวาคม 2549 เป็นเด็กชายชาวต่างชาติ อายุ 4 ขวบ มีประวัติสัมผัสแมงกะพรุนพิษขณะว่ายน้ำแถวเกาะหมาก จังหวัดตราด พบลักษณะแผลไหม้พอง ที่ขาทั้งสองข้าง หยุดหายใจ ได้รับการรักษาเบื้องต้นด้วยน้ำส้มสายชู แล้วส่งต่อไปรักษาต่อในโรงพยาบาลเป็นเวลา 3 วัน แล้วอาการดีขึ้น

พิษของ แมงกะพรุนกล่อง (Box Jellyfish)

แมงกะพรุนกล่องมีหนวดและกระเปาะพิษที่ใช้ในการป้องกันตัว และจับเหยื่อ ภายในกระเปาพิษะจะมีเข็มพิษขดอยู่ เมื่อหนวดของแมงกะพรุนสัมผัสกับผิวหนังจะกระตุ้นให้กระเปาะปล่อยเข็มพิษออกมา พร้อมกับปล่อยพิษที่เป็น เอนไซม์โปรตีน (Proteolytic Enzyme) ออกมา ซึ่งมีพิษต่อผิวหนัง ระบบประสาท และหัวใจ พิษของ แมงกะพรุนกล่อง (Box Jellyfish) เป็นหนึ่งในพิษที่สร้างความเจ็บปวดอย่างรุนแรงแก่ผู้ที่ได้รับ ทำให้เซลล์ผิวหนังและกล้ามเนื้อบริเวณที่ได้รับการสัมผัสตายได้ หลังจากที่พิษเข้าสู่กระแสเลือดไปทำลายเซลล์เม็ดเลือดแดง และเข้าสู่ระบบประสาท ก็จะกดทับระบบประสาททำให้หยุดหายใจ และยังมีผลต่อระบบหัวใจ โดยทำให้หัวใจเต้นผิดจังหวะหรือหยุดเต้นเฉียบพลัน และทำให้การทำงานของหัวใจล้มเหลวเสียชีวิตทันที ซึ่งพิษของ แมงกะพรุนกล่อง ทำให้หัวใจหยุดเต้นได้เร็วที่สุดในโลก

วิธีสังเกตอาการเมื่อสัมผัสพิษของ แมงกะพรุนกล่อง (Box Jellyfish)

อาการที่สัเกตได้ง่ายๆเมื่อสัมผัสพิษของแมงกระพรุนกล่อง โดยจะมีอาการปวดบริเวณแผล หรืออาจปวดไปทั่วร่างกาย มีอาการกล้ามเนื้อรู้สึกอ่อนแรง มีอาการเกร็งที่และหลัง เวียนหัว คลื่นไส้ ปวดหัว กระสับกระส่าย อาจจะมีอาการการแน่นหน้าอกร่วมด้วย เมื่อพิษเริ่มเข้าสู่กระแสเลือด การทำงานของหัวใจ และระบบประสาท จะเริ่มล้มเหลวและเสียชีวิตในที่สุด

วิธีแก้พิษ และปฐมพยาบาล แมงกะพรุนกล่อง (Box Jellyfish)

1. ราดด้วยน้ำส้มสายชู เป็นเวลา 1 นาทีเพื่อล้างพิษเบื้องต้น (ห้ามใช้น้ำจืดเด็ดขาดเพราะจะยิ่งกระจายพิษ)
2. นำหนวดแมงกะพรุนที่ติดตามร่างกายออกโดยหลีกเลี่ยงการสัมผัส
3. หากการทำงานของหัวใจ และสัญญาณชีพไม่ปกติ ให้ทำการปั้มและกระตุ้นหัวใจ เพราะพิษเริ่มแพร่กระจายเข้าสู่กระแสเลือด
4. กดบริเวณหน้าอกบริเวณเหนือลิ้นปี่เล็ก และคอยปั้มหัวใจหากมีการหยุดหายใจ
5. รีบนำตัวส่งโรงพยาบาล