อาณาจักรอิศานปุระ เป็นอาณาจักรโบราณ รุ่งเรืองอยู่ในช่วงพุทธศตรวรรษที่ 11 ครอบคลุมพื้นที่ภาคอีสานตอนล่างของไทย ตอนบนของประเทศกัมพูชา และลาวตอนใต้ สถาปนาขึ้นโดยพระเจ้าอิศานวรมัน ผู้สืบเชื้อสายมาจากกษัตริย์เจนละ คือพระเจ้ามเหนทระวรมัน หรือที่จิตรเสน ผู้ครองแคล้นเจนละ ที่ทรงครอบครองดินแดนในพื้นที่อีสานตอนใต้และลาวทางตอนใต้แถบวัดภู หลังจากที่ได้รับการสิบทอดอำนาจจากพระเจ้าจิตรเสน พระเจ้าอีศานวรมัน เสด็จขึ้นครองราชย์ (ราวพ.ศ. ๑๑๕๓-๑๑๙๘) ได้ทำสงครามกับอาณาจักรฟูนัน ที่ยึดของพื้นที่ทางตอนใต้ ควบรวมเป็นอาณาจักรเดียวกัน ซึ่งเป็นการสูญสิ้นอาณาจักรฟูนัน และได้สถาปนาศูนย์กลางการปกครองขึ้นใหม่ ชื่อว่า"อีศานปุระ

พื้นที่บริเวณโดยรอบปราสาทซ็อมโบร์ไพรกุกห์ ที่กำหนดไว้ป็นเขตโบราณสถาน มีขนาดความกว้าง ๖ ตารางกิโลเมตร ความยาว ๖ ตารางกิโลเมตร จากเดิมมีการสำรวจพบปราสาท จำนวน ๑๗๙ หลัง แต่ใน ปี ๒๕๕๑ กลุ่มผู้เชี่ยวชาญจากคณะสถาปัตยกรรม ของมหาวิทยาลัยวาซาดะ ประเทศญี่ปุ่นได้มีการสำรวจใหม่พบว่ามีปราสาทมากถึง ๒๘๐ แห่ง

ขอขอบคุณ จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี 

ทับหลังแบบถาราบริวัต (ถาลาบริวัต) มีอายุอยู่ในราว พ.ศ.1150
นางมิเรย เบนิสตี (Mireille Benisti) กล่าวถึงทับหลังแบบถาลาบริวัต (Thala Borivat) ว่าเป็นทับหลังที่เก่าแก่ที่สุดของศิลปขอมในราวกลาง พุทธศตวรรษที่ 12 ซึ่งค้นพบทับหลังศิลา 6 ชิ้น ที่ถาลาบริวัต บริเวณฝั่งขวาของแม่โขง และพบที่ปราสาทขตป (Khtop) 2 ชิ้น นางเบนิสตี เห็นว่าทับหลังซึ่งค้นพบที่ถาลาบริวัตเก่ากว่าที่สมโบร์ไพรกุก และถาลาบริวัตอาจเป็นสถานที่ตั้งของเมืองภวปุระของพระเจ้าภรวรมัน สำหรับทับหลัง 2 ชิ้น ซึ่งค้นพบที่ปราสาทขตปนั้น นางเบนิสตีเห็นว่าคงสลักขึ้นในปลายศิลปแบบสมโบร์ไพรกุก ราว พ.ศ. 1200 ในประเทศไทยได้ค้นพบทับหลังแบบถาลาบริวัต 4 ชิ้นที่วัดทองทั่ว จังหวัดจันทบุรี ซึ่งนับว่าเป็นทับหลังขอมแบบถาลาบริวัตอย่างแท้จริง นอกจากนั้น ยังได้ค้นพบศิลาจารึกขอมในพุทธศตวรรษที่ 12 หลักหนึ่ง ซึ่งกล่าวถึงการสร้างศาสนสถานของพระเจ้าอีศานวรมันที่ 1 พร้อมกันนี้ยังมีทับหลังอีกชิ้นหนึ่งซึ่งรักษาอยู่หน้าอุโบสถวัดสุปัฏนาราม จังหวัดอุบลราชธานี อาจกล่าวได้ว่าเป็นหัวเลี้ยวหัวต่อระหว่างศิลปขอมแบบ ถาลาบริวัตและสมโบร์ไพรกุก และอาจสลักขึ้นเมื่อราว พ.ศ. 1150  //www.vitara4x4.com/webboard/show.php?Category=photo-travel&No=8127&page=4

