โบราณสถานเขาคลังใน เป็นโบราณสถานขนาดใหญ่ ตั้งอยู่ในกลุ่มโบราณสถานกลางเมืองใน ซึ่งเมื่อดูจากตำแหน่งและที่ตั้งแล้วอาจจะกล่าวได้ว่า โบราณสถานแห่งนี้อาจเป็นศาสนสภานสำคัญประจำเมือง

โบราณสถานเขาคลังใน เป็นศาสนสถานในศาสนาพุทธ สันนิษฐานว่ามีมาตั้งแต่สมัยแรกสร้างเมืองในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ศาสนสถานดังกล่าวประกอบด้วยสถาปัตยกรรมประธานได้แก่ สถูปขนาดใหญ่ ปัจจุบันเหลือแต่ส่วนฐานซึ่งมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาด ๒๘ x ๔๔ เมตร สูงประมาณ ๑๒ เมตร ก่อด้วยศิลาแลงเป็นวัสดุหลัก หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ด้านหน้ามีบันไดทางขึ้นสู่ลานชั้นบนซึ่งปัจจุบันยังเหลือร่องรอยปูนฉาบเป็นพื้นอยู่ทางด้านทิศตะวันออก ส่วนทางด้านทิศตะวันตกแต่เดิมปรากฏหลุมลักลอบขุดขนาดใหญ่ มีร่องรอยฐานรูปสี่เหลี่ยมเหลืออยู่เล็กน้อย จึงสันนิษฐานว่าที่ลานส่วนบนของโบราณสถานนี้คงจะมีสถูปมณฑปหรือวิหารอย่างใดอย่างหนึ่งซึ่งเป็นที่ประดิษฐานสิ่งเคารพตั้งอยู่ทางทิศตะวันตก ด้านหน้าคือทางทิศตะวันออกเป็นลานกว้าง เพื่อประกอบพิธีกรรมหรือเป็นลานบูชา ที่ริมขอบลานทางด้านขวามีร่องรอยของฐานสิ่งก่อสร้างทำด้วยอิฐ ซึ่งอาจเป็นฐานของสถูปหรือวิหารขนาดเล็กเหลืออยู่ ๑ แห่ง แต่ขอบลานทางด้านซ้ายไม่ปรากฏ อาจจะเคยมีอยู่แต่พังทลายไป

ส่วนฐานที่ก่อด้วยศิลาแลง ตลอดความสูงที่เห็นอยู่ทั้งหมดนั้น แต่เดิมฉาบปูนและมีลวดลายปูนปั้นประดับ ปัจจุบันยังเหลือลวดลายปูนปั้นให้เห็นเป็นแห่ง ๆ ที่เหลือมากสุดคือลวดลายปูนปั้นที่ส่วนฐานล่างทางด้านทิศใต้ และทิศตะวันตก ลักษณะทางสถาปัตยกรรมส่วนฐานเท่าที่เหลืออยู่ สันนิษฐานว่ามีลักษณะเช่นเดียวกับฐานโบราณสถานวัดโขลงสุวรรณคีรี เมืองคูบัว จังหวัดราชบุรี คือภายนอกทำเป็นรูปร่างวิหารทั้งหลัง โดยการฉาบปูนและประดับลวดลายปูนปั้น ลวดลายชั้นล่างสุดเป็นแถวของลายก้านขด แบบที่นิยมกันอยู่ในสมัยทวารวดี ถัดขึ้นมาในส่วนของท้องไม้ที่เจาะช่องสี่เหลี่ยมตามแนวยาว มีรูปคนแคระและรูปช้างประดับเรียงเป็นแถว รูปคนแคระที่ประดับอยู่นี้เป็นคนแคระที่มีหัวเป็นคนและเป็นสัตว์ต่าง ๆ ได้แก่ หัวลิง หัวสิงห์ และหัวควาย ชั้นเหนือขึ้นไปเป็นชั้นหน้ากระดาน ซึ่งคงประดับลายก้านขดเช่นเดียวกับชั้นล่าง ถัดชั้นนี้ไปเป็นลายกรอบสี่เหลี่ยมเล็ก ๆ เรียงกันเป็นแถว ส่วนบนขึ้นไปพังทลายไม่เหลือร่องรอย

คนแคระและสัตว์ที่ประดับอยู่ที่ฐานนี้วางท่าในลักษณะท่าแบก ซึ่งเมื่อดูจากภาพรวมทั้งหมดแล้วจะดูเหมือนว่าคนแคระและสัตว์เหล่านี้กำลังแบกหรือค้ำโบราณสถานแห่งนี้อยู่ ลักษณะการเจาะช่องมีประติมากรรมรูปคนแคระค้ำฐานโบราณสถานดังกล่าวมีปรากฏที่โบราณสถานหลายแห่งในสมัยทวารวดี เช่น โบราณสถานวัดโขลงสุวรรณคีรี เมืองคูบัว จังหวัดราชบุรี โบราณสถานวัดนครโกษา จังหวัดลพบุรี โบราณสถานที่เมืองโบราณโคกไม้เดน จังหวัดนครสวรรค์ โบราณสถานที่เมืองอู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี และโบราณสถานที่เจดีย์จุลประโทนเมืองนครปฐม เป็นต้น

