เห็นเรื่องราวการฉลองพุทธชยันตี อ่านความคิด ความเคลื่อนไหวต่างๆ เกี่ยวกับพุทธศาสนาในบ้านเราเวลานี้แล้ว ผมไม่อาจรู้สึกปลื้มปีติ "อิ่มบุญ" กับการสวดมนต์ข้าม 26 ศตวรรษเป็นต้น ดังที่โฆษณากันได้เลย หรือว่าผมกลายเป็นผู้สิ้นไร้ศรัทธาเสียแล้ว ขณะที่ยังไม่มีคำตอบกับตัวเอง พลันบทกวีเก่าแก่ในความทรงจำก็ผุดขึ้นในใจ 

เป็นบทกวีเซนในหนังสือ "คืนฟ้าฉ่ำฝน" ของ "เรียวกัน พระโง่ผู้ยิ่งใหญ่" แปลและเรียบเรียงโดย พระมหาสมภาร พรมทา ผมซื้อหนังสือนี้ไว้ตั้งแต่เป็นสามเณร ปี 2527 

เบื้องหลังของบทกวีนี้มีว่า เรียวกันพระเซนชาวญี่ปุ่นผู้อาศัยอยู่อย่างสันโดษในกระท่อมเล็กๆ บนภูเขา วันหนึ่งเขาสังเกตเห็นต้นไผ่เล็กๆ ต้นหนึ่งงอกขึ้นมาภายในกระท่อม เรียวกันรู้สึกตื่นเต้นกับสิ่งที่ตนได้พบมาก เขาเฝ้าดูแลจนต้นไผ่นั้นงอกงามเติบโตขึ้นเรื่อยๆ จนยอดไผ่ระอยู่กับหลังคา ในที่สุดแทนที่เขาจะตัดต้นไผ่ทิ้ง กลับตัดหลังคาออกเป็นช่อง เพื่อให้ต้นไผ่ซึ่งเป็นเสมือนเพื่อนรักของเขาได้งอกยอดอ่อนออก...

เรื่องราวของเรียวกันชวนให้เราคิดว่า "ความเป็นพุทธะ" ที่เดินทางมายาวนานกว่าสองพันปีนั้นล้วนผ่านการปะทะสังสรรค์กับบริบทแวดล้อมทางสังคมวัฒนธรรมที่แตกต่างกันไป ทว่าความหมายอันแจ่มชัดของ "ความเป็นพุทธะ" นั้น คือ "ความเป็นมนุษย์" ที่มีเสรีภาพ อ่อนโยน รู้ร้อนรู้หนาวกับความทุกข์ของเพื่อนร่วมโลก ดังสะท้อนผ่านบทกวีอีกบทหนึ่งของเรียวกัน ว่า

"พุทชยันตี" นั้น แปลว่า "ชัยชนะของพุทธะ" ซึ่งหมายถึง ชัยชนะที่เกิดจากการปลดปล่อยตนเองจากพันธนาการทางสังคมและพันธนาการของกิเลส ชัยชนะของพุทธะเกิดขึ้นในบริบทของสังคมการเมืองยุคราชาธิปไตยแบบโบราณ และเป็นยุคของการแสวงหาเสรีภาพทางจิตวิญญาณด้วยในเวลาเดียวกัน

ในยุคสมัยเช่นนั้น จะหาเสรีภาพทางสังคมการเมืองแบบปัจจุบันไม่ได้เลย ใครที่ต้องการเสรีภาพจึงเลือกที่จะออกไปอยู่ป่าเสพเสรีภาพที่โล่งกว้างไร้ขอบเขตท่ามกลางธรรมชาติ วิถีชีวิตแห่งเสรีภาพท่ามกลางธรรมชาติเช่นนั้นดูเหมือนจะเป็นทางออกของผู้คนจำนวนหนึ่งในยุคสมัยที่พวกเขารู้สึกอึดอัด ผิดหวังกับระบบสังคมการเมืองที่กดขี่เหลวไหลภายใต้ระบบวรรณะ (ชนชั้น) 