ดินแดนแห่งป่าปราสาทแลการจาริกแสวงบุญ------กลุ่มปราสาท “สมโบร์ไพรกุก” ตามชื่อที่คนไทยคุ้นเคยกัน เขียนอธิบายโดย รศ.ดร.ภูมิจิตร เรืองเดช ว่า “ซ็อมโบร์ไพรกุกห์” โดย “ซ็อมโบร์ไพร” หมายถึงป่าอันอุดมสมบูรณ์ ส่วน “กุกห์” หมายถึงศาสนสถาน หรืออาศรมหรือปราสาท จึงมีความหมายโดยรวมว่า ปราสาทในป่าทึบ นั่นเอง

ปราสาทกลุ่มนี้ อยู่ที่ “อิสานปุระ” หรือในเอกสารจีนเรียกว่า “เจิ้นลา” ซึ่งถือเป็นเมืองศูนย์กลางของรัฐแรกเริ่มในดินแดนกัมพูชา หรือที่เรียกว่ายุคก่อนเมืองพระนคร รัฐนี้เก่ากว่าเมืองพระนครราว ๑๕๐ ปี  สันนิษฐานว่ามีอายุอยู่ในช่วงราวพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ จนถึงราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕-๑๖

ก่อนหน้านั้น ในบริเวณสามเหลี่ยมปากแม่น้ำโขงต่อเนื่องขึ้นไปตามแม่น้ำบาสัคซึ่งเป็นสาขาของแม่น้ำโขงสายหนึ่งที่ผ่านไปยังทะเลสาบเขมร  มีบ้านเมืองซึ่งเป็นที่รู้จักในนาม “ฟูนัน” ซึ่งพบหลักฐานการเป็นเมืองท่าภายในที่มีทางน้ำสามารถออกทะเลในอ่าวไทยได้สะดวก โดยเฉพาะในฤดูน้ำหลาก และพบหลักฐานโบราณวัตถุเนื่องในการค้าขายระหว่างอารยธรรมสองแห่งคือ อินเดียและจีน มีชุมชนร่วมสมัยตั้งอยู่กระจัดกระจายในพื้นที่ดังกล่าว บริเวณนี้มักพบศาสนสถานบนเนินเขาย่อมๆ และชุมชนที่อยู่ใกล้แนวภูเขา เมื่อผสมผสานจากการบอกเล่าในบันทึกจดหมายเหตุจีน จึงเรียกว่าพวกบูชาเขาศักดิ์สิทธิ์หรือพนมหรือที่เรียกตามจดหมายเหตุจีนว่าฟูนัน

อ่านเพิ่มเติม อาศรมฤาษี ที่สมโบร์ไพรกุก โดย วลัยลักษณ์ ทรงศิริ //www.lek-prapai.org/photo.php?id=32

ศิลปสมโบร์ไพรกุกในดินแดนไทย----ปราสาทเขาน้อย  ตั้งอยู่บนยอดเขาน้อยสีชมพู ตำบลคลองน้ำใส อำเภออรัญประเทศ ห่างจากพรมแดนไทย - กัมพูชา ประมาณ ๑ กิโลเมตร เป็นอาคารก่ออิฐไม่ผสมปูนสามหลัง แต่ได้หักพังไปคงเหลือแต่ปรางค์องค์กลางกับเนินดินอีกสองเนิน
                พบโบราณวัตถุหลายชิ้นในบริเวณปราสาทเขาน้อย ได้แก่ ทับหลังมีลักษณะศิลปะเขมรแบบสมโบร์ไพรกุก ติดอยู่เหนือกรอบประตูทางเข้าปรางค์องค์กลาง จารึกอยู่บนแผ่นวงกบประตูปรางค์องค์กลางด้านขวามือของประตู ระบุมหาศักราช ๕๕๙ ตรงกับ พ.ศ.๑๑๘๐  เสาประดับกรอบประตูเป็นเสารูปแปดเหลี่ยม มีลายใบไม้ตามลักษณะศิลปะเขมรแบบกุเลน ประติมากรรมรูปบุคคลมีสี่กรยืนอยู่เหนือกระบือ สันนิษฐานว่าเป็นรูปนางทุรคาปราบอสูรควาย

