(๖)

รัชกาลที่ ๕ ตั้งต้นเมื่อ ณ วันศุกร์เดือน ๑๑ แรมค่ำ ๑ (ที่ ๒ ตุลาคม) ปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๑๑ ถึงเวลาเช้าเมื่อพระราชวงศานุวงศ์กับข้าราชการประชุมพร้อมกัน ณ พระที่นั่งอนันตสมาคมแล้ว เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ให้พระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์ เป็นผู้ไปเชิญเสด็จพระเจ้าอยู่หัวเจ้าฟ้าฯกรมขุนพิชิตประชานาถ(จะเรียกแต่นี้ไปว่า"พระเจ้าอยู่หัว")ที่พระตำหนักสวนกุหลาบ แต่ในเวลานั้นพระเจ้าอยู่หัวยังทรงปลกเปลี้ยนักด้วยประชวรมากว่าเดือนและซ้ำประสบโศกศัลย์แรงกล้า ไม่สามารถจะทรงพระราชยานได้ ต้องเชิญเสด็จขึ้นประทับบนพระเก้าอี้เบาะนวมผูกคานหาม แห่จากพระตำหนักสวนกุหลาบไปยังพระที่นั่งอนันตสมาคม เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ให้อ่านบันทึกทูลอัญเชิญเสด็จเสวยราชย์ให้ทรงทราบ แล้วให้หามพระเก้าอี้เชิญเสด็จขึ้นไปยังห้องที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯสวรรคตในพระที่นั่งภานุมาศจำรูญ เพื่อจะได้ทรงสรงสักการะพระบรมศพ อันเป็นหน้าที่ของรัชทายาทจะต้องกระทำก่อนราชกิจอย่างอื่น แต่พอพระเจ้าอยู่หัวทอดพระเนตรเห็นพระบรมศพสมเด็จพระบรมชนกนาถ ได้แต่ยกพระหัตถ์ขึ้นถวายบังคมเท่านั้นแล้วก็ทรงสลบแน่นิ่งไป

หมอประจำพระองค์ช่วยกันแก้ไขให้ฟื้นคืนสติสมปฤดี แต่ไม่สามารถจะเคลื่อนพระองค์ลงจากพระเก้าอี้ได้จึงตรัสแก่สมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมขุนบำราบปรปักษ์ ขอให้ทรงสักการะพระบรมศพแทนพระองค์ ขณะนั้นเจ้านายผู้ใหญ่เห็นกันว่า ถ้าพระเจ้าอยู่หัวประทับอยู่ที่นั่นต่อไปอาการประชวรจะกำเริบขึ้นอีก จึงสั่งให้หามพระเก้าอี้เชิญเสด็จไปยังพระที่นั่งอมรินทร์วินิจฉัยซึ่งจัดห้องในพระฉากทางเฉลียงด้านตะวันออกเตรียมไว้เป็นที่ประทับ ไปจนพิธีราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเทียรแล้วเหมือนครั้งเปลี่ยนรัชกาลที่ ๑ และที่ ๒ ทางโน้นก็เชิญพระบรมศพเข้าพระโกศ แห่ไปประดิษฐานไว้ ณ พระที่นั่งดุสิมหาปราสาท

ทางพระตำหนักสวนกุหลาบ กรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯกับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ซึ่งเปลี่ยนฐานะเป็นเจ้าจอมมารดา และพระธิดาซึ่งฐานะเปลี่ยนเป็นพระเจ้าลูกยาเธอก็ย้ายเข้าไปอยู่ในพระราชวังในวันแรมค่ำหนึ่งนั้น กรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯเสด็จกลับไปอยู่ที่พระตำหนักเดิม แต่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์กับพระธิดานั้นไปอยู่ที่เรือนเจ้าจอมมารดาผึ้ง คงเป็นตามพระประสงค์ของเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เพราะข้างในเวลานั้นกำลังชุลมุนด้วยพระสนมรัชกาลก่อนแม้จนเจ้าจอมมารดาเที่ยงพระสนมเอก ก็หลุดพ้นตำแหน่งหน้าที่ อย่างว่าสิ้นบุญเหมือนดับไฟตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต จะช่วยอุปการะอย่างใดดังแต่ก่อนไม่ได้ เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์จึงให้ไปอยู่กับเจ้าจอมมาดาผึ้ง ซึ่งคุ้นเคยกันจนกว่าจะมีตำหนัก แต่การไปอยู่ที่นั้นที่จริงก็เพียงให้พระเจ้าลูกยาเธอเสด็จไปอยู่กับผู้คนบ่าวไพร่

แต่ส่วนตัวเจ้าคุณพระประยูรวงศ์เองท่านไปอยู่ปฏิบัติพระเจ้าอยู่หัวและนอนค้างอยู่ในห้องพระฉากที่พระที่นั่งอมรินทร์ฯ แม้กรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯก็เสด็จไปอยู่ด้วยเสมอทุกวัน แต่ที่พระที่นั่งอมรินทร์วินิจฉัยเป็นท้องพระโรงมีเวลาต้องใช้ราชการฝ่ายหน้า เช่นเจ้านายผู้ใหญ่และข้าราชการเข้าเฝ้าพระเจ้าอยู่หัว เมื่อเสด็จประทับอยู่ในพระฉากจึงต้องกำหนดเวลาแบ่งกันเป็นเวลาฝ่ายหน้าและฝ่ายใน ถึงเวลาฝ่ายหน้าผู้หญิงก้เข้าไปอยู่ในวังเวลาในระยะนี้ที่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ได้ลงมาตำหนัก จนสิ้นกิจฝ่ายหน้าแล้วก็กลับออกไปอยู่ในพระฉากเสมอทุกวัน พระเจ้าอยู่หัวต้องประทับอยู่ในพระฉากเพื่อรักษาพระองค์และทรงบำรุงพระกำลังกว่าเดือน จนถึงเดือน ๑ จึงได้ทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เสด็จเข้าไปประทับพระราชมณเฑียรข้างฝ่ายใน

ในระหว่างที่เสด็จประทับอยู่ในพระฉากก่อนราชาภิเษกนั้น เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินกับสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมขุนบำราบปรปักษ์ผู้สำเร็จราชการราชสำนัก ปรึกษากันว่าพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงพระเจริญเป็นหนุ่มแล้ว อาจจะทรงบำเพ็ญพระราชกิจอย่างอื่นได้โดยมาก เว้นแต่ที่จะว่าราชการแผ่นดินอย่างเดียว ซึ่งยังต้องมีผู้อื่นทำแทน เพราะฉะนั้นเมื่อราชาภิเษกแล้วควรจะทรงบำเพ็ญพระราชกิจอย่างอื่นๆ เหมือนพระเจ้าแผ่นดินแต่ก่อน ให้ทรงทราบกิจการในหน้าที่พระเจ้าแผ่นดินยิ่งขึ้นโดยลำดับ เมื่อพระชันษาถึงเวลาทรงว่าราชการแผ่นดินเองก็จะได้ชำนิชำนาญราชการหมดทุกอย่าง แล้วปรึกษากันต่อไปว่า ควรจะเอา"พระราชานุกิจ" (คือระเบียบเวลาทรงทำการต่างๆ) อย่างพระเจ้าอยู่หัวองค์ไหนตั้งเป็นแบบ เห็นกันว่าพระราชานุกิจครั้งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯเวลาไม่แน่นอนเพราะพระองค์ทรงมีพระราชธุระมาก ควรจะเอาพระราชานุกิจของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมาเป็นแบบ แต่จะต้องเสด็จมาประทับที่พระมหามณเทียรเหมือนอย่างครั้งวพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯจึงจะเป็นการสะดวก กราบทูลพระเจ้าอยู่หัวก็โปรดเพราะไม่อยากเสด็จอยู่ร่วมพระราชมณเทียรของสมเด็จพระบรมชนกนาถ และทรงเจตนาจะถวายพระอภิเนาวนิเวศเป็นที่ประดิษบานพระบรมอัฐิอยู่แล้ว ก็ทรงบัญชาตาม

แต่ผู้ที่จัดราชานุกิจครั้งนั้นเข้าใจผิดกัน ทางฝ่ายหน้าสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมขุนบำราบปรปักษ์ให้เปลี่ยนพระราชานุกิจอย่างรัชกาลที่ ๓ แต่ที่ขัดกับสมัย อย่างใดที่ที่ไม่ขัดให้คงไว้หมดทุกอย่าง แต่กรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯซึ่งสำเร็จราชการฝ่ายในเข้าพระทัยว่าจะเพิกถอนพระราชานุกิจอย่างรัชกาลที่ ๔ เอาแบบอย่างครั้งรัชกาลที่ ๓ ใช้แทนทั้งหมด จึงให้เจ้าจอมมารดาและท้าวนางในครั้งรัชการที่ ๓ มาเป็นผู้ดูแลจัดการราชสำนักข้างฝ่ายใน ก็เกิดความลำบากต่างๆตั้งแต่เสร็จการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

ตรงนี้จะพรรณนาแต่ประวัติเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก่อน พิเคราะห์ดูเหมือนเมื่อแรกท่านได้เป็นพระสนมเอก แทนที่จะอิ่มใจกลับได้พบความลำบากใจมิใช่น้อย เริ่มต้นแต่การบรมราชาภิเษกก็ถวายนักสนมนารีสำหรับปฏิบัติบำเรอพระเจ้าอยู่หัวเป็นหมู่ใหญ่ ตัวท่านติดกับพระองค์มาเหมือนอย่างพระจันทร์โคจรอยู่รอบมนุษย์โลกแต่ดวงเดียว มากลายเป็นแต่ดาวดวงหนึ่งในจักรวาล อันรายล้อมดวงพระจันทร์อยู่ในท้องฟ้า นอกจากนั้นยังมีท้าวนางบังบัญชาฝึกหัดให้เข้าแบบแผนนางในครั้งรัชกาลที่ ๓ ตัวท่านเองเคยฝึกหัดอบรมมาแต่แบบแผนรัชกาลที่ ๔ และไม่เคยอยู่ในบังคับท้าวนางเหล่านั้นมาแต่ก่อน คงรังเกียจและเกิดความลำบากใจเป็นธรรมดา ตัวท่านมีพระเจ้าอยู่หัวเป็นที่พึ่ง ก็ได้แต่กราบทูลปรับทุกข์ร้อน

ถ้าหากว่าเรื่องตามที่ฉันเคยได้ยินมาตรงตามความจริง น่าสรรเสริญเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ที่ท่านสามารถแก้ไข ให้พ้นความลำบากด้วยสติปัญญาของท่านในครั้งนั้น เขาเล่าว่าท่านกราบทูลพระเจ้าอยู่หัว ว่าพระองค์เป็นพระมหากษัตริย์จะมีพระสนมกำนัลมากสักเท่าใด ท่านก็ไม่เคียดขึ้งหึงหวง และไม่ปรารถนาจะมีอำนาจว่ากล่าวบังคับบัญชาผู้หนึ่งผู้ใด ขอแต่ให้สนองพระเดชพระคุณเพียงเหมือนอย่างเมื่อเสด็จอยู่พระตำหนักสวนกุหลาบเท่านั้นก็พอใจ พระเจ้าอยู่หัวก็ทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานพรดังท่านประสงค์ ตรัสห้ามมิให้ท้าวนางไปว่ากล่าวรบกวนเจ้าคุณพระประยูรวงศ์และทรงสร้างพระที่นั่งเย็นเป็นที่สำราญพระราชอิริยาบถขึ้นหลังหนึ่งทางด้านตะวันออกพระที่นั่งมณเทียร ให้แต่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์คนเดียวเป็นผู้ปฏิบัติเมื่อเสด็จอยู่พระที่นั่งเย็นนั้น ท่านเล่าว่ามีแต่ตัวท่านคนเดียวที่นุ่งโจงขึ้นเฝ้าได้เสมอ มิต้องเปลี่ยนเป็นนุ่งจีบตามแบบรัชกาลที่ ๓

นอกจากนั้นทรงพระกรุณาโปรดฯให้สร้างตำหนักหมู่ใหญ่พระราชทานเจ้าคุณพระประยูรวงศ์อีกแห่งหนึ่ง ข้างหลังพระมหามณเทียรตรงที่เคยเป็นพระตำหนักพระสนมเอกครั้งรัชกาลที่ ๑ และรัชกาลที่ ๒ ผู้ที่เป็นนางในที่ทันได้รู้เห็นเขาเล่าว่าตั้งแต่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ได้พระราชทานพรดังกล่าวมาแล้ว ท่านถือเป็นหน้าที่ของท่านที่จะปฏิบัติพระเจ้าอยู้หัวแต่ในบางเวลาคือเวลาเช้าเมื่อตื่นบรรทมท่านถวายเครื่องพระสำอางอย่างหนึ่ง ตั้งเครื่องต้มพระกระยาหารต้มอย่างหนึ่ง เมื่อเสวยเสร็จเสด็จออกจากห้องบรรทมก็เป็นสิ้นหน้าที่ของท่านในตอนเช้า กลับลงไปตำหนักเสียครั้งหนึ่ง ถึงเวลากลางวันเมื่อนักสนมตั้งเครื่องถวายพระเจ้าอยู่หัวเสวยเสร็จแล้ว สิ้นเวลาคนเฝ้าแหนท่านจึงขึ้นไปคอยรับใช้ในเวลาทรงพักพระราชอิริยาบถอีกเวลาหนึ่ง เมื่อเสด็จออกตอนบ่ายท่านก็กลับตำหนัก ไม่ขึ้นไปพระมหามณเฑียรจนเวลากลางคืนเมื่อพระเจ้าอยู่หัวเข้าบรรทม ท่านจึงเข้าไปนอนในห้องที่บรรทมอยู่จนเช้าตั้งเครื่องพระสำอางเหมือนอย่างวันหลัง นอกจากกิจตามเวลาที่กล่าวมาเขาว่าท่านไม่เข้าไปเกี่ยวข้องในหน้าที่ของผู้อื่น ใครจะเฝ้าแหนหรือพระเจ้าอยู่หัวจะเสด็จไปประทับอยู่ที่ไหน ท่านก็ไม่เข้าไปกีดขวาง

ส่วนพระราชานุกิจของพระเจ้าอยู่หัวที่จัดขึ้นครั้งนั้น พอบรมราชาภิเษกแล้ว พระเจ้าอยู่หัวทรงประพฤติราชกิจต่างๆตามเวลามีกำหนดดังนี้

