ศาลหลักเมือง มีประวัติความเป็นมาว่า พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ได้โปรดเกล้าฯ ให้มีพระราชพิธียกเสาหลักเมืองขึ้น (องค์สูง) เป็นเสาไม้ชัยพฤกษ์ มีไม้แก่นจันทร์ประกับ (ประกับ ในที่นี้แปลว่า ประกอบเข้าทั้งสองข้างเพื่อให้แน่น) นอกยอดเสารูปบัวตูม เมื่อวันอาทิตย์ ขึ้น ๑๐ ค่ำ เดือน ๖ ปีขาล จุลศักราช ๑๑๔๔ ตรงกับสุรทินที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ เวลา ๐๖.๕๔ น. ณ ชัยภูมิใจกลางพระนครใหม่ที่พระราชทานนามว่า “ กรุงรัตนโกสินทร์อินท์อโยธยา “ หรือเรียกต่อกันมาว่า “ กรุงเทพมหานคร “ สถิตสถาพร เป็นมิ่งขวัญประชาชนชาวไทย

จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ทรงตรวจดวงชาตาของพระองค์ ซึ่งสถิตอยู่ ณ ราศีกันย์ เป็นอริแก่ลัคนาดวงเมืองกรุงเทพฯ เห็นได้ชัดว่า ดวงชาตาไม่กินกับดวงเมือง พระองค์จึงแก้เคล็ดดวงเมือง โดยโปรดให้ขุดพระหลักเมืององค์เดิม ในการนี้พระองค์ได้โปรดให้ช่างแปลงรูปศาลเสียใหม่ จากรูปศาลาเป็นรูปปรางค์ และทรงบรรจุดวงเมืองเดิมลงบนเสาพระหลักเมืองใหม่ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น ๑๐ ค่ำ เดือนอ้าย จุลศักราช ๑๒๑๔ ตรงกับสุรทินที่ ๕ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๓๙๕ เวลา ๐๘.๔๘ นาฬิกา ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเสาหลักเมืองต้นใหม่แทนต้นเดิม (องค์ใหญ่) เป็นเสาไม้สักเป็นแกนอยู่ภายใน ประกับด้วยไม้ชัยพฤกษ์ยอดเม็ดทรงมัณฑ์ เพื่อให้ประเทศชาติและประชาชนชาวไทยทั้งหลายอยู่ภายใต้พระบรมโพธิสมภาร ประสบความเจริญรุ่งเรืองวัฒนาถาวรยิ่งขึ้น

ปัจจุบัน องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก ซึ่งมีหน้าที่กำกับดูแลสำนักงานกิจการศาลหลักเมือง ร่วมกับกรมศิลปากร พิจารณาเห็นว่าสมควรปฏิสังขรณ์ศาลให้สง่างามยิ่งขึ้น จึงได้เปลี่ยนแปลงรูปศาลเป็นแบบจัตุรมุข ส่วนยอดปรางค์ให้คงไว้เช่นเดิม การปฏิสังขรณ์ครั้งนี้ได้สำเร็จลุล่วงไปด้วยดี และพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชฯ สยามินทราธิราช รัชกาลที่ ๙ ได้เสด็จมาทำพิธีสังเวยสมโภช เมื่อวันจันทร์ที่ ๖ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๑๓ เวลา ๑๐.๓๐ นาฬิกา

ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๙ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีการดำเนินการปรับปรุงศาลหลักเมืองให้มีความงดงามบริบูรณ์ สมกับเป็นที่สถิตแห่งพระหลักเมือง และให้เชิญเสาหลักเมืองต้นเดิมไปประดิษฐานไว้คู่กับเสาหลักเมืองต้นปัจจุบัน และได้สร้างหอเทพารักษ์ เพื่อเป็นที่สถิตแห่งองค์เทพารักษ์ทั้ง ๕ ได้แก่ พระเสื้อเมือง พระทรงเมือง พระกาฬไชยศรี เจ้าหอกลอง และเจ้าเจตคุปต์ ทั้งนี้ กรมศิลปากรได้ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานศาลหลักเมือง เมื่อวันที่ ๒๑ พฤษภาคม ๒๕๑๘

หอเทพารักษ์ ที่ประดิษฐานองค์เทพารักษ์ทั้ง ๕





พระเสื้อเมือง... เป็นเทพารักษ์หล่อสำริด ปิดทอง สูง ๙๓ ซม
มีหน้าที่คุ้มครองป้องกันทั้งทางบก ทางน้ำ คุมกำลังไพร่พลแสนยากร
รักษาบ้านเมืองให้ร่มเย็นเป็นสุข ปราศจากอริราชศัตรูมารุกราน.



