เรื่องย่อ...

พระร่วงเป็นพ่อเมืองละโว้ซึ่งเดิมทีละโว้ต้องส่งส่วยน้ำให้แก่ขอม 3ปีต่อ1 ครั้ง เป็นน้ำจืดใสบริสุทธิ์ที่ตักจากทเลชุบศรเพื่อให้กษัตริย์ขอมนำไปใช้ในพิธีมุรธาภิเษก และงานพระราชพิธีต่างๆ ซึ่งทางขอมจะจัดส่งทหารมาแล้วชาวละโว้ก็ต้องส่งส่วยน้ำโดยมีทหารคอยคุมชาวบ้านขนน้ำไปส่งยังราชธานีของขอม

เมื่อพระร่วงได้ขึ้นเป็นพ่อเมืองแทนบิดานั้นชาวเมืองกำลังประสบภาวะเดือดร้อนจากความแห้งแล้ง กันดารพืชผลต่างๆที่เพาะปลูกก็ไม่ได้งอกงามเหมือนอย่างเคยพระร่วงจึงเจรจากับนักคุ้มที่คุมทหารมาเก็บส่วยขอให้นักคุ้มช่วยขนส่วยไปยังราชธานีขอมแทนชาวเมืองละโว้ด้วยว่าชาวเมืองกำลังลำบาก นักคุ้มเอ่ยปากว่าจะขนให้ก็ได้แต่เกวียนที่นำมามีเพียง 10เล่มเท่านั้นถ้าจะขนส่วยน้ำก็ทำได้เพียงครึ่งเดียวแต่ถ้าพระร่วงสามารถนำน้ำด้วยปริมาณเท่าเดิมบรรจุลงในเกวียน 10 เล่มได้ก็ยินดีจะขนไปให้

พระร่วงจึงสั่งให้ชาวเมืองละโว้ช่วยกันสานชะลอมแล้วใช้ยาชันไว้ภายในเพื่อใช้บรรจุน้ำส่งส่วยทำให้สามารถนำน้ำปริมาณเท่าเดิมบรรจุลงในเกวียน10 เล่มได้นักคุ้มจึงจำใจต้องขนส่วยกลับไปยังราชธานีเมื่อท้าวพันธุมได้ทราบเรื่องราวทั้งหมดก็โกรธมากกล่าวว่าพระร่วงคิดแข็งข้อปล่อยไว้ไม่ได้จึงสั่งให้นักคุ้มนำทหาร 1กองกำลังยาตราไปเมืองละโว้จับตัวพระร่วงกลับมาจับเป็นไม่ได้ให้จับตายทันที

พระร่วงนั้นเมื่อออกอุบายให้ทหารขอมขนส่วยกลับไปเองแล้วนั้นก็แน่ใจว่าท้าวพันธุมเมื่อทราบความคงไม่ยอมเป็นแน่คงต้องยกทัพมาเมืองละโว้ซึ่งละโว้เป็นเพียงเมืองเล็กๆคงไม่สามารถต้านทานทัพใหญ่ได้จึงส่งคนไปกรุงสุโขทัยเพื่อขอกองกำลังช่วยเหลือแต่ทางกรุงสุโขทัยกำลังเกิดปัญหาภายในพระนคร กษัตริย์แห่งกรุงสุโขทัยเพิ่งสวรรคตจึงไม่สามารถให้ความช่วยเหลือใดๆได้

ทัพขอมยกทัพมาใกล้เมืองละโว้พระร่วงตัดสินใจเดินทางออกจากละโว้มุ่งสู่สุโขทัยเพราะมั่นใจว่าถ้าตัวไม่อยู่ละโว้แล้ว ทหารขอมคงไม่ทำอะไรชาวเมืองเป็นแน่เพราะต้องการจับกุมตนแต่เพียงผู้เดียว และก็เป็นดั่งนั้นเมื่อนักคุ้มรู้ว่าพระร่วงเดินทางสู่สุโขทัยก็ปลอมตัวเป็นคนไทยแล้วรีบตามพระร่วงเข้าสุโขทัยโดยทิ้งกองทัพไว้ข้างเมืองละโว้ ทางกองทัพขอมไม่คิดว่าชาวเมืองละโว้ที่ขาดผู้นำจะกล้าลุกขึ้นสู้จึงประมาทในยามดึกชาวเมืองพร้อมทหารจึงจู่โจมกองทัพขอมโดยมิทันตั้งตัวทั้งกองทัพเสียทีต้องพ่ายแพ้

นักคุ้มเดินทางถึงสุโขทัยได้ตามพระร่วงเข้าไปยังพระบรมธาตุพบพระภิกษุกำลังกวาดลานวัดอยู่ ไม่รู้ว่านั่นคือพระร่วง จึงเข้าไปถามหาพระร่วงพระร่วงสงสัยว่านี่คงจะเป็นขอมปลอมตัวมาแน่เพราะสำเนียงไม่เหมือนคนไทยจึงให้รอก่อนเดี๋ยวจะไปตามให้แล้วพระร่วงจึงเข้าไปตามทหารคนสนิทออกมาจับกุมตัวขอมไว้ได้เมื่อเรื่องราวคลี่คลายแล้วพระร่วงก็เข้าไปลาสิกขากับมหาราชครู อำมาตย์ของกรุงสุโขทัยก็อยู่ในที่นั้นด้วยทั้งหมดได้ยินกิตติศัพท์ที่ผ่านมาของพระร่วงจึงพร้อมใจกันอัญเชิญให้พระร่วงขึ้นครองราชสมบัติแห่งกรุงสุโขทัยด้วยว่าขณะนั้นสุโขทัยยังไร้พระราชาพระร่วงเสด็จขึ้นครองราชย์พระนามพระเจ้าศรีอินทราทิตย์และได้อภิเษกกับนางเสืองพระราชธิดาของกษัตริย์สุโขทัยองค์ก่อน

บทละครพูดคำกลอนพระร่วงเรื่องนี้อ่านง่ายค่ะเพราะเป็นคำกลอน เนื้อหาก็เข้าใจง่าย และสนุก พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นเพื่อนใช้เป็นบทละครพูดคำกลอน เนื่องจากมีสมาชิกเสือป่ารักษาดินแดนได้แสดงความปรารถนาที่จะเล่นเรื่องพระร่วง และพระองค์ทรงเห็นว่าเรื่องพระร่วง เป็นเรื่องปลุกใจคนไทยอย่างดีเรื่องหนึ่ง แต่บทละครก่อนหน้าที่ทรงแต่งไว้เป็นบทสำหรับเล่นละครรำแบบเก่า จึงยากที่สมาชิกเสือป่าจะเล่นได้ เพราะต้องใช้บทรำอย่างท่าละคร ซึ่งเป็นเรื่องยากสำหรับผู้ไม่ได้ฝึกหัด ด้วยเหตุนี้พระองค์จึงทรงคิดแต่งขึ้นใหม่เป็นบทละครพูดคำกลอน เพื่อให้สะดวกแก่ผู้ที่ไม่เคยฝึกหัดรำละครแบบเก่าเล่นได้