พอเวลา ๙ นาฬิกา(เสวยพระกระยาหารต้มในที่แล้ว)เสด็จลงทรงบาตรแล้วเสด็จขึ้นบูชาพระในหอแพระสุราลัยพิมาน ออกจากหอพระทรงพระราชดำเนินทางพระที่นั่งไพศาลทักษิณ เจ้านายผู้หญิงคอยเฝ้าอยู่ในทางที่เสด็จผ่านไป เสด็จไปบูชาพระบรมอัฐิในหอพระธาตุมณเทียร แล้วเสด็จออกพระที่นั่งอมรินทร์วินิจฉัยเหมือนอย่างครั้งรัชกาลที่ ๓ เวลาเช้าสิบนาฬิกา เสด็จประทับในที่พระฉากเจ้านายผู้ใหญ่เช่นกรมหลวงวงศาฯหรือสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมขุนบำราบปรปักษ์เข้าเฝ้า ทรงศึกษาด้วยสนทนาโบราณคดี หรือแบบแผนขนบธรรมเนียนและการพระราชพิธีต่างๆ ถ้าไม่มีเจ้านายพวกข้าหลวงเดิมเฝ้า ตอนนี้คิดขึ้นใหม่

เวลาเช้า ๑๑ นาฬิกา เสด็จออกประทับราชอาสน์ในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงฟังรายงานการรับจ่ายเงินแผ่นดิน แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง พระราชวงศ์รวมทั้งกรมพระราชวังบวรฯและข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อย(เว้นแต่เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์)เข้าเฝ้าพร้อมกันเหมือนอย่างรัชกาลที่ ๓ เพิ่มแบบใหม่เมื่ออกขุนนางแล้วเสด็จไปประทับในพระฉากอีกครั้ง เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เข้าเฝ้ากราบทูลราชการแผ่นดินที่เกิดขึ้น และที่สั่งไปให้ทรงทราบ

เสด็จออกในพระฉากตอนนี้เคยมีเรื่องเกล็ดเรื่องหนึ่งซึ่งออกจะขบขันและเกี่ยวกับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ จะเล่าฝากไว้ด้วย วันหนึ่งเมื่อเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เข้าไปเฝ้าที่พระฉาก พระเจ้าอยู่หัวตรัสบอกว่า เซอร์เยมส์ บรุ๊ก(Sir James Brooke)ซึ่งเป็นทูตอังกฤษเข้ามาขอแก้หนังสือสัญญาเมื่อปลายรัชการที่ ๓ และคุ้นเคยกับเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์แต่เมื่อยังเป็นเจ้าหมื่นไวยวรนาถนั้น ไปเป็น"ราชา"อยู่เมืองสรวัค มีหนังสือมาถวายพระพรชัยมงคล จะพระราชทานให้เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ดู จึงตรัสสั่งให้เจ้าพระยานรรัตน์ราชมานิต(โต)ข้าหลวงเดิม เมื่อยังเป็นนายพินิจราชกิจหุ้มแพรมหาดเล็ก ให้บอกเข้าไปยังเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ให้หยิบหนังสือ เซอร์ เยมส์ บร๊ก ซึ่งอยู่ในห้องบรรทมส่งออกมา เจ้าคุณนรัตน์ฯหายไปนานกลับไปกราบทูลว่า"คุณจอมมารดาว่าค้นไม่พบ"ก็เป็นอันนิ่งกันไปในเวลานั้น แต่เมื่อเสด็จขึ้นพระมหามณเทียรไปทอดพระเนตรเห็นหนังสือ เซอร์เยมส์ บรุ๊ก อยู่ในที่ ตรัสถามเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ว่าหนังสือเซอร์เยมส์ บรุ๊ก ก็อยู่ที่นี้ ไฉนจึงบอกไปว่าไม่พบ เจ้าคุณฯกราบทูลว่า คุณเพียรเถ้าแก่เข้าไปบอกว่าต้องพระราชประสงค์"หนังสือครือคะรึ"ได้ค้นดูจนทั่วแล้วไม่เห็นมีหนังสือครือคะรึ จึงได้บอกไปว่าไม่พบ ครั้นวันรุ่งขึ้นเมื่อเสด็จออกท้องพระโรง ตรัสต่อว่าเจ้าพระยานรรัตน์ฯว่าไฉนจึงไปเรียกชื่อหนังสือซึ่งต้องพระราชประสงค์เมื่อวานนี้ว่า"หนังสือครือคะรึ" เจ้าพระยานรรัตน์ฯกราบทูลปฏิเสธว่า"ข้าพระพุทธเจ้าไม่ได้เรียกผิดเช่นนั้น ได้ไปบอกคุณเพียรเถ้าแก่ว่าต้องพระราชประสงค์"หนังสือซีจำปลุ๊ก" พระเจ้าอยู่ได้ทรงฟังก็กลั้นพระสรวลไว้ไม่อยู่ หนังสือซีจำปลุ๊กจึงเป็นเรื่องสำหรับหัวเราะกันต่อมาอีกนาน

เวลาบ่าย ๑๓ นาฬิกา เสด็จขึ้นข้างใน เสวยกลางวันแล้วพักพระอิริยาบถ

เวลาบ่าย ๑๕ นาฬิกา เสด็จประพาสที่พระมหามณเทียรด้วนนักพระสนม บางวันก็หัดทหารเล็กไล่กาซึ่งเลยเป็นทหารมหาดเล็กเมื่อภายหลัง

เวลาบ่าย ๑๖ นาฬิกา เสด็จออกข้างหน้าทอดพระเนตรช่างก่อเขาบ้าง ทอดพระเนตรหัดทหารมหาดเล็กบ้าง เสด็จออกประพาสหรือรับฎีการาษฎรนอกพระราชวัง(เหมือนในรัชกาลที่ ๔)บ้าง จนเวลาค่ำเสด็จขึ้นข้างใน

เวลา ๑๙ นาฬิกาเมื่อเสวยแล้วเสด็จลงประทับที่ช่องบันไดพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ท้าวนางฝ่ายในเฝ้สาฯตรัสประกาศราชการฝ่ายในเหมือนอย่างรัชกาลที่ ๓ หรือมิฉะนั้นก็เสด็จเข้าไปเฝ้าและเสวยกับกรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯที่พระตำหนักเดิม

เวลา ๒๐ นาฬิกา เสด็จพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยประทับราชอาสน์ ทรงฟังพนักงานคลังกราบทูลราบจ่ายของต่างๆ และมหาดเล็กกราบทูลรายงานการก่อสร้างและอาการประชวรของเจ้านายและข้าราชการผู้ใหญ่ ต่อนั้นทรงสดับพระธรรมเทศนากัณฑ์ ๑ แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนางอีกครั้งในวันนั้น ตามตำราว่าเวลาเช้าทรงพิพากษาคดี เวลาค่ำทรงพิพากษาการเมือง เสร็จพระราชานุกิจเสด็จขึ้นข้างในราวเวลา ๒๒ นาฬิกา

รุ่งขึ้นก็ตั้งต้นใหม่ดังพรรณนามาเสมอทุกวัน ประเพณีในราชสำนักก็เป็นเช่นกล่าวมาตลอดเวลา ๕ ปี แต่มีการเสด็จไปประพาสหัวเมืองเป็นครั้งเป็นคราว เหมือนครั้งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ไม่เสด็จอยู่แต่ในกรุงเทพฯเหมือนเมื่อรัชกาลที่ ๓ เสด็จไปหัวเมืองครั้งใด เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็ตามเสด็จไปทุกครั้ง


(๗)

ในระหว่างปีมะโรงกับมะเส็งนั้น ท่านผู้ใหญ่ปรึกษากันว่าพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเคยทรงปรารภจะเสด็จไปสิงคโปร์เพื่อทรงพิจารณาหาวัฒนธรรมอย่างฝรั่งมาใช้ในการทำนุบำรุงบ้านเมือง แต่ยังไม่ได้เสร็จไปก็สวรรคตเสียก่อน เห็นว่าพระเจ้าอยู่หัวก็ได้ทรงศึกษาภาษาอังกฤษมาแต่ในรัชกาลที่ ๔ เสด็จไปอาจจะตรัสกับพวกฝรั่งได้ไม่ต้องมีล่าม ควรจะจัดให้เสด็จไปทอดพระเนตรบ้านเมืองและกิจการต่างๆในวิธีปกครองเมืองสิงคโปร์ของอังกฤษ กับเมืองชวาของฮอลลันดาเป็นส่วนหนึ่งในการทรงศึกษา กราบทูลความคิดนั้นแด่พระเจ้าอยู่หัวก็ทรงยินดีเต็มพระราชหฤทัยที่จะเสด็จไป ไปบอกรัฐบาลอังกฤษและฮอลันดารัฐบาลทั้งสองนั้นก็ยินดีรับจะจัดการรับเสด็จให้สมพระเกียรติยศ และให้ทอดพระเนตรวัฒนธรรมในเมืองนั้นๆตามพระราชประสงค์ ครั้นถวายเพลิงพระบรมศพแล้ว

ถึงปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๑๓ ก็เตรียมการเสด็จไปต่างประเทศเรียกกันเป็นสามัญในสมัยนั้นว่า"เสด็จไปสิงคโปร์" จัดกระบวนเสด็จให้พระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์เสนาบดีกระทรวงกลาโหมกับพระยาเพทประชุน(ท้วม บุนนาค)ซึ่งได้เลื่อนขึ้นเป็นเจ้าพระยาภานุวงศ์มหาโกษาธิบดีเสนาบดีกระทรวงต่างประเทศ เป็นผู้ใหญ่ไปตามเสด็จกับเจ้านายและข้าราชการในราชสำนักรวม ๒๗ คน ทรงเรือรบชื่อ พิทยัมรณยุทธ เป็นเรือพระที่นั่ง มีเรือรบล่วงหน้าลำหนึ่งออกจากกรุงเทพฯเมื่อเดือน ๔ แรม ๔ ค่ำปีมะแมนั้น การที่พระเจ้าอยู่หัวเสด็จครั้งนั้นเป็นครั้งแรกที่ปรากฏในพงศาวดารว่าพระเจ้าแผ่นดินประเทศทางฝ่ายตะวันออกนี้เสด็จออกประพาสถึงต่างด้าว เสด็จถึงเมืองไหนก็จัดการรับเสด็จอย่างใหญ่โตและเชิญเสด็จทอดพระเนตรวัฒนธรรมต่างๆทั้งที่เมืองสิงคโปร์และที่เมืองบาเตเวีย กับเมืองสุมารังในชวา เสด็จประพาสอยู่ ๔๗ วัน กลับมาถึงกรุงเทพฯเมื่อวันเสาร์เดือน ๕ แรม ๑๑ ค่ำปีมะแม เวลานั้นพระเจ้าอยู่หัวพระชันษาด้ ๑๘ ปี

ตั้งแต่เสด็จไปเมืองสิงคโปร์กลับมา พระเจ้าอยู่หัวก็ทรงเริ่มจัดการต่างๆเช่น สร้างสวนสราญรมย์ และให้เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์เป็นแม่กองสร้างตึกแต่งถนนบำรุงเมืองเป็นต้น ทั้งเปลี่ยนแปลงขนบธรรมเนียมต่างๆเป็นลำดับมา อย่างอื่นจะยกไว้กล่าวถึงแต่ที่เนื่องกับประวัติเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ทรงปรารภกับท่านผู้ใหญ่ว่าที่ไทยเรายังไว้ผมมหาดไทยอย่างโบราณใช้โกนผมรอบหัวไว้แต่บนกลางกบาลนั้น ทำให้ฝรั่งดูหมิ่นไทยว่าเป็นชาวป่าเถื่อน ข้อนี้รู้กันอยู่แต่ก่อนแล้วเพราะฉะนั้นทูตไทยไปเมืองฝรั่งครั้งไรหรือแม้แต่เมื่อพระองค์เสด็จไปเมืองสิงคโปร์ครั้งนี้ ก็ต้องให้ผู้ไปเลิกตัดผมมหาดไทยไว้ผมยาวเสียก่อนทุกคน เมื่อกลับมาจึงกลับไว้ผมมหาดไทยอีกอย่างเก่า ทรงพระราชดำริว่าบ้านเมืองเจริญขึ้นคงมีฝรั่งเข้ามามากขึ้นถ้าไว้ผมมหาดไทยอยู่ ฝรั่งก็จะเข้ามาดูหมิ่นถึงบ้านเมือง ควรเลิกประเพณีตัดผมมหาดไทยเสีย ไว้ผมยาวตัดเป็นทรงเดียวกันทั้งหัวเหมือนอย่างฝรั่ง และการที่จะเลิกตัดผมมหาดไทยนั้นทรงดำริเห็นว่าไม่จำเป็นต้องตั้งพระราชกำหนดกฎหมายอันใด เพียงแต่พระองค์เองไม่ไว้เกศามหาดไทยและพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ข้าเฝ้าเปลี่ยนไว้ผมยาวตามใจสมัคร ไม่ช้าคนก็พากันตามอย่างเลิกไว้ผมมหาดไทยได้หมดท่านผู้ใหญ่ก็เห็นชอบตามพระราชบริหาร

อันที่จริงในเวลานั้นพวกข้าเฝ้าที่เป็นชั้นชายหนุ่มก็อยากไว้ผมยาวอย่างฝรั่งอยู่โดยมากแล้ว แต่พอเห็นพระเจ้าอยู่หัวไว้พระเกศายาวและพวกข้าราชการในราชสำนักก็ไว้ผมยาวได้ ต่างก็พากันไว้ยาวตามเสด็จโดยมิต้องมีใครตักเตือนแม้พวกผู้ใหญ่สูงอายุที่ยังมีใจรักหรือไม่รังเกียจไว้ผมมหาดไทยก็จำต้องผันแปรไปไว้ผมยาว ในไม่ช้าเจ้านายและข้าราชการก็เลิกไว้ผมมหาดไทยหมด แต่ประหลาดอยู่อย่างหนึ่งจะเป็นด้วยช่างตัดผมในเวลานั้นหันเหียนไปไม่ทันหรือใจตัวเองยังไม่สิ้นอาลัยเรือนผมมหาดไทยก็เป็นได้ (พึงสังเกตดูรูปถ่ายในสมัยนั้นเถิด) ทรงผมยาวที่ตัดกันในชั้นแรกเรือนผมที่ตรงท้ายทอยขึ้นไปเป็นปึกคล้ายกับทรงผมมหาดไทยเรียกกกันว่า "ผมรองทรง" เห็นงามกันอยู่พักหนึ่ง แต่ต่อมาก็กลายเป็นเช่นตัดกันทุกวันนี้