นอกจาสถาปัตยกรรมประธานแล้ว ภายในบริเวณซึ่งล้อมรอบด้วยกำแพงศิลาแลง ยังมีสิ่งก่อสร้างขนาดเล็ก ได้แก่วิหาร เจดีย์ราย และอาคารประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ อยู่โดยรอบ ส่วนธรรมจักรศิลาขนาดใหญ่ซึ่งตั้งอยู่ด้านหน้าโบราณสถานนั้น เป็นโบราณวัตถุที่ได้รับมอบมาจากอำเภอศรีเทพ และไม่ทราบที่มาแน่ชัด แต่มีผู้เล่าว่า แต่เดิมอยู่ที่โบราณสถานเขาคลังนอก ทางเหนือเมืองขึ้นไปราว ๒ ก.ม. ซึ่งเป็นโบราณสถานที่ยังมิได้ทำการขุดแต่งและบูรณะ ธรรมจักรศิลานี้โดยปกติตั้งอยู่บนยอดเสาที่ตั้งอยู่ด้านหน้าสถูปสำคัญในสมัยทวารวดี เป็นสัญลักษณ์ของการประกาศพระธรรมคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า แต่เดิมที่โบราณสถานเขาคลังในก็อาจจะมีธรรมจักรลักษณะเช่นเดียวกันนี้ แต่คงจะสูญหายไป

เขาคลังใน บางส่วนถูกสร้างหลังคาคลุมไว้เพื่อป้องกันความเสียหายของลวดลายที่เหลืออยู่

โบราณสถานเขาคลังใน เป็นสถาปัตยกรรมสำคัญที่มีอายุการใช้งานนับเป็นร้อย ๆ ปี หลักฐานทางโบราณคดีที่พบจากการขุดแต่งโบราณสถานแห่งนี้บ่งชี้ว่าได้สร้างขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ ซึ่งคงจะเป็นระยะเดียวกับการก่อตั้งเมือง โดยในระยะแรกอาจจะสร้างขึ้นเพื่อเป็นศาสนสถานในพุทธศาสนาแบบหินยาน หรือเถรวาท ตามที่นิยมนับถือกันในสังคมวัฒนธรรมทวารวดีในระยะแรก ต่อมาในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔ จึงได้ปรับเปลี่ยนมาเป็นพุทธสถานในพุทธศาสนามหายาน ซึ่งก็เป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในสังคมวัฒนธรรมทวารวดีทั่ว ๆ ไปในระยะนี้ จึงมีการค้นพบประติมากรรมรูปพระโพธิสัตว์หลายองค์ ณ โบราณสถานแห่งนี้ ซึ่งสถาปัตยกรรมประธานก็คงจะได้มีการซ่อมแซมเปลี่ยนแปลง หรือสร้างขึ้นใหม่ในระยะเวลานี้เช่นเดียวกัน เพราะลวดลายปูนปั้นที่ปรากฏนั้นเป็นลักษณะของลวดลายปูนปั้นในสมัยทวารวดีที่กำหนดอายุได้ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔

โบราณสถานเขาคลังในยังคงอยู่เป็นศาสนสถานของชุมชนเรื่อยมาจนแม้เมืองศรีเทพปรากฏอิทธิพลวัฒนธรรมขอมหรือเขมรโบราณซึ่งนับถือศาสนาฮินดูอย่างเด่นชัดแล้ว ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ดังที่ได้มีการค้นพบพระพุทธรูปที่เขาคลังใน ซึ่งมีลักษณะอิทธิพลเขมรสมัยบาปวนและนครวัด อาจเป็นไปได้ว่า โบราณสถานเขาคลังในคงจะมีบทบาทต่อชุมชนควบคู่มากับเมืองศรีเทพตั้งแต่แรกเริ่มจนกระทั่งถูกทิ้งร้างไปพร้อม ๆ กันราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘

สำหรับชื่อที่แท้จริงของโบราณสถานเขาคลังใน ขณะนี้ยังไม่พบหลักฐาน “ เขาคลังใน “ เป็นชื่อที่ชาวบ้านในปัจจุบันเรียก เนื่องจากในสมัยที่ยังไม่มีการขุดแต่งโบราณสถานแห่งนี้ถูกปกคลุมด้วยเนินดินและต้นไม้คล้ายกับเป็นภูเขา ส่วนคำว่า “ คลัง “ มีที่มาจากความเชื่อที่ว่า สถานที่แห่งนี้เป็นที่เก็บสิ่งของมีค่าหรือเป็นคลังอาวุธในสมัยโบราณ ส่วนคำว่า “ ใน “ หมายถึงภายในเมือง เป็นการบ่งชี้ว่าเป็นเขาคลังองค์ที่ตั้งอยู่ภายในเมือง เนื่องจากมีโบราณสถานที่ยังไม่ได้ทำการขุดแต่งในลักษณะเดียวกันนี้อีกองค์หนึ่งตั้งอยู่ด้านนอกเมืองทางทิศเหนือ เรียกว่า “ เขาคลังนอก “

ก็เป็นอันว่าจบเรื่องโบราณสถานเขาคลังในแต่เพียงเท่านี้
ส่วน " เขาคลังนอก " ปอป้าจะได้นำเสนอต่อไป...นะคะ


ขอบคุณ ข้อมูลจากหนังสือนำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ



เพลง ดวงใจในฝัน