ทับหลังหมายเลข ๕  พบทางด้านประตูหลอกด้านทิศเหนือของปรางค์องค์ด้านทิศเหนือ ทำจากหินทรายเนื้อหยาบสีค่อนข้างขาว ขนาดกว้าง ๐.๔๒ เมตร ยาว ๑.๘๘ เมตร หนา ๐.๑๕ เมตร ที่ริมทั้งสองด้านสลักเป็นรูปมกรยืนอยู่บนแท่นเตี้ย ๆ หันหน้าเข้าหากัน หางม้วนออกไปเป็นพวงบนหลังมกรสลักเป็นรูปบุคคลไว้ผมยาว มีมวยอยู่เหนือศีรษะ ร่างกายอวบอ้วน มือข้างหนึ่งยกขึ้นเหนือศีรษะ มืออีกข้างหนึ่งวางอยู่บนหัวเข่า ใส่กำไลที่ข้อมือทั้งสองข้าง มกรทั้งสองคาบวงโค้งออกมา มีลายดอกไม้และลายลูกประคำประดับอยู่ระหว่างวงโค้ง  มีรูปไข่คั่นอยู่เป็นระยะ จำนวนสามวง รอบวงรูปไข่แต่ละวง ประดับด้วยลวดลายพันธุ์พฤกษา ตรงกลางของวงรูปไข่ สลักรูปหน้าตรงของคนขี่ช้าง ด้านล่างของวงโค้งสลักเป็นรูปพวงมาลัยสลับปับรูปพวงดอกไม้
                    ทับหลังชิ้นนี้มีลวดลายศิลปะแบบสมโบร์ไพรกุก มีอายุอยู่ประมาณ พ.ศ.๑๑๕๐ - ๑๒๐๐

 
ปราสาทช่องสระแจง  อยู่ในอำเภอตาพระยา ตั้งอยู่บนยอดของทิวเขาบรรทัด และใกล้หน้าผาที่เชิงเขาบรรทัด มีสระน้ำใหญ่รูปกลม เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑๐๐ เมตร เป็นสระน้ำโบราณ
            ตัวปราสาทสร้างด้วยหินทราย และศิลาแลง มีประตูทางเข้าสองด้าน ด้านหลังมีสระน้ำและร่องรอยการตัดหิน โบราณสถานอยู่ในสภาพหักพังมาก คงเหลือส่วนประกอบของอาคารทำด้วยหินทรายกระจัดกระจายอยู่ทั่วไป กำหนดอายุอยู่ประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๑๕ - ๑๗
            กรมศิลปากร เคยพบศิลาจารึกภาษสันสฤกต อักษรขอมที่ปราสาทแห่งนี้มีความว่า "พระราชาองค์ใด พระนามว่า มเหนทรวรมะ ปรากฎเหมือนพระศิวะ พระราชาองค์นั้นเป็นผู้กระทำทำความสุข เพราะฉะนั้นพระองค์จึงสร้างบ่อน้ำนี้ไว้สำหรับอาบ จารึกนี้มีอายุอยู่ประมาณ พ.ศ.๑๑๔๓ - ๑๑๕๘

อ่านเพิ่มเติม //www1.tv5.co.th/service/mod/heritage/nation/oldcity/sakaeo4.htm

อ่านเพิ่มเติม //www.oknation.net/blog/print.php?id=259924

อ่านเพิ่มเติม//www.antiqueofsiam.com/Knowledgepage/Khmer_know/Sambor_prei_kuk_know.html