เมื่อผู้ชายเลิกไว้ผมมหาดไทยเปลี่ยนไปไว้ผมยาวก็เกิดปัญหาขึ้นว่าผู้หญิงจะคงไว้ผมปีกอยู่อย่างเดิมหรือเปลี่ยนไปไว้ผมยาวตามอย่างฝรั่งบ้าง ที่เรียก"ผมปีก"นั้นก็ไว้ผมยาวกลางกบาลหัวอย่างผมมหาดไทยของผู้ชายผิดกันแต่ใช้ตัดผมรอบหัวแทนโกน และมี"ไรจุก"คือถอนผมให้มีรอยเป็นวงรอบผมปีกที่เอาไว้บนกบาลกับไว้ผมเป็นพู่ตรงชายผมตก ที่ริมหูทั้งสองข้างเรียกว่า"ผมทัด"สำหรับห้อยดอกไม้ นอกนั้นก็เป็นเพศเดียวกับผมมหาดไทยนั้นเอง แต่ผิดกันเป็นข้อสำคัญอยู่ที่ผู้หญิงชอบแต่งผมเป็นเครื่องอวดสวยงามที่ยังเป็นสาวก็ไม่อยากทิ้งสวยงามง่ายๆ ที่เป็นผู้ใหญ่สูงอายุเคยไว้ผมปีกมาจนเคยชินแล้วก็ชอบจะให้คงอยู่จึงไม่มีผู้หญิงที่อยากเลิกไว้ผมปีก ครั้งนั้นพระเจ้าอยู่หัวตรัสชวนอย่างไรไม่ทราบ ปรากฏแต่ว่าเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ทูลรับอาสา แล้วเอาตัวออกหน้ากล้าเลิกตัดผมปีกไว้ผมยาวก่อนผู้อื่น เห็นจะถูกคนดุและบางทีจะถูกค่อนอยู่สักพักหนึ่ง แต่ไม่ช้าก็มีพวกนางในเอาอย่างไปทำตามกันมากขึ้นโดยลำดับ จนผมปีกสูญไปด้วยกันกับผมมหาดไทย เพราะเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ตั้งต้นเลิกก่อนผู้อื่น

ยังมีประเพณีอย่างอื่นอีกบ้างอย่างซึ่งทรงปรารภว่าขายหน้าฝรั่ง เช่นประเพณีที่คลุกคลานหมอบเฝ้ากับพื้น ให้ฝรั่งแขกเมืองเดินกรายหัวเข้ามายืนค้ำเจ้านายและข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ในที่เฝ้า(เช่น ปรากฏรูปภาพทูตฝรั่งเศสเข้าเฝ้าพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้น) กับทั้งที่แต่งตัวออกแขกไม่มีถุงน่องรองเท้าก็ชวนให้ฝรั่งดูหมิ่น น่าอายเช่นเดียวกัน แต่เป็นประเพณีที่ยังใช้กันกว้างขวางเลิกยากกว่าตัดผมจึงทรงพระราชดำริแก้ไขด้วยกำหนดประเพณีเข้าดฝ้า ให้เป็นสองอย่างต่างกัน คือ"เฝ้าอย่างเดิม"อย่างหนึ่ง "เฝ้าอย่างใหม่"อย่างหนึ่ง(คือเฝ้าอย่างไทยกับเฝ้าอย่างฝรั่งนั่นเอง) เวลาเสด็จออกขุนนางในท้องพระโรงตามพระราชานุกิจก็ดีให้ใช้ธรรมเนียมหมอบคลายเฝ้ากับพื้นและแต่งตัวไม่ใส่ถุงน่องรองเท้าอยู่อย่างเดิม ถ้าเฝ้าแห่งใดซึ่งโปรดฯให้เฝ้าอย่างใหม่เช่นเวลารับแขกเมืองเป็นต้น ให้ยืนเฝ้าและถวายคำนับอย่างฝรั่งแม้โปรดฯให้นั่งก็นั่งเก้าอี้ด้วยกันหมด แต่งตัวก็ให้ใช้เครื่องแบบหรือเสื้อเปิดอกผูกผ้าผูกคอและใส่ถุงน่องรองเท้าอย่างฝรั่ง คงแต่นุ่งผ้าไหมม้วนโจงแบบไทยอย่างเดียว (ไม่นุ่งกางเกงทั้งทหารพลเรือน)

เนื่องกับจะจัดประเพณีเฝ้าเป็นสองอย่างดังว่ามานี้ พระเจ้าอยู่หัวโปรดถวายพระที่นั่งพิมานรัตยากับพระปรัสว์เป็นที่ประทับของกรมสมเด็จพระสุดารัตน์ฯ แล้วโปรดฯให้เจ้าพระยาภานุวงศ์ฯเป็นนายงานรื้อพระตำหนักเดิมสร้างพระที่นั่งใหม่ขึ้นอีกหมู่หนึ่ง( อยู่ข้างหลังพระที่นั่งจักรีเดี๋ยวนี้) ทำเป็นตึกสองชั้นอย่างฝรั่ง มีที่เสด็จอยู่ ที่พระราชทานเลี้ยงและที่รับแขก ต่อไปการเข้าเฝ้าที่พระที่นั่งใหม่จะใช้ประเพณียืนคำนับและนั่งเก้าอี้อย่างฝรั่งทั้งนั้น ในเวลากำลังสร้างพระที่นั่งใหม่อยู่นั้น พระเจ้าอยู่หัวทรงเริ่มจัดการเฝ้าอย่างใหม่ ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ให้ทำฝากั้นปันเป็นแบบ ๓ ห้อง ทางด้านตะวันตกตั้งโต๊ะเก้าอี้เป็นที่รับแขก ห้องทางด้านตะวันออกตั้งโต๊ะยาวมีเก้าอี้ล้อมสัก ๒๐ ตัวเป็นที่เสวย ห้องกลางคงเป็นทางเดินออกพระที่นั่งอมรินทร์วินิจฉัยตามเดิม แล้วแก้กำหนดเวลาพระราชานุกิจ เมื่อเสด็จขึ้นจากท้องพระโรงตอนกลางวันประทับที่ห้องรับแขก ให้เจ้านายกับข้าราชการในสำนักซึ่งเวลานั้นแต่งตัวใส่ถุงน่องรองเท้าสวมเสื้อเปิดคอผูกผ้าผูกคอเข้าเฝ้าอย่างใหม่ และไปนั่งร่วมโต๊ะเสวยกลางวัน แล้วจึงเสด็จขึ้นพระมหามณเทียร ถึงเวลาบ่ายเมื่อเสด็จออกข้างหน้าและประพาสนอกพระราชวัง ก็ให้ผู้โดยเสด็จเข้าเฝ้าอย่างใหม่ เสวยเวลาค่ำก็เสวยที่พระที่นั่งไพศาลฯอย่างเดียวกับครั้งกลางวัน การรับแขกเมืองเข้าเฝ้าก็ให้เปลี่ยนเป็นเฝ้าอย่างใหม่ ยืนถวายคำนับเหมือนกันทั้งไทยและฝรั่ง การรับฝรั่งอย่างนั้นก็เลยใช้เป็นแบบต่อไปถึงวังเจ้านายและจวนเสนาบดีแต่ในตอนปีมะแมนี้ นอกจากเลิกตัดผมปีกข้างฝ่ายข้างในยังหาแก้แบบเครื่องแต่งตัวและประเพณีเข้าเฝ้าเป็นอย่างใหม่ไม่ นางในยังนุ่งจีบห่มสไบเฉียงหมอบเฝ้าอยู่อย่างเดิม



...................................................................................................................................................

(ต่อ)


เมื่อปรากฏว่าการที่พระเจ้าอยู่หัวเสด็จไปสิงคโปร์ทรงนำความเจริญมายังเมื่อไทยหลายอย่าง คนก็พากันนิยมซื้อหาของต่างๆเช่น เครื่องแต่งตัวและรถฝรั่งมาใช้กันในกรุงเทพฯ พวกช่างที่ทำของเหล่านั้นมาตั้งโรงงานหรือตั้งร้านสั่งของเข้ามาขาย ตัวฉันเองแรกหัดขี่ม้าเมื่อยังเป็นเด็กไว้ผมจุกต้องขี่เครื่องเบาะหัวโตแบบโบราณอย่างไม่มีโกลนเพราะหาอานฝรั่งไม่ได้ จนเสด็จกลับจากสิงคโปร์แล้วจึงได้หัดขี่อานฝรั่ง พระเจ้าอยู่หัวทรงตระหนักพระราชหฤทัยว่าคนทั้งหลายนิยมการที่ทรงเปลี่ยนแปลงกันมาก จึงมีพระราชประสงค์จะเสด็จไปทอดพระเนตรต่างประเทศอีก เจ้าพระยาภานุวงศ์ฯท่านเคยเล่าให้ฉันฟังว่าพระเจ้าอยู่หัวทรงปรารภกับท่านว่า ที่ได้ไปเห้นเมืองต่างๆได้ประโยชน์มาก แต่เมืองที่ได้ไปยังเป็นเมืองขึ้นของอังกฤษและฮอลันดา อยากเห็นตัวเมืองหลวงของฝรั่งในยุโรป ทำอย่างไรจึงจะไปดูได้เพราะเวลาที่พระองค์ทรงว่างอยู่โดยมิต้องว่าราชการก็ยังเหลืออยู่เพียงอีกสองปี เมื่อราชาภิเกทรงว่าราชการบ้านเมืองเองแล้วที่ไหนจะมีเวลาว่างพอเสด็จไปได้ จะทำอย่างไรดี ท่านกราบทูลรับไปปรึกษาเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ แต่เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เห็นว่าเหลือวิสัยที่จะให้สมพระราชประสงค์ได้ ด้วยหนทางที่จะไปยุโรปไกลนัก ทั้งจะต้องผ่านทะเลใหญ่ไปหลายแห่งเรือที่จะทรงไปให้ปลอดภัยก็ไม่มี จะเสด็จโดยสารเรือเมล์ของพวกพ่อค้าไปอย่างคนสามัญก็จะเสียพระเกียรติยศ เจ้าพระยาภานุวงศ์ฯคิดใคร่ครวญดูแล้วกลับมากราบทูลว่าถ้าเสด็จไปเพียงอินเดียเห็นจะจัดการให้สำเร็จได้ด้วยหนทางมิสู้ไกลนัก และอินเดียก็ใหญ่โตคล้ายประเทศอันหนึ่งในยุโรปคงได้ทอดพระเนตรเห็นการต่างๆที่ดีกว่าเมืองสิงคโปร์และชวามาก

ส่วนเรือพระที่นั่งที่จะทรงไปนั้นท่านเห็นอุบายที่จะจัดมิให้เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์รังเกียจได้มีอยู่อย่างหนึ่ง ด้วยห้างนะกุดาอิสไมล์พ่อค้าชาวอินเดียที่วัดเกาะสั่งเรือรับคนโดยสารมาลำหนึ่งให้ชื่อว่า"เรือบางกอก" สำหรับจะให้เดินเมล์ในระหว่างกรุงเทพฯกับเมืองสิงคโปร์ เรือนั้นจวนจะมาถึงอยู่แล้ว ท่านคิดว่าจะซื้อเรือบางกอกมาเป็นเรือหลวงสำหรับใช้เป็นเรือพระที่นั่งเสด็จไปอินเดีย เมื่อเสด็จกลับจึงขายคืนให้เจ้าของเดิมไป ลดราคาขายให้แทนค่าเช่า ท่านได้ลองว่ากัลนายห้างก็ยอมแล้ว พระเจ้าอยู่ทรงเห็นด้วยท่านไปบอกเจ้าพระศรีสุริยวงศ์ก็ไม่ขัดขวางต่อไป จึงบอกแก่รัฐบาลอังกฤษๆยินดีเหมือนหนหลัง ก็ได้เสด็จไปอินเดีย เมื่อปีวอกพ.ศ. ๒๔๑๕ กระบวนเสด็จครั้งนี้ก็โปรดฯให้เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์กับเจ้าพระยาภานุวงศ์ฯเป็นผู้ใหญ่ไปเหมือนครั้งก่อน เจ้านายและข้าราชการที่ตามเสด็จก็มากขึ้นกว่าครั้งก่อนและทรงเลือกสรรเอาผู้มีแววที่จะสามารถทำการงานไปทั้งนั้น เสด็จทรงเรือบางกอกออกจากกรุงเทพฯเมื่อวันที่ ๑๘ ธันวาคม ปีวอกพ.ศ. ๒๔๑๕ มีเรือพิทยัมรณยุทธตามเสด็จ ไปถึงอินเดียรัฐบาลอังกฤษก็รับเสด็จอย่างใหญ่โต เชิญเสด็จไปถึงเมืองต่างๆที่ในอินเดียหลายแห่ง และจัดให้ทอดพระเนตรกิจการต่างๆหลายอย่างทั้งฝ่ายทหารและพลเรือน เสด็จไปอินเดียครั้งนั้นได้ทั้งความรู้วัฒธรรมและสิ่งของอย่างฝรั่งที่ต้องการใช้ มีเครื่องแต่งตัวและพาหนะเป็นต้น เพิ่มเติมมามากเป็นอุปกรณ์ให้จัดการเปลี่ยนแปลงขนบธรรมเนียมก้าวหน้าได้ยิ่งกว่าแต่ก่อน เสด็จประพาสอยู่เกือบ ๓ เดือน กลับมาถึงกรุงเทพฯเมื่อว้นที่ ๑๕ มีนาคม ก่อนขึ้นปีระกาไม่ถึงเดือน เวลานั้นพระชันษาได้ ๒๐ ปี

ถึงปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖เป็นกำหนดหมดเขตเวลาที่ต้องมีผู้อื่นว่าราชการบ้านเมืองแทนพระองค์ จะทรงว่าราชการได้เองเหมือนอย่างพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลก่อนๆต่อไป เมื่อเดือน ๑๑ จึงเสด็จออกจากราชสมบัติไปทรงผนวชเป็นพระภิกษุที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม แล้วเสด็จไปประทับอยู่ที่วัดพระพุทธรัตนสถาน ๑๕ วันเป็นพิธีแสดงให้ปรากฏว่าพระชันษาพ้นวัยเยาว์แล้ว ฉันเคยได้ยินว่าเมื่อเสด็จออกผนวชนั้น เจ้าคุณพระประยูรวงศ์กราบทูลขอพระราชทานพระให้ได้ตักบาตรถวายพอได้เห็นพระองค์ทรงผนวชแม้เพียงสักครั้งหนึ่งเมื่อเสด็จรับบาตรเจ้านายฝ่ายใน จึงมีแต่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์คนเดียวในเหล่านักสนม ที่ได้รับอนุญาตให้ไปตักบาตร