พวกที่นิยมออกบวชไปอยู่ป่าเป็นนักพรต สมณะ ฤๅษีชีไพรจึงมีคนทุกประเภท ทั้งกษัตริย์ พราหมณ์ แพศย์ ศูทร และคนนอกวรรณะ สัจธรรมที่คนเหล่านั้นออกแสวงหาคือความจริงตามกฎธรรมชาติ หรือไม่ก็คือความจริงที่อยู่เบื้องหลังของกฎธรรมชาติ (เช่น พรหมัน หรือปรมาตมัน) พวกเขาเชื่อว่า วิถีชีวิตที่เรียบง่ายสอดคล้องกับธรรมชาติมากที่สุด คือวิถีชีวิตที่เข้าใกล้หรือมีเสรีภาพที่แท้

พุทธะเองก็อยู่ในกลุ่มคนที่เอือมระอาสังคมการเมืองในเวลานั้น ในพุทธประวัติฉบับเถรวาทระบุว่า สิทธัตถะออกบวชเพราะเบื่อหน่ายชีวิตในวัง ขณะที่พุทธประวัติฉบับมหายานระบุว่า สิทธัตถะออกบวชเพราะเหตุผลทางการเมือง เนื่องจากสิทธัตถะคัดค้านการทำสงครามแย่งน้ำทำนาระหว่างพวกกษัตริย์โกลิยวงศ์กับศากยวงศ์ และแพ้โหวตในสภากษัตริย์และขุนนางศากยะ เป็นเหตุให้ต้องถูกลงโทษด้วยการเนรเทศออกจากเมือง สิทธัตถะจึงเลือกเนรเทศตัวเองด้วยการออกบวชถือเพศสมณะ

จะอย่างไรก็ตาม เส้นทางแห่งสมณะ หมายถึงทางเลือกที่จะมีเสรีภาพจากพันธนาการทางโลกโดยการสละฐานันดรศักดิ์สู่ความเป็นสามัญชน ทางเลือกเช่นนี้คือทางของผู้แสวงหาเสรีภาพทางจิตวิญญาณ จนในที่สุดสิทธัตถะก็บรรลุ "ความเป็นพุทธะ" จากการค้นพบสัจธรรมแห่งความทุกข์ สาเหตุของทุกข์ ความดับทุกข์ และทางดับทุกข์ ที่เรียกว่า "อริยสัจสี่"

พุทธเถรวาทเชื่อว่า "โพธิ" (ศักยภาพทางปัญญาที่สามารถรู้แจ้งสัจธรรม) เป็นธรรมชาติภายในของมนุษย์ทุกคนที่สามารถพัฒนาให้งอกงามได้ด้วยการปฏิบัติตามมรรคมีองค์ 8 พุทธมหายานก็เชื่อว่า "พุทธภาวะ" หรือความเป็นพุทธะมีอยู่ในคนทุกคน อาจกล่าวอย่างกว้างๆ ว่า โพธิ หรือพุทธภาวะ คือ "ความเป็นมนุษย์" ในระดับ "ภาวะ" (existence) หรือ "แก่นสาร" (essence) ตามทัศนะของพุทธศาสนา

เพราะมี "ความเป็นมนุษย์" ในตนเองเช่นนี้ ทำให้พุทธะเป็น "ครูที่ติดดิน" เป็น "เพื่อนที่ดี" (กัลยาณมิตร) ของเพื่อนมนุษย์ ใส่ใจความทุกข์ของเพื่อนมนุษย์และทุกข์ทางสังคมอย่างลึกซึ้ง พุทธะใช้ชีวิตหลังค้นพบสัจธรรมเป็นเวลา 45 ปี เดินทางไปยังหัวเมืองต่างๆ สนทนาพูดคุย แลกเปลี่ยนความคิด ให้คำแนะนำแก่คนทุกชนชั้น ทุกเพศ ทั้งวัยเด็กและผู้ใหญ่ มีคนจำนวนไม่น้อยที่เดินตามแนวทางของพุทธะ และค้นพบพุทธภาวะในตัวเอง ปลดปล่อยตัวเองสู่เสรีภาพทางจิตวิญญาณและทางสังคม

ในด้านหนึ่ง พุทธะปฏิเสธระบบชนชั้น เพราะเห็นว่าสังคมชนชั้นเป็นสังคมที่อยุติธรรม พุทธะถือว่าทุกคนมีความเป็นมนุษย์ (พุทธภาวะ) เท่าเทียมกัน คุณค่าของคนไม่ได้อยู่ที่ชาติกำเนิด สถานะทางสังคม แต่อยู่ที่การกระทำ (กรรม) และทุกคนมีเสรีภาพอย่างเท่าเทียมที่จะเลือกการกระทำเพื่อสร้างตนเองให้สูงหรือต่ำในด้านปัญญาและศีลธรรม 