พระทรงเมือง... เป็นเทพารักษ์หล่อสำริด ปิดทอง สูง ๘๘ ซม.
มีหน้าที่รักษาการปกครอง และกระทรวง ทบวง กรมต่าง ๆ
ดูแลทุกข์สุขของประชาชน ให้ร่มเย็นเป็นสุขสวัสดี



พระกาฬไชยศรี... เป็นเทพารักษ์หล่อสำริด ปิดทอง สูง ๘๖ ซม.
เป็นบริวารพระยม มีหน้าที่นำวิญญาณของมนุษย์ผู้ทำบาปไปสู่ยมโลก



เจ้าเจตคุปต์... เป็นเทพารักษ์แกะสลักด้วยไม้ ปิดทอง สูง ๑๓๓ ซม.
เป็นบริวารพระยม มีหน้าที่จดความชั่วร้ายของชาวเมืองที่ตายไป
และอ่านประวัติของผู้ตายเสนอพระยม



เจ้าหอกลอง... เป็นเทพารักษ์สำริด ปิดทอง สูง ๑๐๕ ซม. ประจำหอกลอง
มีหน้าที่ดูแลรับผิดชอบเหตุการณ์ต่าง ๆ อันเกิดขึ้นในแผ่นดิน
เป็นต้นว่า คอยรักษาเวลาย่ำรุ่ง ย่ำค่ำ และเที่ยงคืน เกิดอัคคีภัย หรือมีข้าศึกศัตรูประชิดพระนคร




ภาพจิตรกรรมฝาผนังในศาลหลักเมือง ปรากฏองค์เทพท้าวจตุโลกบาลทั้งสี่
ซึ่งเป็นเทวดาที่รักษาทุกข์สุขของมนุษย์โลกไว้ทั้งสี่ทิศ
และทำหน้าที่ป้องกันอันตรายที่จะเกิดแก่มนุษย์โลก
อำนวยความสุขความเจริญให้แก่มนุษย์โลกทั้งหลายอีกด้วย ได้แก่

ท้าววิรูปกอราช หรือท้าววิรุฬปักษ์ เป็นเทพผู้ปกครองทิศประจิม (ตะวันตก) มีฝูงนาคเป็นบริวาร



ท้าววิรุฬหกราช หรือ ยมะ เป็นเทพผู้ปกครองทิศทักษิณ (ใต้) มีพวกอสูรเป็นบริวาร



ท้าวธตรฐราช เป็นเทพผู้ปกครองทิศบูรพา (ตะวันออก) มีพวกคนธรรพ์เป็นบริวาร



ท้าวกุเวรราช หรือท้าวเวสสุวรรณ เป็นเทพผู้ปกครองทิศอุดร (เหนือ) มีพวกยักษ์เป็นบริวาร

เรื่องราวเกี่ยวกับการผูกดวงเมือง และการสร้างหลักเมืองแต่ละครั้งนั้น มีเรื่องเล่าสืบต่อ ๆ กันมาเป็นเวลานานเป็นร้อย ๆ ปีแล้ว สมัยที่ปอป้าเป็นเด็ก ก็เคยได้ยินเรื่องราวเหล่านี้อยู่เหมือนกัน ยังคิดว่า ทำไมจะสร้างหลักเมืองทีหนึ่ง ถึงน่ากลัว และดูโหดร้ายอย่างนั้น แต่เรื่องราวเหล่านั้น ก็หาคำตอบหรือคำยืนยันไม่ได้ เดี๋ยวนี้ไม่รู้ว่ายังมีเล่าให้เด็ก ๆ รุ่นใหม่ฟังกันอยู่อีกหรือเปล่า แต่ที่แน่ ๆ ปอป้าไม่เคยเล่าให้ลูกหลานฟังสักที เพราะไม่อยากให้เด็ก ๆ เชื่อในเรื่องที่ไม่มีหลักฐานยืนยัน และเด็กสมัยนี้ฉลาดกว่าเด็กสมัยก่อนมาก (หลอกยาก..อิ อิ) เรื่องที่เล่า ๆ กันมา มีอย่างนี้...ค่ะ

ตำนาน อิน จัน มั่น คง... มีเรื่องเล่าสืบกันมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ว่าในพิธีสร้างพระนคร ต้องทำพิธีฝังอาถรรพ์ ๔ ประตูเมือง และ พิธีฝังเสาหลักเมือง การฝังอาถรรพ์ กระทำด้วยการป่าวร้องเรียกผู้คนที่มีชื่อ อิน-จัน-มั่น-คง ไปทั่วเมือง เมื่อชาวเมืองผู้เคราะห์ร้ายขานรับ ก็จะถูกนำตัวมาสถานที่ทำพิธี และถูกจับฝังลงหลุมทั้งเป็น ทั้ง ๔ คน เพื่อให้วิญญาณของคนเหล่านั้นอยู่เฝ้าหลักเมือง เฝ้าประตูเมือง เฝ้าปราสาท คอยคุ้มครองบ้านเมือง ป้องกันอริราชศัตรูและปัดเป่าโรคภัยไข้เจ็บมิให้เกิดแก่คนในนคร เรื่องเล่านี้เป็นเพียงเรื่องเล่าสืบต่อกันมา ไม่มีบันทึกในพงศาวดาร