ครั้งถึงเดือน ๑๒ ปีระกา ทำการพิธีพระบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ ถวายพระนามว่า " พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว" เมื่อราชาภิเษกครั้งนี้การที่ทำพระราชพิธีพระบรมราชาภิเษกใหม่อีกครั้งหนึ่งนั้นเพราะเหตที่พระเจ้าอยู่หัวทรงสละราชสมบัติเสียเมื่อออกทรงผนวชจึงต้องถวายใหม่ แต่อีกนัยหนึ่งเป็นการแสดงว่าพระเจ้าอยู่หัวจะทรงว่าราชการบ้านเมืองเองต่อไป เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์มิได้เป็นผู้ว่าราชการแผ่นดินเหมือนอย่างแต่ก่อน ยังมีพระราชประสงค์จะทรงแสดงให้เห็นด้วย ว่าเมืองไทยตั้งใจจะก้าวหน้าไปในทางที่ฝรั่งนิยมเป็นว่าวัฒนธรรม จึงโปรดฯให้เพิ่มรายการอย่างหนึ่งเข้าในวันพระบรมราชาภิเษก

เมื่อเดือน ๑๒ แรม ๓ ค่ำ เวลาเสด็จออกมหาสมาคมในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย เจ้านายและข้าราชการทั้งปวงล้วนแต่งเต็มยศใหญ่ ใส่เสื้อเยียระบับเข้มขาบกับเสื้อครุย หมอบเฝ้าอยู่เต็มทั้งท้องพระโรง พระเจ้าเสด็จประทับบนพระแท่น เมื่อเสนาบดีกราบทูลถวายราชสมบัติตามประเพณีแล้ว โปรดฯให้อาลักษณ์อ่านประกาศว่า ประเพณีหมอบคลานเข้าเฝ้าเช่นใช้มาแต่โบราณไม่สมควรกับสมัยบ้านเมืองเสียแล้ว ให้เลิกประเพณีหมอบคลานเสียเปลี่ยนเป็นยืนเฝ้าและเคารพด้วยการถวายคำนับต่อไป พออาลักษณ์อ่านประกาศจบเหล่าข้าเฝ้านับแต่กรมพระราชวังบวรฯเป็นต้น บรรดาที่หมอบอยู่เต็มท้องพระโรงก็ลุกขึ้นยืนถวายคำนับพร้อมกัน ดูเหมือนกับเปลี่ยนฉากรูปภาพอย่างหนึ่งเป็นอย่างหนึ่งในทันทีน่าพิศวงอย่างยิ่ง เวลานั้นตัวฉันอายุได้ ๑๒ ปียังไว้ผมจุก ได้เห็นยังจับใจไม่ลืมอยู่จนบัดนี้ เมื่อเสด็จขึ้นข้างในไปประทับที่พระที่นั่งภัทรบิฐที่พระที่นั่ง ไพศาลทักษิณ เจ้านายและข้าราชการผู้หญิงเฝ้าก็อ่านประกาศและลุกขึ้นยืนเฝ้า เปลี่ยนรูปภาพเหมือนอย่างข้างหน้าอีกครั้งหนึ่ง ก็เป็นอันเพิกถอนระเบียบการเฝ้าอย่างเก่า ซึ่งเคยใช้มาหลายร้อยปี เปลี่ยนระเบียบใหม่ซึ่งตั้งขึ้นในรัชกาลที่ ๕ แต่นั้นไป

เนื่องในงานบรมราชาภิเษกนั้น พระเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า และโปรดฯให้เลื่อนกรมเจ้านายหลายพระองค์ คือเลื่อนกรมพระสุดารัตน์ฯ เป็นกรมสมเด็จ และเลื่อนสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมขุนบำราบปรปักษ์ เป็นกรมพระเป็นต้น ทั้งเลื่อนยศขุนนาง คือ เลื่อนเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์เป็นต้น แล้วทรงจัดการต่างๆต่อมา การอย่างอื่นจะยกไว้กล่าวถึงแต่เรื่องเปลี่ยนเครื่องแต่ตัวเข้าเฝ้า ซึ่งเปลี่ยนเป็นแบบใหม่ทั้งผู้ชายและผู้หญิง เมื่อต่องานพระบรมราชาภิเษกครั้งนี้ ด้วยเรื่องเนื่องไปถึงประวัติเจ้าคุณพระประยูรวงศ์อีก อันเป็นการเปลี่ยนแบบเครื่องแต่งตัวไปตามแบบฝรั่งนั้น ที่จริงเริ่มมาแต่เมื่อเสด็จไปเมืองสิงคโปร์ในปีมะเมียแล้ว กระบวนเสด็จที่ไปครั้งนั้น เต็มยศก็แต่งเครื่องแบบเสื้อติวนิกอย่างฝรั่ง เวลาปรกติก็ใส่เสื้อเปิดอกผูกผ้าผูกคออย่างฝรั่ง แต่คงนุ่งผ้าโจงไม่เปี่ยนไปนุ่งกางเกง เมื่อเสด็จกลับจากเมืองสิงคโปร์ เวลาเสด็จออกอย่างใหม่ ก็ใช้เครื่องแต่งตัวเช่นว่ามา เวลาเสด็จไปอินก็ใช้เครื่องแต่งตัวเช่นนั้น แต่ที่อินเดียมีช่างชาวยุโรปทำเครื่องแต่งตัวได้เหมาะดีขึ้นยิ่งไปอีก จึงทำเครื่องแต่งตัวใหม่ที่อินเดีย

และมีเรื่องเกล็ดเล่ามาอีกเรื่องหนึ่ง ว่าเมื่อพระเจ้าอยู่หัวโปรดให้ช่างตัดเสื้อทำเครื่องแต่งพระองค์ที่เมืองกัลกัตตานั้น ทรงปรารภว่าเสื้อเปิดอกแบบฝรั่งต้องมีเสื้อเชิ้ตชั้นในและต้องมีคอเสื้อผ้าผูกคอ ในฤดูร้อนใช่เวลามีการงานก็พอทนแต่จะเอาไปใช้ในเวลาเที่ยวเล่นโดยลำลองจะร้อนทนไม่ไหว จึงตรัสสั่งให้ช่างฝรั่งทำเสื้ออีกอย่างหนึ่ง ให้รูปเหมือนอย่างเสื้อใส่เที่ยวเล่นแต่ให้ปิดคอมีดุมกลัดตลอดอก มิให้ต้องใส่เสื้อเชิ้ตหรือผูกผ้าผูกคอ เมื่อช่างฝรั่งไปทำเสื้ออย่างรับสั่งมาถวายก็โปรด แต่เป็นแบบเสื้อแปลกเพิ่งมีขึ้นใหม่ยังไม่มีชื่อจะเรียกว่ากระไร เวลานั้นพระยาภาสกรวงศ์ยังเป็นนายราชานัตยานุหาร ว่าที่เจ้าหมื่นศรีสรรักษ์เป็นราชเลขานุการอาสาคิดชื่อเสื้อแบบนั้นด้วยเอาภาษามคธคำหนึ่ง กับภาษาอังกฤษคำหนึ่งผสมกันว่า"ราชแปตแตน" Raj Pattern แปลว่า "แบบหลวง" ต่อมาเราเรียกและใช้เสื้อราชแปตแตนแพร่หลายกันมาก ฉันเคยได้ยินเรื่องเดิมจึงเอามาจดไว้มิให้สูญเสีย

ส่วนเครื่องแต่งตัวผู้หญิงนั้น เมื่อครั้งเสด็จกลับมาจากสิงคโปร์มิได้โปรดฯให้แก้ไขอย่างใด นางในยังคงนุ่งจีบและห่มสไบเฉียงกับตัวเปล่าอยู่อย่างเดิม จนถึงงานบรมราชาภิเษกครั้งหลังจึงดำรัสสั่งให้เปลี่ยนเครื่องแต่งตัวผู้หญิงแบบใหม่ คือให้คงแบบนุ่งจีบอย่างเดิมไว้แต่สำหรับแต่งห่มตาดเมื่อเต็มยศใหญ่ โดยปกติให้เลิกนุ่งจีบเปลี่ยนเป็นนุ่งโจงอย่างเดิม และให้ใส่เสื้อแขนยาวชายเสื้อเพียงบั้นเอวแล้วห่มสไบเฉียงบ่านอกเสื้อ และให้สวมเกือกบู๊ตกับถุงเท้าหุ้มตลอดน่องด้วย แต่เครื่องแต่งตัวผู้หญิงยังแก้ไขต่อมาอีก ฉันเข้าใจว่าเกิดเมื่อพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสหัวเมืองบางเวลาโปรดให้นักสนมขี่ม้าตามเสด็จเหมือนอย่างพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ยินว่าเมื่อรัชกาลที่ ๔ นางในที่ขี่ม้าตามเสด็จแต่งเครื่องแบบเหมือนอย่างผู้ชาย

แต่ครั้งนี้ไม่โปรดเช่นนั้นตรัสสั่งให้เจ้าคุณพระประยูรวงศ์นำนางในขี่ม้าตามเสด็จ ด้วยท่านเคยหัดขี่ม้ามาแต่ยังเด็กจึงเป็นผู้หัดนางในให้ขี่ม้าและตัวท่านออกนำหน้าตามเสด็จประพาสด้วย เวลาขี่ม้าจำต้องแก้ไขเครื่องแต่งตัวบ้าง เช่นห่มแพร ถ้าห่มสไบเฉียงขี่ม้าถูกลมพัดก็ปลิวไปไม่อยู่กับตัว จึงต้องสะพายแพรแทนห่มสไบเฉียง อีกอย่างหนึ่งขี่ม้าไปกลางป่ากลางทุ่งตากแดดร้อนนัก จึงต้องใส่หมวกใช้หมวกอย่างผู้หญิงฝรั่งใส่มาแต่แรก เครื่องแต่งตัวอย่างว่านี้เดิมแต่งแต่นางในที่ขี่ม้าตามเสด็จไม่กี่คน แต่การที่นางในขี่ม้าตามเสด็จนานๆจะมีสักครั้งหนึ่งพวกนางในเหล่านั้นเองและผู้อื่นอีกอยากแต่งตัวอย่างนั้นในเวลาออกแขกโดยปกติ เพราะสะพายแพรไม่ปิดเสื้อมากเหมือนห่มสไบเฉียงอาจจะทำให้เสื้องามขึ้น ฉันเข้าใจว่ามูลเหตุจะเป็นเช่นว่า เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ออกหน้านำใช้แบบแต่งตัวสะพายแพรเหมือนเช่นเคยนำเลิกตัดผมปีกอีกครั้งหนึ่ง แล้วเลยปล่อยปลายผมยาวลงมาถึงชายบ่าด้วย สมัยนั้นเจ้าคุณพระประยูรวงศ์จึงได้เป็นผู้นำแบบแต่งตัว Leader of Fashion ของนางในอยู่นาน ก็คงเพราะท่านอยู่ใกล้ชิดพระเจ้าอยู่หัว อาจทูลปรึกษาหารือพระราชนิยมได้ผิดกับผู้อื่น ท่านออกแบบอบย่างใดคนอื่นก็ทำตามโดยไม่รังเกียจ


(๘)

เครื่องยศนักสนมเมื่อก่อนรัชกาลที่ ๔ จะเป็นอย่างไรฉันไม่รู้แน่แต่เมื่อรัชกาลที่ ๔ นั้นมี ๕ ชั้นเป็นลำดับกัน ล้วนเป็นเครื่องใส่หมากกินทั้งนั้น

ชั้นที่ ๔ ซึ่งเป็นชั้นต่ำกว่าเพื่อน เป็นหีบหมากเงินกาไหล่ทองสำหรับพระราชทาน " นางอยู่งาน" แต่โบราณดูเหมือนจะเรียกว่า "นางกำนัล" ซึ่งทรงใช้สอยในพระราชมณเทียร ได้แต่บางคนที่ทรงพระเมตตาในหมู่นางอยู่งาน แต่การที่ได้รับพระราชทานหีบหมากยังไม่นับว่าเป็นเจ้าจอม

ชั้นที่ ๓ เป็นหีบหมากทองคำ สำหรับพระราชทานนางอยู่งานซึ่งทรงเลือกไว้ใช้ใกล้ชิดประจำพระองค์ ใครได้พระราชทานหีบหมากทองคำจึงมีศักดิ์เป็น"เจ้าจอม" เรียกว่าเจ้าจอมนำหน้าชื่อทุกคน ฉันเข้าใจว่าในชั้นนี้ที่เรียกว่า "เจ้าจอมอยู่งาน"

ชั้นที่ ๒ เป็นหีบหมากทองคำลงยาราชาวดีสำหรับพระราชทานเจ้าจอมมารดา หรือเจ้าจอมอยู่งานซึ่งทรงพระเมตตายกย่องขึ้นเป็นชั้นสูง ฉันเข้าใจว่าเรียก"พระสนม"แต่ชั้นนี้ขึ้นไป

ชั้นที่ ๑ เรียกว่า"พระสนมเอก" ได้พระราชทานพานทองเพิ่มหีบหมากลงาที่กล่าวมาแล้ว เป็นพานทองมีเครื่องในทองคำกับกระโถนทองคำด้วยใบหนึ่ง เป็นเทือกเดียวกับพานทองเครื่องยศที่พระราชทานเจ้านายและขุนนางผู้ใหญ่ แต่ขนาดย่อมกว่าพานทองเครื่องยศฝ่ายหน้า

ชั้นพิเศษ สำหรับพระราชทานพระมเหสัเทวี ซึ่งเรียกในกฎมณเทียรบาลว่า "พระภรรยาเจ้า" มีทั้งหีบหมากและพานหมากเสวยล้วนทำด้วยทองคำลงยาราชาวดี เครื่องยศนางใน ๕ นั้นเช่นพรรณนามาดูเหมือนจะตั้งเป็นกำหนดขึ้นเมื่อรัชกาลที่ ๔