และเมื่อใครเลือกการกระทำที่ถูกหรือผิด เขาย่อมต้องรับผิดชอบต่อการกระทำนั้นอย่างเสมอภาคกัน ไม่มีใครอาจอ้างชาติกำเนิดหรือความเป็น "อภิสิทธิชน" เพื่อปฏิเสธความรับผิดชอบต่อการกระทำ (หรือกรรม) ของตนได้ (โดย "หลักคิด" นี้ ในสังคมพุทธแท้จึงไม่อาจมีกฎหมายที่ให้อภิสิทธิ์แก่บุคคลหรือชนชั้นใดชั้นหนึ่งได้)

ด้วยหลักการเช่นนี้ พุทธะจึงก่อตั้ง "สังฆะ" ขึ้นมาเป็นตัวอย่างของสังคมแห่งการปลดปล่อยสู่เสรีภาพจากการกดขี่ของระบบชนชั้นทางสังคม และเสรีภาพจากพันธนาการของกิเลส สังฆะจึงเป็นสังคมที่สลายความเป็นชนชั้น คนในชนชั้นกษัตริย์ พราหมณ์ แพศย์ ศูทร ทาส กรรมกรที่เข้ามาสู่สังฆะ สถานะเดิมของพวกเขาย่อมหมดสิ้นไป กลายเป็นสมาชิกแห่งสังฆะที่มีความเท่าเทียมในความเป็นคน เสมอภาคภายใต้หลักธรรมวินัย และทางเศรษฐกิจ 

แน่นอนว่า ภายในสังฆะอาจมีการยกย่องนับถือกันตามความรู้ความสามารถ ความเชี่ยวชาญและแบ่งบทบาทรับผิดชอบตามความถนัด แต่ไม่มียศถาบรรดาศักดิ์อันเป็น "สัญญะ" บ่งบอกความเป็นชนชั้น (เหมือนสงฆ์ไทยปัจจุบัน) แต่อย่างใด

ภายใต้ข้อจำกัดของบริบทสังคมการเมืองยุคราชาธิปไตยเมื่อกว่าสองพันปีที่แล้ว พุทธะอาจทำได้เพียงก่อตั้งสังฆะดังกล่าวเท่านั้น ไม่อาจต่อสู้เปลี่ยนแปลงระบบสังคมการเมืองทางโลกได้ แต่ "จิตวิญญาณ" ที่ตระหนักอย่างลึกซึ้งในคุณค่าของเสรีภาพ ความเสมอภาค ความเป็นธรรม และจิตวิญญาณที่ใส่ใจอย่างลึกซึ้งต่อความทุกข์ในชีวิต ทุกข์ทางสังคมยังส่งทอดต่อๆ กันมา และถูกปรับใช้ในบริบททางสังคมการเมือง บริบททางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมที่แตกต่างกันไป 

ทว่าทำไมผมถึงรู้สึกห่อเหี่ยวแห้งผากเมื่อเห็นปรากฏการณ์ "ความรุ่งเรือง" ของพุทธศาสนาในบ้านเรา เพราะผมไม่ได้เห็นการแสดงออกของ "ความเป็นพุทธะ" ที่รู้ร้อนรู้หนาวต่อความทุกข์ของเพื่อนมนุษย์ และทุกข์ของสังคม ผ่านความเจริญของพุทธศาสนาเชิงรูปแบบพิธีกรรมต่างๆ เหล่านั้นเลย

อันเป็นความทุกข์ที่ส่งผลให้เพื่อนร่วมสังคมจำนวนมากถูกละเมิดสิทธิมนุษยชน ถูก "ระบบยุติธรรม" กระทำให้พวกเขาสิ้นไร้ศักดิ์ศรีความเป็นคน ภายใต้โครงสร้างอุดมการณ์แห่งอำนาจที่ปิดกั้นเสรีภาพในการแสดงออก ที่รองรับความเหลื่อมล้ำของอำนาจต่อรองทางการเมือง และเป็นที่มาของความรุนแรงครั้งแล้วครั้งเล่าต่อประชาชนที่เรียกร้องประชาธิปไตย เพื่อปกป้อง "ความเป็นคน" ของ "ทุกคน" ที่ต้องมีมีเสรีภาพและความเสมอภาค