เมื่อพระเจ้าอยู่หัวเสวยราชย์ เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็ได้เป็นพระสนมเอก มีแต่ท่านคนเดียวได้พระราชทานเครื่องยศพระสนมเอกตามแบบรัชกาลที่ ๔ ทั้งพานทองและหีบหมากลงยาหลังประดับเพชรใบหนึ่ง แล้วโปรดฯให้ทำขึ้นใหม่เขื่องกว่าใบเก่า ประดับเพชรทั้งขอบฝาและเป็นตราพระเกี้ยวยอดอยู่บนพานสองชั้นกับฉัตรสงองข้างบนหลังหีบพระราชทานเพิ่มอีกใบหนึ่ง ครั้นจำเนียรกาลนานมาเมื่อมีพระสนมเอกขึ้นเป็นหลายคน พระเจ้าอยู่หัวมีพระราชประสงค์จะทรงยกย่องเจ้าคุญพระประยูรวงศ์ให้สูงศักดิ์กว่าคนอื่นที่เป็นพระสนมเอกด้วยกัน โปรดฯให้เปลี่ยนเครื่องในพานทองเครื่องยศของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์เป็นลงยาราชาวดี มีแต่ของท่านคนเดียวจึงมียศสูงกว่านักสนมกำนัลทั้งปวง เครื่องยศที่พรรณนามานี้เมื่อล่วงรัชการที่ ๕ มาแล้วพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลภายหลังดำรัสสั่งมิให้เรียกคืนตามประเพณีเก่า ด้วยทรงเคารพนับถือเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ท่านจึงได้ครองเครื่องยศหมดทุกอย่างที่ได้พระราชทานมาจนตลอดอายุ

รัชกาลที่ ๕ ทรงสร้างเครื่องยศผู้หญิงขึ้นอีกอย่างหนึ่ง เนื่องกับเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าซึ่งทรงประดิษฐานเมื่องานบรมราชภิเษกครั้งหลัง ในปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖ ด้วยในชั้นนั้นพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าแต่ผู้ชาย จึงโปรดฯให้ทำกล่องหมากกับหีบหมากเครื่องยศมีรูปดวงตราจุลจอมเกล้าอยู่บนฝา ต่างกันเป็น ๔ ชั้น เหมือนอย่างตราจุลจอมเกล้า

ชั้นที่ ๑ กล่องหมากกาไหล่ทองจำหลักลงยาสีขาบกับตลับเครื่องใน ๔ ใบ บนหลังกล่องมีรูปดาราปฐมจุลจอมเกล้า สำหรับพระราชทานผู้หยิงที่มียศชั้นสูงเทียบกับเจ้าต่างกรมและเจ้าพระยาเสนาบดี

ชั้นที่ ๒ กล่องหมากเหมือนกับชั้นที่ ๑ ผิดกับแต่บนหลังกล่องเป็นรูปดาราทุติยจุลจอมเกล้า และตลับเครื่องใน ได้เป็นพิเศษสำหรับพระราชทานผู้หญิงที่มียศเทียบกับเจ้า และขุนนางที่ได้พระราชทานพานทอง

ชั้นที่ ๓ หีบหมากกาไหล่ทองจำหลักลงยาสีขาบเหมือนกล่องหมากที่กล่าวมาแล้ว แต่บนฝาหีบเป็นรูปดวงตราจุลจอมเกล้า สำหรับพระราชทานผู้หญิงที่มียศชั้นรองลงมา แต่พระราชทานตามฐานะของตัวบุคคลมิใช่ได้ด้วยสืบสกุลอย่างตราตติยจุลจอมเจ้าเกล้า

ชั้นที่ ๔ หีบหมากเงินจำหลักบนหลังหีบ มีรูปตราจุลจอมเกล้าเป็นชั้นต่ำกว่าเพื่อน เทียบกับตราตติยานุจุลจอมเกกล้า สำหรับพระราชทานผู้มียศชั้นต่ำในพวกที่ได้รับเครื่องยศจุลจอมเกล้า

กล่องและหีบหมากจุลจอมเกลล้าที่กล่าวมานี้ พระราชทานทั้งเจ้านายและข้าราชการฝ่ายใน กับหม่อมห้ามเจ้านายและภรรยาข้าราชการผู้ใหญ่ มิได้เป็นเครื่องยศสำหรับนางในเหมือนอย่างเครื่องยศครั้งรัชกาลที่ ๔ ซึ่งกล่าวมาก่อน

เจ้าคุญพระประยูรวงศ์ ก็ได้พระราชทานกล่องหมากเครื่องยศชั้นปฐมจุลจอมเกล้าตั้งแต่แรกสร้าง ต่อมาอีก ๒๐ ปี ถึงปี พ.ศ.๒๔๓๖ เมื่อรัชกาลที่ ๕ ครบ ๒๕ ปี มีพระราชพิธิรัชดาภิเษกสมโภชราชสมบัติ พระเจ้าอยู่หัวโปรดฯให้แก้พระราชบัญญัติเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าให้ผู้หญิงได้รับด้วย เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็ได้พระราชทานดวงดารากับสายสะพายชั้นปฐมจุลจอมเกกล้าในครั้งนั้น เครื่องยศจุลจอมเกล้าของผู้หญิงจึงมีเป็น ๒ อย่างขึ้น คือตราและกล่องหรือหีบหมาก ในชั้นแรกใครได้รับตราชั้นไหน ก็ได้กล่องหรือหีบหมากชั้นนั้นด้วย หีบและกล่องหมากก็กลายเป็นเครื่องอุปกรณืของตราไป ต่อมาโปรดฯให้งดพระราชทานกล่องและหีบหมากจุลจอมเกล้า ก็เลิกเครื่องยศอย่างนั้นแต่นั้นมา

ต่อมาในรัชกาลที่ ๕ ถึง พ.ศ. ๒๔๔๔ พระเจ้าอยู่หัวเสด็จกลับจากประพาสเมืองชวาครั้งที่ ๓ ทรงปรารภถึงความชอบของผู้ที่ไปตามเสด็จ ด้วยไปต้องตกยากตรากตรำ รักษาพยาบาลสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ ซึ่งประชวรหนักอยู่พักหนึ่ง จึงทรงสร้างเหรียญรัตนาภรณ์ขึ้นสำหรับพระราชทานเป็นบำเหน็ดแก่ผู้มีความชอบในพระองค์ มีต่างกันเป็น ๕ ชั้น เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไม่ได้ไปตามเสด็จครั้งนั้น แต่ทรงรำลึกความชอบของท่านแต่หนหลังก็พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ชั้นที่ ๒ อันประกอบเพชรรอบขอบเหรียญแก่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ด้วย

ถึงรัชกาลภายหลัง เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้างเหรียญรัตนภรณ์รัชกาลที่ ๖ ในปีแรกเสวยราชย์เมื่อ ปี พ.ศ. ๒๔๕๓ เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็ได้พระราชทาน ฉันเข้าใจว่าชั้นที่ ๒ เหมือนอย่างได้พระราชทานเมื่อรัชกาลที่ ๕ ก่อน แล้วจึงพระราชทานเลื่อนขึ้นเป็นชั้นที่ ๑ ซึ่งประดับเพชรทั้งตัว เมื่อท่านฉลองอายุครบ ๖๐ ปี ในปีขาลพ.ศ. ๒๔๕๗

ถึง พ.ศ. ๒๔๖๑ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสาถาปนาเครื่องราชอิสริยาภรณ์ "มหาวชิรมงกุฎ" ประดับเพชรเป็นชั้นยอดเพิ่มขึ้นในเครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎสยาม พระราชทานน้อยตัวทั้งผู้ชายผู้หญิง ก็ทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ด้วย

ถึงรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้างเหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลที่ ๗ ขึ้น ในปีเสวยราชย์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๘ ก็ทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานเหรียญนั้นชั้นที่ ๒ แก่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์แต่แรกสร้างเหมือนสมเด็จพระบรมชนกนาถ และสมเด็จพระเชษฐาธิราชเคยพระราชทานแต่ก่อนมา ที่พรรณนามานี้ไม่ได้กล่าวถึงเหรียญพระราชทานในงานต่างๆ ตามบรรดาศักดิ์ยังมีอีกหลายอย่าง

ยังมีของพระราชทานนางในคล้ายกับเครื่องยศในรัชกาลที่ ๕ อีกอย่างหนึ่งเรียกกันว่า "หีบสามสิบปี" เมื่อเจ้าจอมคนไหน(นับทั้งพระมเหสีเทวีด้วย)รับราชการสนองพระเดชพระคุณมาได้ถึง ๑๐ ปี ได้พระราชทานตลับเครื่องในกล่องหมากชุดหนึ่ง ๓ ใบเป็นบำเหน็จ เมื่อรับราชการได้ถึง ๒๐ ปี ได้พระราชทานกล่องหมากสำหรับใช้กับเครื่องในที่ได้พระราชทานแล้วนั้น เมื่อรับราชการถึง ๓๐ ปี ได้รับพระราชทานหีบหมากซึ่งสร้างขึ้นโดยเฉพาะพร้อมด้วยตลับเครื่องในสำหรับหีบนั้นด้วยอีก ๓ ใบ "หีบสามสิบปี"มีต่างกันเป็น ๒ ชั้น พระราชทานต่างกันตามเกียรติยศของนางใน ชั้นที่ ๑ ทำด้วยทองคำลงยาประดับเพชร ชั้นที่ ๒ ทำด้วยเงินกาไหล่ทอง แต่หีบหมากพระราชทานเมื่อครบ ๓๐ ปีเป็นเงินลงยา เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ได้พระราชทานตลับสิบปีเมื่อ พ.ศ.๒๔๒๐ ได้พระราชทานกล่องหมากยี่สิบปีเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๐ และได้พระราชทานหีบหมากสามสิบปีเมื่อ พ.ศ.๒๔๔๐ ได้ชั้นที่ ๑ ทุกครั้ง ถ้าว่าโดยย่อเครื่องยศและเครื่องราชอิสริยาภรณ์อย่างใดอันนางในจะพึงได้พระราชทาน ท่านได้รับพระราชทานหมดทุกอย่าง


เจ้าคุณพระประยูรวงศ์มีพระเจ้าลูกยาเธอ ๓ พระองค์ แต่เป็นพระองค์หญิงทั้งนั้น พระองค์ใหญ่ประสูติที่สวนนันทอุทยานในรัชกาลที่ เมื่อ ณ วันศุกร์เดือน ๙ ขึ้น ๕ ค่ำ ปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๑๑ ดังได้เล่ามาแล้ว เมื่อสมเด็จพระบรมชนกนาถเสวยราชย์ พระราชทานนามว่า "พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี" พระองค์กลางประสูติในพระบรมมหาราชวัง เมื่อ ณ วันศุกร์ เดือน ๖ ขึ้น ๖ ค่ำ ปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖ ก่อนงานบรมราชาภิเษกครั้งหลัง ๖ เดือน ได้พระราชทานนามว่า "พระองค์เจ้าสุวพักตร์พิไลพรรณ" พระองค์เล็กประสูติในพระบรมมหาราชวัง เมื่อ ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๑๒ แรม ๑๓ ค่ำ ปีกุน พ.ศ. ๒๔๑๘ ได้พระราชทานนามว่า "พระองค์เจ้าบรรณทรวรรณวโรภาส" แต่ประหลาดอยู่ที่ที่พวกชาววังไม่มีใครเรียกพระนามตามที่ได้พระราชทาน เรียกกันแต่ว่า "พระองค์ใหญ่" "พระองค์กลาง" "พระองค์เล็ก" แม้ในเหล่าเจ้านายพี่น้องที่พระชันษาแก่กว่าก็ตรัสเรียกหญิงบรรณทรวรรณว่า"องค์เล็ก" ที่พระชันษาอ่อนกว่าก็ตรัสเรียกว่า"พี่กลาง"และ"พี่เล็ก"ทุกพระองค์ แต่พระองค์ใหญ่(ศรีวิไลลักษณ์)นั้นมีพระนามอื่นอีก ด้วยสมเด็จพระบรมชนกนาถตรัสเรียกว่า "เจ้าหนู" มาตั้งแต่แรกประสูติเมื่อเสวยราชย์แล้ว ก็ตรัสเรียกว่า "เจ้าหนู" อยู่อย่างเดิม เลยเป็นเหตุให้พระเจ้าลูกเธอซึ่งประสูติเมื่อพระเจ้าอยู่หัวเสวยราชย์แล้วพากันเรียกตามเสด็จว่า"พี่หนู" ทุกพระองค์มาจนตลอดพระชนมายุ พระนามว่า"พระองค์ใหญ่"จึงเรียกแต่ผู้อื่นนอกจากที่เป็นเจ้าน้อง

ในการที่เรียกชื่อยังมีแปลกประหลาดต่อไปอีกชื่อหนึ่ง ซึ่งควรจะเล่าด้วยเพราะ "พระองค์ใหญ่" เป็นผู้ริขึ้นเองตั้งแต่ทรงพระเยาว์ ตรัสเรียกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ว่า "แม่ป๊ะ" และเรียกอย่างนั้นมาจนทรงพระเจริญ ฉันเข้าใจว่าจะเป็นเพราะเจ้าคุณพระประยูรวงศ์พอใจให้เรียกอยู่อย่างนั้น จึงเรียก"แม่ป๊ะ"จนติดพระโอษฐ์ เลยเป็นเหตุให้บรรดาพระเจ้าลูกเธอพากันเรียกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ว่า " แม่ป๊ะ" ทั้งหมด เว้นแต่ที่เป็นเจ้าฟ้านั้น สมเด็จพระชนนีตรัสสอนให้เรียกว่า "คุณป้า" ทุกพระองค์ เมื่อฉันเขียนเรื่องประวัตินี้นึกอยากรู้ว่าคำ"ป๊ะ"นั้น พระองค์ใหญ่ทรงหมายความว่ากระไร ไต่ถามผู้ที่เคนอยู่กับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็บอกได้แต่ว่าเคยได้ยินแต่ไม่รู้แปลว่ากระไร จนนึกเสียดายที่ไม่ได้ถามเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไว้

แม้พระเจ้าอยู่หัวก็ตรัสเรียกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ผิดกับเรียกเจ้าจอมอื่นๆ ซึ่งตรัสเรียกตามอย่างพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงใช้คำว่า"นาง"นำหน้าชื่อ เช่นเรียกเจ้าจอมมารดาเที่ยงว่า"นางเที่ยง" เป็นต้น แต่พระเจ้าอยู่หัวไม่ทรงเรียกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ว่า"นางแพ" ถ้าตรัสเรียกแก่ตัวเองเรียกว่า"แม่แพ" ถ้าตรัสแก่ผู้อื่นตรัสเรียกว่า"คุณแพ" ดังนี้เป็นนิจ แต่เมื่อคิดดูเห็นมูลเหตุคงเป็นเพราะเคยตรัสเรียกอย่างนั้นเมื่อเสด็จประทับอยู่พระตำหนักสวนกุหลาบ ครั้นเสวยราชย์ก็ตรัสเรียกอยู่อย่างเดิมไม่เปลี่ยนแปลงเพราะทรงเกรงใจ

พระราชธิดาของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ทั้ง ๓ พระองค์นั้น พระบาทสมเด็จพระบรมชนกนาถทรงพระเมตตาพระองค์ใหญ่ศรีวิไลลักษณ์มาก ดำรัสว่าเป็นพระเจ้าลูกเธอคู่ทุกข์คู่ยากมาแต่เดิม เมื่อเสวยราชย์แล้วจึงทรงยกย่องพระเกียรติยศยิ่งกว่าพระเจ้าลูกเธอพระองค์อื่น เช่นเมื่อโสกันต์โปรดฯให้ทำพิธีเขาไกรลาสใหญ่เหมือนอย่างเจ้าฟ้าเป็นต้น ในส่วนพระองค์เองก็มีพระอุปนิสัยโอบอ้อมอารี และเป็นผู้ใหญ่กว่าพระเจ้าลูกเธอที่ประสูติ"ในเศวตฉัตร"ทั้งนั้น จึงได้เป็นหัวหน้าดูแลพระเจ้าลูกเธอที่ยังทรงพระเยาว์และเป็นที่เคารพนับถือของเจ้าน้องทุกพระองค์ ถึง พ.ศ. ๒๔๔๖ สมเด็จพระบรมชนกนาถทรงสถาปนาเป็น กรมขุนสุพรรณภาควดี แต่เป็นกรมอยู่ปีเดียว พอถึงปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๔๗ พระชันษาได้ ๓๗ ปี ก็ประชวรสิ้นพระชนม์ พระเจ้าอยู่หัวทรงพระอาลัยมากถึงทรงพระภูษาขาวในงานพระศพ ตามเยี่ยงอย่างครั้งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเคยทรงภูษาขาว ในงานพระศพสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมหลวงศรีสุนทรเทพ โดยตรัสว่า "ลูกคนนี้รักมาก ต้องนุ่งขาวให้" ที่พระเจ้าแผ่นดินทรงพระภูษาขาวในงานพระศพพระเจ้าลูกเธอได้ยินว่าเคยมีแต่ ๒ ครั้งเท่านั้น



........................................................................................................................................................

(ต่อ)


พระองค์กลางนั้น ฉันเห็นว่าต้องที่อาภัพเพราะเป็นพระองค์กลางเหมือนอย่างคนอื่นๆที่มี ๓ คนพี่น้อง คนกลางก็มักอาภัพเช่นเดียวกัน เพราะคุณวิเศษและลาภผลอันใดมาข้างหน้าก็ถึงพี่คนใหญ่ก่อน ถ้ามาข้างหลังก็ถึงน้องคนเล็กก่อน คนกลางคงได้ที่หลังหรือได้น้อยกว่าพี่และน้องเป็นธรรมดาดังนี้ แต่พระองค์กลางสุวพัตร์วิไลพรรณท่านมีพระสกุลสมภารอย่างหนึ่ง ด้วยพพระชันษายืนยิ่งกว่าพระองค์ใหญ่และพระองค์เล็ก ได้เสด็จอยู่อุปถากสนองคุณพระชนนีแต่พระองค์เดียว มาถึงรัชกาลที่ ๗ จนพระชันษาได้ ๕๗ ปี ก็ประชวรสิ้นพระชนม์เมื่อปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๗๓ แต่ที่ด่วนสิ้นพระชนม์ไปเสียก่อนได้รับทายาท และปลงศพสนองคุณพระชนนี ก็ต้องนับเนื่องอยู่ในความอาภัพด้วย

พระองค์เล็กบรรณทรวรรณวโรภาสนั้น ประสูติเมื่อเจ้าคุณพระชนนีมีบารมีเต็มเปี่ยม พระอุปนิสัยก็สมกับสมัยที่ประสูติ ตั้งแต่พอรู้ความก็ติดสมเด็จพระบรมชนกนาถกับทั้งเจ้าคุณพระชนนียิ่งกว่าเจ้าพี่ทั้งสองพระองค์ เมื่อยังทรงพระเยาว์พวกชาววังเขาเล่าว่าเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ขึ้นไปเฝ้าเมื่อใดก็ตามติดไปด้วยเสมอ แม้นอนค้างบนพระราชมณเฑียรก็ไปบรรทมด้วยใครห้ามก็ทรงพระกันแสง แต่ที่ฉันเห็นเองนั้นตั้งแต่พระชันษาได้สัก ๓ ขวบก็ตามเสด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกเป็นนิจ ใครๆก็อุ้มไม่ได้ขี้ตระหนี่พระองค์ แต่พอคุ้นก็เล่นหัวด้วย โปรดไว้พระเกศาเปลือยและแต่งองค์เครื่องกระโปงอย่างเด็กฝรั่งเช่นเดียวกับพระองค์ใหญ่เมื่อยังทรงพระเยาว์ ถ้าทรงรถหรือทรงราชยานก็ขึ้นด้วย ถ้าทรงดำเนินก็วิ่งตาม เมื่อฉันเป็นราชองค์รักษ์เคยอุ้มตามเสด็จอยู่บ่อยๆ เมื่อพระองค์เล็กทรงพระเจริญถึงเวลาโสกันต์พอประจวบเวลาเจ้าพี่ชั้นใหญ่เป็นสาว ไม่ตามเสด็จออกข้างหน้าเหมือนแต่ก่อน พระองค์เล็กก็ได้เป็นผู้ควบคุมพระเจ้าลูกเธอชั้นเล็กแทนเจ้าพี่พระองค์ใหญ่ต่อมา มีรูปถ่ายรูปหนึ่งซึ่งเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ถ่ายด้วยกันกับพระธิดาเมื่อกำลังเป็นสาวทั้ง ๓ พระองค์ ดูรูปนั้นชวนให้นึกว่าเมื่อถ่ายรูปท่านคงชื่นใจ ด้วยได้เลี้ยงพระธิดามาจนเติบใหญ่เป็นสาวด้วยกันหมด

ถ้านึกอย่างนั้นท่านก็ชื่นใจเป็นครั้งสุดท้ายเมื่อรูปนั้น อมาไม่ช้าพอพระองค์เล็กพระชันษาได้ ๑๗ ปี ก็ประชวรสิ้นพระชนม์เมื่อเดือนพฤศจิกายน ปีเถาะ พ.ศ.๒๔๓๔ ผู้ที่อยู่กับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ในเวลานั้นเขาเล่าว่า เมื่อพระองค์เล็กสิ้นพระชนม์เจ้าคุณพระประยูรวงศ์วิโยคโศกศัลยมาก พระเจ้าอยู่หัวเสด็จลงไปทอดพระเนตรเห็นถึงตกพระทัย เสด็จเข้าพยาบาลพระราชทานยาด้วยพระหัตถ์อยู่จนอาการค่อยคลายจึงเสด็จขึ้น แต่คิดดูก็เห็นเป็นธรรมดาด้วยตั้งแต่เกิดมาท่านเพิ่งประสบวิโยคทุกข์อย่างแรงกล้าสาหัส เมื่อพระองค์เล็กสิ้นพระชนม์นั้นเป็นครั้งแรก อาจเป็นเพราะถูกความทุกข์ประหารอย่างหนักในครั้งนั้น เป็นเหตุให้ท่านปลงตกหรือคิดเห็นอย่างไร

เขาว่าแต่นั้นมาถึงญาตและมิตรที่สนิทจะตายแม้จนพระองค์ใหญ่ (กรมขุนสุพรรภาควดี) สิ้นพระชนม์ภายหลังมา ๑๓ ปี ก็ไม่มีใครเห็นท่านร้องไห้ จนมีคนชั้นหลังเข้าใจว่า เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไม่รู้จักร้องไห้ถึงเห็นประหลาด แต่ท่านมาแพ้ธรรมชาติกลั้นร้องไห้ไว้ไม่อยู่เมื่อพระเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต ผู้ได้เห็นแก่ตาเขาเล่าให้ฉันฟังว่า เมื่อท่านออกไปเฝ้าพระบรมศพที่พระมหาปราสาท สังเกตเห็นแต่หน้าท่านเกรียมกรมระทมทุกข์ไปนั่งนิ่งอยู่ แต่น้ำตาหลั่งไหลลงอาบหน้าไม่ขาดสาย สักครู่หนึ่งก็เอาผ้าเช็ดน้ำตาเสียครั้งหนึ่งแล้วน้ำตาก็ไหลลงอีก และเช็ดอีกต่อไปไม่รู้ว่ากี่ครั้งจนกระทั่งกลับ ฟังพรรณนากิริยาที่ท่านร้องไห้ชวนให้เห็นว่า ความรักของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ที่มีต่อพระเจ้าอยู่หัวเห็นจะตรึงแน่นอยู่ในใจลึกซึ้ง แม้ต่อมาอีกไม่ช้านานเมื่อฉันฟังท่านเล่าเรื่องประวัติของท่านเวลาท่านพูดถึงพระเจ้าอยู่หัว ก็รู้สึกว่าความรักของท่านยังตรึงแน่นอยู่ เห็นจะเป็นเช่นนั้นจนดับไปด้วยถึงพิราลับ

ปกติส่วนตัวเจ้าคุณพระประยูรวงศเมื่อท่านอยู่ในวังนั้น ผู้ที่อยู่กับท่านเขาเล่าว่าเมื่อสิ้นราชการในหน้าที่บนพระราชมณเฑียรแล้ว ท่านมักอยู่แต่ที่ตำหนักไม่ชอบเที่ยวพูดจาหาผู้ใดที่อื่น เว้นแต่จะต้องมีกิจการไปทำตามตำแหน่ง เช่นในการพระราชพิธีท่านไปเสมอไม่ขาด อีกอย่างหนึ่งถ้าพระเจ้าลูกเธอประสูติท่านเป็นไปเยี่ยมเสมอ ไม่เลือกว่าเจ้าจอมมารดาจะเป็นผู้ที่คุ้นกันมากหรือน้อย ด้วยท่านรักพระเจ้าลูกเธอของพระเจ้าอยู่หัวทั่วไปทุกพระองค์ แต่ถ้ามีใครไปมาหาสู่ถึงตำหนักท่านก็รับรองด้วยอัชฌาสัยไมตรีจิตทุกหมู่ ไม่ถือว่าใครเป็นเขาหรือเป็นเรา ถ้าเป็นญาตถวายตัวทำราชการฝ่ายในจะไปอยู่กับท่านๆก็รับให้อยู่ที่ตำหนักและช่วยอุปการะไม่เลือกหน้า

ส่วนการที่ออกไปนอกพระราชวัง ถ้าพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสหรือแปรพระราชสำนักไปยังที่แห่งใด ท่านตามเสด็จไปเป็นนิจ แต่เวลาอยู่ในกรุงเทพฯท่านไปแต่ที่ ๓ แห่ง คือที่ประทับของสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาภานุพันธ์วงศ์วรเดชแห่งหนึ่ง ตั้งแต่เสด็จประทับอยู่ที่วังสราญรมย์จนเสด็จไปประทับอยู่วังบูรพาภิรมย์ ท่านมักไปเยี่ยมเยียนเนื่องๆเพราะท่านรักสนิทสนมมาแต่ยังทรงพระเยาว์ ฝ่ายสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอฯก็ทรงเคารพนับถือเรียกท่านว่า"คุณพี่"เป็นนิจ ที่ท่านไปนอกจากนั้นก็ที่บ้านสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ผู้ปู่อีกแห่งหนึ่ง กับบ้านเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์กับท่านผู้หญิงอิ่มบิดามารดาอีกแห่งหนึ่ง มีเรื่องเกล็ดที่เคยเล่าให้ฉันฟัง ว่าเมื่อท่านยังเป็นหม่อมอยู่ที่พระตำหนักสวนกุหลาบถ้าจะไปเยี่ยมท่านผู้ใหญ่ทั้งสองแห่งนั้น ท่านทูลลาพระเจ้าอยู่หัวแล้วให่ไปบอกท่านผู้ใหญ่ ก็ให้เรือกำปั้นเก๋งมารับท่านไปมาแต่กับบ่าวลำพังตัวเสมอ

ครั้นเข้ามาอยู่ในพระบรมมหาราชวังเมื่อจะไปหาท่านผู้ใหญ่ครั้งแรก ท่านทูลลาแล้วบอกท้าวนางที่ในวัง ท้าวนางไปบอกกรมวังๆหมายรับสั่งให้จัดเรือประเทียบ มีสนมกรมวังจ่าโขลนห้อมล้อมไปเป็นหมู่ใหญ่จนรำคาญ ท่านกลับมาทูลถามพระเจ้าอยู่หัวว่า เมื่อยังเป็นหม่อมเคยทรงไว้พระราชหฤทัยให้ไปบ้านได้โดยลำพังตัว เดี๋ยวนี้เป็นเจ้าจอมไม่ไว้พระราชหฤทัยเหมือนแต่ก่อนหรืออย่างไรจึงต้องมีคนควบคุมไปเป็นกอง พระเจ้าอยู่หัวได้ทรงฟังก็ทรงพระสรวล ดำรัสสั่งท้าวนางว่าต่อไปท่านจะไปบ้านให้ไปได้โดยลำพังเหมือนอย่างเดิม อย่าให้มีพนักงานควบคุมตามแบบทางราชการ ท่านจึงไปเช่นนันได้แต่คนเดียว แต่ครั้นนานมาเมื่อพระธิดาของท่านทรงพระเจริญขึ้น ท่านเห็นว่าเป็นพระราชบุตรีจะพาติดตัวไปดดยลำพังหาควรไม่ คราวใดพระราชธิดาจะเสด็จไปด้วยท่านจึงขอให้มีหมายสั่งพนักงานไปด้วยทุกครั้ง

เครื่องบำรุงความเบิกบานสำราญใจ Hobby ของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ในสมัยนั้น นอกจากเล่นหัวกับพระธิดาตามเวลา ท่านชอบการเล่น ๒ อย่างมาตั้งแต่อยู่ในพระบรมราชวังคือร้อยดอกไม้อย่างหนึ่ง กับเล่นละครอย่างหนึ่งท่านร้อยดอกไม้ในเวลาว่างเสมอทุกวันไม่ขาด ร้อยเป็นพวงมาลัยบ้าง เป็นบุหงารำไปต่างๆหรือเป็นเคื่องแต่งตัวอย่างอื่นบ้าง ถวายพระเจ้าอยู่หัวเป็นนิจ นอกจากนั้นก็ส่งไปถวายเจ้านายที่ท่านชอบพอเวียนกันไป ส่วนการละครนั้นเมื่อรัชกาลที่ ๕ ท่านเกรงพระเจ้าอยู่หัวจะไม่โปรด จึงเป็นแต่หาครูมาหัดข้าหลวงให้รำละครดูเล่น ผสมกันเป็นละครสักสองสามตัวแต่ไม่ให้ไปเล่นที่อื่น ได้ยินว่าเคยลอบไปเล่นถวายสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภานุพันธ์วงศ์วรเดชทอดพระเนตรที่วังบูรพาแห่งเดียว จนถึงรัชกาลที่ ๖ ท่านจึงเล่นละครโดยเปิดเผย

เมื่อท่านเจ้าคุณพระประยูรวงศ์อยู่ในวัง ท่านชอบอะไรเป็นอย่างประหลาดอย่างหนึ่ง คือ ชอบใช้บ้า ผู้อ่านอย่าตกใจบ้าที่ท่านใช้นั้นไม่ใช่บ้าอย่างที่เขาส่งโรงพยาบาล เป็นบ้าชนิดที่ยังเป็นคนรู้จักผิดชอบและการงาน อาจจะประกอบกิจธุระอย่างถูกต้อง เป็นแต่วิปลาสถลากไถลไปในอย่างอื่น ฉันเคยรู้จักบ้าคนแรกที่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ใช้ ท่านได้ตัวมาจากไหนไม่ทราบ ชื่อน้อยเรียกกันว่า"ยายบ้าน้อย" อายุสัก ๔๐ ปี สมัยนั้นฉันยังเป็นนักเรียนนายร้อยอยู่กับเจ้าพี่พระองค์กาพย์กนกรันตร์ ผู้บังคับการกรมทหารมหาดเล็ก เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ท่านใช้ให้ยายน้อยบ้าไปเฝ้าด้วยกิจธุระบ่อยๆ ฉันจึงรู้จักอาการบ้าของยายน้อยคนนั้นอยู่ข้างประหลาด แต่พอแกรู้จักใครแกก็ตั้งชื่อใหม่ แล้วเรียกชื่อที่แกตั้งนั้นทุกคนไม่เลือกหน้า

พอแกรู้จักฉัน แกก็ตั้งชื่อว่า"พระองค์น้อยโหน่ง" แต่นั้นมาแกพบที่ไหนก็เรียกว่าพระองค์น้อยโหน่งเสมอไม่รู้จักลืม ดูน่าพิศวงที่แกตั้งชื่อคนตั้งร้อยแล้วเรียกถูกตัวอยู่เสมอไม่ไขว้เขวหรือหลงลืมเลย เมื่อเขียนประวัตินี้ฉันสืบหาชื่อต่างๆที่ยายน้อยตั้ง มีคนเก่าของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ยังจำได้แต่ ๔ ชื่อ แกเรียกพระเจ้าอยู่หัวว่า "เจ้าฟ้าล้นดิน" เรียกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ว่า "คุณจำปาฉายวิสูตร" เรียกสมเด็จเจ้าพระยาฯว่า "เจ้าคุณฉัตรแก้ว" เรียกเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัธน์ว่า "เจ้าคุณฉัตรเพชร" เวลาออกชื่อใครที่แกรู้จักต่อหน้าหรือลับหลังก็ตามแกเรียกชื่อที่แกตั้งอย่างหน้าตาเฉย ไม่ยอมเรียกชื่อเดิมถ้าคนอื่นไม่รู้ว่าใครก็ต้องถามกันเอง

ที่เจ้าคุณชอบใช้ยายน้อยบ้า บางทีจะเป็นด้วยสำเร็จกิจธุระได้ง่ายกว่าใช้คนดีเพราะไปถึงไหนเขารู้ว่าแกบ้าก็ไม่มีใครห้ามปรามอาจจะพบปะ และเร่งให้ผู้หลักผุ้ใหญ่รับธุระได้รวดเร็วก็เป็นได้ คนรู้จักยายน้อยบ้าทั้งข้างนอกข้างในทั่งทั้งวัง ท่านใช้อยู่หลายปีแล้วแกล้มตายหายจากไปอย่างไรฉันหาทราบไม่ ต่อมายังมีคนสัญญาวิปลาสเป็นผู้รับใช้ของเจ้าคุณฯอีกคนหนึ่ง แต่คนที่ ๒ ดูเป็นเพียง "เบาเต็ง" ไม่ประหลาดถึงยายน้อยบ้า แต่ก็ประหลาดอยู่อย่างหนึ่ง ด้วยเมื่อลาออกจากเจ้าคุณนไปแล้ว ไปได้เป็น"คุณหญิง"อยู่นาน แล้วจึงเงียบหายไป

เจ้าคุณพระประยูรวงศ์มีความบกพร่องอย่างหนึ่ง ซึ่งอยู่ข้างแปลกประหลาดเมื่อเขียนประวัตินี้ คือพิจารณาดูกลับเห็นเป็นอัศจรรย์จึงกล่าวไว้ด้วย คือตัวท่านก็เป็นผู้เลื่อมใสในพระพุทธศาสนา ไหว้พระทำบุญให้ทานตามจารีตพุทธศาสนิกชนเป็นนิจ แต่ไมนิยมศึกษาพระธรรม ไม่พอใจไปฟังเทศน์ฟังธรรมที่ไหนตั้งแต่เป็นสาวจนแก่ ข้อนี้แปลกประหลาดแต่อัศจรรย์ที่ท่านไม่ไร้คุณธรรมของพระพุทธศาสนาในอุปนิสัย ราวกับกุศลหนหลังบันดาลให้ "พระธรรม" หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า"ธรรมชาติ" คือ Nature ก็ตาม ที่ปรับปรุงตัวท่านเมื่อก่อนเกิดได้บำบัดเอาธาตุอคติออกเสียจากตัวท่านหมดหรือโดยมาก แล้วจึงมาเกิด

อธิบายความที่กล่าวนี้พึ่งเห็นจากคำที่ตัวท่านเล่าเองดังกล่าวมาแล้วข้างตอนต้นของเรื่องประวัตินี้ ว่าเมื่อท่านยังเล็กบิดามารดาเมตตาปราณี เพราะท่านมีอุปนิสัยสงบเสงี่ยมไม่ชอบวิวาทบาดทะเลาะกับผู้อื่นข้อนี้แสดงว่าท่านไร้ "โทษาคติ" มาแต่กำเนิด และคุณสมบัตินั้นยังติดตัวท่านอยู่จนถึงเวลามีบุญวาสนาเพราะฉะนั้นจึงไม่มีใครเกลียดชังท่าน มีแต่คนชอบทั่วไปทั้งวัง ลองคิดค้นต่อไปถึง "ฉันทาคอติ" คือความโลภ ก็เคยได้ยินแต่คนชมเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ว่าท่านไร้โลภ คบใครก็ไม่เอาเปรียบผู้อื่นมีแต่จะให้ปันบางที่ก็ถึงถูกนินทาว่าเกินไป ข้อที่ไร้ "ภยาคติ" คือความกลัวนั้น ยากที่จะหาอุทาหรณ์ในระหว่างบุคคลมาชี้แจงดังเช่นว่าท่านกลัวพระเจ้าอยู่หัวสักเพียงใดเป็นต้น แต่มีการอย่างอื่นซึ่งอาจยกมาเป็นอุทาหรณ์ ว่าเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไร้ความกลัวด้วยเหมือนกัน อันพึงเห็นได้ในการที่ท่านเที่ยวเตร่ไปยังที่ต่างๆ แม้เมื่ออายุถึง ๘๐ ปีแล้วยังกล้าไปเมืองไกลถึงต่างด้าว และที่สุดกล้าขึ้นเครื่องบินโดยไม่เกรงกลัวภัยอันตราย ก็ควรนับว่าปราศจาก "ภยาคติ" ได้ แต่อีกข้อหนึ่งซึ่งไร้ "โมหาคติ" คือความหลงนั้น ดูเป็นข้อสำคัญในคุณวุฒิของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์มากที่เดียว ด้วยท่านมีบุญจนได้เป็นตำแหน่งพระสนมเอก พระเจ้าอยู่หัวก็โปรดปรานอย่างยิ่งมาช้านาน น่าที่จะหลงเพลิดเพลินในยศศักดิ์และความสุขสำราญ

แต่สังเกตตามเรื่องประวัติของท่าน ดูความสุขสำราญที่ท่านได้ประสบนั้นเองทำให้ท่านเป็น "ผู้รู้ประมาณ" ซึ่งเรียกในพระบาลีว่า "มัตตัญญู" สังเกตดูอายุขัยของท่านอยู่เป็นนิจเมื่อเห็นว่าอายุของท่านสูงเกินขนาดหน้าที่อย่างใด ก็ทูลขอเปลื้องหน้าที่อย่างนั้นให้ผู้อื่นที่ยังเยาว์สมกับหน้าที่ทำอย่างอื่นแทนมาโดยลำดับ และตัวท่านเองก็สมัครรับหน้าที่ตามสมควรแก่ขัยวัยของท่านตามลำดับมา ดังเช่นรับเป็นผู้เบิกพระโอษฐ์สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ(คือถวายน้ำนมให้ทรงประเดิมดูดเมื่อแรกประสูติ)เป็นต้น และเป็นผู้ประสิทธิ์สิริมงคลต่างๆต่อมา ท่านจึงสมบูรณ์ด้วยเกียรติยศและเป็นที่เคารพนับถือของคนทั้งหลาย มิรู้เสื่อมคลายจนตลอดอายุ

ต่อมาถึงสมัยพระเจ้าอยู่หัวทรงสร้างพระราชวังดุสิตที่ประทับ ทรงปรารภถึงกาลภายหน้า ว่าเมื่อพระองค์เสด็จสวรรคตแล้ว เจ้าจอมที่มีพระเจ้าลูกเธอพระองค์ชายก็คงออกไปอยู่วังกับพระโอรส เจ้าจอมมารดาที่ไม่มีพระเจ้าลูกเธอก็เป็นอิสระแก่ตัว อยู่ไหนอยู่ได้ตามชอบใจ แต่เจ้าจอมที่มีพระเจ้าลูกเธอแต่พระองค์หญิง ก็ตกยากเพราะไม่มีวังพระราชโอรสจะอยู่และไม่มีอิสระที่จะอยู่ไหนอยู่ได้เหมือนเจ้าจอมอยู่งาน จะต้องจำใจอยู่แต่ในพระราชวัง จึงโปรดฯให้ซื้อที่ดินตามริมคลองสามเสนทางฝั่งใต้อันต่อกับบริเวณสวนดุสิต ปันเป็นที่บ้านพระราชทานเป็นสิทธิ์แก่เจ้าจอมที่มีแต่พระราชธิดาคนละบ้านเพื่อจะได้เป็นที่อยู่ในภายหน้า

เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ได้พระราชทานก่อนคนอื่นท่านทูลขอสร้างเรือนและย้ายออกไปอยู่ที่สวนนอกตั้งแต่รัชขกาลที่ ๕ ก็ทรงพระกรุณาโปรดให้พระราชทานอนุญาตตามประสงค์ ท่านจึงออกจากพระบรมมหาราชวัง ย้ายไปอยู่บ้านที่บ้านสวนนอกเมื่อเดือนเมษายน พ.ศ.๒๔๔๗ เวลานั้นอายุท่านได้ ๕๐ ปี เมื่อวันทำบุญขึ้นเรือนพระเจ้าอยู่หัว้เสด็จไปพระราชทานน้ำสังข์มงคลแล้ว ดำรัสสั่งให้สถาปนาท่านเป็น "เจ้าคุณจอมมารดา" ด้วยประกาศพระราชโองการดังนี้


ประกาศ

วังดุสิต
วันที่ ๒๑ เมษายน รัตนโกสินศก ๑๒๓

มีพระบรมราชโองการตรัสเหนือเกล้าฯ สั่งว่าราชประเพณีแต่ก่อนมา เจ้าจอมมารดาฝ่ายในที่เป็นผู้ใหญ่แลราชนิกุลบางท่าน มีพระชนมายุแลเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัย แลเป็นที่นับถือของคนในพระบรมมหาราชวังโดยมาก ยกย่องให้เรียกว่าเจ้าคุณ

บัดนี้ทรงพระราชดำริว่า เจ้าจอมมารดาแพ ได้รับราชการฉลองพระเดชพระคุณมาถึง ๓๗ ปี เป็นเจ้าจอมมารดาผู้ใหญ่และเป็นบุตรีท่านอัครมหาเสนาบดี มีตระกูลสูงเนื่องในราชนิกุล สมควรจะมียศบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าคุณได้

จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯสั่งว่า แต่นี้ไปให้เรียกเจ้าจอมมารดาแพว่า เจ้าคุณจอมมารดา

พระบรมราชโองการตรัสสั่ง ณ วันพฤหัสบดีที่ ๒๑ เมษายน รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๓

(พระปรมาภิไธย) สยามินทร

..........................................................................


นอกจากนั้นพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ท่านใช้รถหลวงและเรือหลวงไปเที่ยวเตร่ไหนๆได้ตามอำเภอใจ และดำรัสสั่งกรมทหารเรือซึ่งเป็นพนักงานรักษาเรือพาหนะของหลวงอยู่ด้วยในสมัยนั้นว่า ถ้าเจ้าคุณฯจะไปไหนก็ให้จัดพาหนะของหลวงให้ใช้ทุกเมื่อ ท่านก็อยู่ที่สวนนอกเป็นสุขสำราญสืบมาจนตลอดรัชกาลที่ ๕


.....................................................................................................................................................

(๙)

พอสิ้นรัชกาลที่ ๕ เจ้าคุรพระประยูรวงศ์ก็สิ้นศักดิ์พระสนมเอก คงแต่ยศเจ้าคุณจอมมารดาเหมือนอย่างกิติมศักดิ์ แต่เป็นบุญที่สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเคยทรงเห็นการแต่หนหลัง ได้จัดการอุปถัมภ์สำรองไว้ด้วยพระราชทานที่บ้านและเงินเลี้ยงชีพ เจ้าจอมจึงไม่ต้องเดือดร้อนเหมือนอย่างนักสนมเมื่อสิ้นรัชกาลที่ ๕ และบุญของท่านยังมีมาค้ำชูอีกทางหนึ่งด้วยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เคยทรงนับถือมากมาแต่ยังทรงพระเยาว์ ได้เสวยราชย์ก็ทรงอุปการะท่านด้วยประการต่างๆเป็นต้นแต่พระราชทานเครื่องยศศักดิ์ เช่นเข็มข้าหลวงเดิม เหรียญรัตนาภรณ์ เข็มพระปรมาภิไธย เข็มพระบรมรูป เสมาพระปรมาภิไธย ล้วนชั้นที่ ๑ ประดับเพชร กับเครื่องราชอิสริยาภรณ์มหาวชิรมงกุฎทั้งพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้คงใช้รถหลวงและเรือหลวง เหมือนอย่างสมเด็จพระบรมชนกนาถได้พระราชทานมาแต่ก่อน

นอกจากนั้นโปรดฯให้เข้าเฝ้าแหนในราชสำนักเช่นเวลามีลครสมัคร ก็โปรดฯให้เชิญท่านเข้าไปดูเนืองนิจด้วยทราบว่าท่านชอบลคร ข้างฝ่ายเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็มีความสวามิภักดิ์รักใคร่ในพระบามสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวยิ่งขึ้น การอันใดซึ่งท่านจะสนองพระเดชพระคุณได้ตามกำลังของท่านๆก็ทำถวายทุกอย่าง แม้จนเคยร้อยดอกไม้ถวายสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงมาแต่ก่อนอย่างไร ท่านก็ร้อยถวายสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวต่อมาเสมอเป็นนิจ ส่วนการลครนั้นถึงรัชกาลที่ ๖ ท่านได้ช่องไม่เกรงความผิด ก็ขยายออกเป็นลครโรงใหญ่ให้เล่นออกงานโดยเปิดเผย แต่ไม่เล่นหาผลประโยชน์เป็นแต่เล่นดูเองและชอบเอาไปช่วยงานของเจ้านาย และผุ้อื่นที่ท่านนับถือมาเสมอ

ถึงปีขาล พ.ศ. ๒๔๕๗ เมื่อเจ้าคุณพระประยูรวงศ์อายุครบ ๖๐ ปี มีงานแซยิดฉลองอายุที่บ้านสวนนอก ก็มีผู้คนยินดีพากันไปช่วยมากในงานนั้น ทั้งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระเจ้าพี่น้องเธอมีสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมพระนครสวรรค์วรพินิตเป็นต้น ก็ทรงรับช่วยจัดการต่างๆจนเป็นงานใหญ่นานๆจะมีสักครั้ง

ต่อมาถึง พ.ศ. ๒๔๖๔ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดฯให้เลื่อนเกียรติยศท่านขึ้นเป็นเจ้าคุณชั้นพิเศษเฉพาะตัวประกาศพระบรมราชโองการในหนังสือราชกิจจานุเบกษา ดังนี้


ประกาศ

เลื่อนเจ้าคุณจอมมารดาแพ ขึ้นเป็น เจ้าคุณพระประยูรวงศ์


มีพระบรมราชโองการในพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีสินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ดำรัสเหนือเกล้าฯสั่งว่าเจ้าคุณจอมมารดาแพ เป็นผู้ได้มีความดีความชอบมาเป็นอันมาก เริ่มต้นสมเด็จพระอัยกาธิราชได้ดำรัสขอมาพระราชทานเป็นบาทบริจาริกาในสมเด็จพระบรมชนกนาถ ได้เป็นผู้ร่วมทุกข์ร่วมสุขตลอดมาแต่ในรัชกาลที่ ๔ ครั้นเมื่อได้เถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯชุบเลี้ยงไว้ในตำแหน่งพระสนมเอกเป็นเจ้าจอมมารดาผู้ใหญ่ ได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณด้วยความซึ่อตรงจงรักภักดีสุจริตเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่งยั่งยืนตลอดมา จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯยกย่องให้มียศบรรดาศีกดิ์เป็นเจ้าคุณจอมมารดา เมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๔๗ มีความดีความชอบแจ้งอยู่ในกระแสพระบรมราชโองการนั้นแล้ว เจ้าคุณจอมมารดาแพเป็นผู้มีหฤทัยสัตย์ซื่อมั่นคงอยู่ในความกตัญญูกตเวทีต่อพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสมอมาตลอดจนสิ้นรัชกาลที่ ๕

แต่ส่วนความดีความชอบของเจ้าคุณจอมมารดาแพ ซึ่งได้มีมาแล้วเฉพาะในใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท เริ่มแต่พระบรมราชสมภพ ได้เป็นผู้เบิกพระโอษฐ์ปฐมฤกษ์แห่งความเจริญพระราชศิริสวัสดิ์พิพัฒน์มงคลเป็นเบื้องต้นสืบมา และทั้งเจ้าคุณจอมมารดาแพมีความจงรักภักดีเฉพาะใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์มาเป็นอย่างนิ่ง จนได้ทรงคุ้นเคยสนิทแต่ดั้งเดิมมา ครั้นได้เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้วทรงประจักษ์แก่พระราชหฤทัยว่าเจ้าคุณจอมมารดาแพมีความจงรักสวามิภักดิ์ต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทยั่งยืนเสมอ มีกมลจิตซื่อสัตย์สุจริตนับถือพระบรมราชวงศ์ และโอบอ้อมอารีแก่ญาติวงศ์ตลอดจนข้าทูลละอองธุลีพระบาททั่วไป ประกอบทั้งมีอัชญาสัยและมารยาทเรียบร้อยเป็นอันดี สมกับที่เป็นผู้ที่ได้เนื่องอยู่ในราชนิกูลอันมีศักดิ์ เป็นที่ทรงเคารพนับถือนัก สมควรจะเลื่อนยศบรรดาศักดิ์เพิ่มเกียรติยศให้ยิ่งขึ้น

จึงมีพระบรมราชโองการดำรัสสั่งให้เลื่อนบรรดาศักดิ์เจ้าคุณจอมมารดาแพขึ้นเป็น "เจ้าคุณพระประยูรวงศ์" จงเจริญชนมายุพรรณสุขพลศิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลธรสารสมบัติบริวาร สมบูรณ์ทุกประการเทอญ

พระบรมราชโอการโปรดเกล้าฯดำรัสสั่ง ณ วันที่ ๒๖ กันยายน พุทธศักราช ๒๔๖๔ เป็นปีที่ ๑๒ ในรัชกาลปัจจุบันนี้


..........................................................................


เมื่อทรงตั้งเจ้าคุณพระประยูรวงศ์แล้ว ต่อมาอีก ๓ ปี ถึง พ.ศ. ๒๔๖๗ อายุท่านครบ ๗๐ ปี พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ทรงพระกรุณาโปรดฯให้ทำพิธีฉลองอายุ เป็นของพระองค์ทำพระราชทานที่ศาลาสหทัยสมาคมในพระบรมมหาราชวัง เริ่มงาน ณ วันที่ ๑๕ พฤศจิกายน พระสงฆ์สวดณวคหายุสมธรรม และมีการเลี้ยงผู้ไปช่วยงานที่ในศาลาสหทัยนั้น แล้วมีลครของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์เล่นที่โรงปลูกขึ้นใหม่ในสนามหน้าศาลาสหทัยคืนหนึ่ง วันที่ ๑๖ พฤศจิกายน พระสงฆ์เท่าจำนวนอายุสวดพระปริตรในศาลาสหทัยและมีการเลี้ยงเหมือนวันก่อนแล้วมีโขนหลวงอีกคืนหนึ่ง ถึงวันที่ ๑๗ พฤศจิกายน เวลาเช้าเลี้ยพระสงฆ์ที่ได้สวดมนต์ทั้งสองวันในศาลาสหทัย เวลาค่ำมีลครบรรดาศักดิ์เล่นที่สวนศิวาลัย ในการเลี้ยงเฉพาะแต่ญาติและมิตรที่สนิทของท่านผู้เป็นเจ้าของงาน ในงานฉลองอายุเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ครบ ๗๐ ปีครั้งนั้น ทรงพระกรุณาโปรดฯให้พิมพ์หนังสือเรื่องประชุมบทลครดึกดำบรรพ์ พระราชทานแจกเป็นมิตรพลีด้วย

ถึงปลายปี พ.ศ. ๒๔๖๗ เมื่อพระนางเจ้าสุวัฒนาทรงพระครรภ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวดำรัสมอบหน้าที่ ให้เจ้าคุณพระประยูรวงศ์เป็นผู้รับและเบิกพระโอษฐ์ กับทั้งรับเสด็จพระเจ้าลูกเธอที่ประสูติใหม่เมื่อสมโภช ๓ วัน แต่ถึง พ.ศ.๒๔๖๘ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวประชวรหนักเมื่อเวลาพระเจ้าลูกเธอประสูติ เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ก็เข้าไปประจำอยู่ในพระบรมมหาราชวังตามรับสั่ง ครั้นถึงวันที่ ๒๒ พฤศจิกายน ประสูติเจ้าฟ้าหญิงเพชรรัตน์ฯท่านรับและเบิกพระโอษฐ์ถวายแล้ว รุ่งขึ้นก็อุ้มพาขึ้นไปเฝ้าสมเด็จพระบรมชนกนาถบนพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน ด้วยแพทย์คาดกันว่าจะเสด็จสวรรคตในไม่ช้า พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงได้ทอดพระเนตรเห็นพระราชธิดาเป็นครั้งแรกและครั้งเดียวเท่านั้น แล้วก็เสด็จสวรรคตเมื่อเวลา ๑ นาฬิกา วันที่ ๒๗ พฤศจิกายน สิ้นรัชกาลที่ ๖ เพียงนั้น

ในรัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ทรงเคารพนับถือเจ้าคุณพระประยูรวงศ์มาก แต่พระองค์ไม่ทรงคุ้นเคยกับท่านเหมือนอย่างพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเพราะเมื่อท่านอยู่ในวังยังทรงพระเยาว์นัก อีกประการหนึ่งเมื่อเปลี่ยนรัชกาลใหม่ในราชสำนักแก้ไขขนบธรรมเนียมและเปลี่ยนตัวพวกราชเสวกชั้นผู้ใหญ่ที่ท่านเคยคุ้นออกจากตำแหน่งไปเสียหายคนๆใหม่ที่เป็นแทนท่านไม่รู้จักโดยมาก เพราะเหตุนั้นในรัชกาลที่ ๗ เจ้าคุณพระประยูรวงศ์จึงเหินห่างจากราชสำนักมิใคร่ได้เฝ้าแหนเหมือนแต่ก่อน

ในตอนนี้ที่ท่านเพิ่มการเที่ยวเข้าในกิจวัตรที่ท่านชอบอีกอย่างหนึ่งนอกจากร้อยดอกไม้กับเล่นลคร ที่จริงสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงก็ได้พระราชทานอนุญาตไว้ตั้งแต่แรกท่านออกไปอยู่สวนนอกว่าจะไปเที่ยวเตร่ที่ไหนก็ได้ และให้ใช้รถหลวงและเรือหลวงได้ด้วย แต่ในชั้นนั้นท่านเป็นแต่ชอบลงเรือพายไปเที่ยวตามเรือกสวนในกรุงเทพฯ เพราะตัวท่านยังเป็นพระสนมเอกจะออกไปเที่ยวถึงหัวเมืองลำบาก ด้วยต้องรักษายศศักดิ์ของนางใน ถึงรัชกาลที่ ๖ เมื่อท่านพ้นจากเป็นนางในและอายุล่วง ๖๐ ปีแล้วมีมูลเหตุเกิดขึ้นด้วยตัวท่านป่วยอาการมากครั้งหนึ่ง หมอแก้ไขพอค่อยคลายแล้วแนะให้ไปเที่ยวทางทะเลหาอากาศบริสุทธิ์บำรุงตัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดฯให้เรือหลวงรับท่านไปเที่ยวทางชายทะเลตะวันออกถึงเมืองจันทบุรี ท่านไปหายป่วยมีกำลังเป็นปกติอย่างเดิมกลับมา

แต่นั้นท่านก็เลื่อมใสในการแปรสถานเที่ยวหาอากาศบริสุทธิ์รักษาตัว พอรู้สึกไม่สบายเมื่อไรก็ลงเรืออย่างมีเก๋งเป็นที่อยู่ให้เรือไฟจูงไปจอดสำนักอยู่ตามที่มีอากาศดีหลายๆวันจนสบายแล้วจึงกลับ ชั้นแรกมักชอบไปสำนักที่เมืองสมุทรปราการ หรือมิฉะนั้นก็ที่วัดเสาทองเหนือเมืองปากเกร็ด แขวงจังหวัดนนทบุรี ถึงตอนนี้ท่านได้เจ้าพระยารามราฆพกับพระยาอนิรุธเทวาเมื่อพ้นจากหน้าที่ในราชสำนักมาช่วยอุปการะ เจ้าพระยารามฯเอาเป็นธุระในการเที่ยว พระยาอนิรุธฯรับดูแลฝึกซ้อมลคร พอประจวบสมัยเมื่อพวกผู้ดีชาวกรุงเทพฯพากันไปสร้างที่สำนักสำหรับแปรสถานที่หัวหิน ท่านก็ลงไปเที่ยวดูตามชายทะเลทางนั้น

แต่ไม่ชอบหัวหินไปชอบอ่าวเกาะหลักตรงที่ตั้งเมืองประจวบคีรีขันธ์ จึงซื้อที่ดินแห่งหนึ่งแล้วสร้างบ้านเรือนอย่างถาวรขึ้นไว้ สำหรับแปรสถานลงไปสำนัก ส่วนการเที่ยวเตร่ตามหัวเมืองใกล้กรุงเทพฯท่านก็สร้างพาหนะทั้งเรือที่อยู่และเรือใช้ กับทั้งเรีอไฟและเรือยนต์เป็นของท่านเองไม่ต้องอาศัยใช้ของหลวงต่อไป การเที่ยวเตร่และแปรสถานของท่านก็เป็นกำหนดแน่นอน พอขึ้นปีใหม่เมื่อท่านรดน้ำในเดือนเมษายนเสร็จแล้ว พอถึงเดือนพฤษภาคมก็แปรสถานลงไปเมืองประจวบคีรีขันธ์ชอบไปมาด้วยเรือเมล์ไม่ใช้รถไฟ ด้วยท่านขนครัวและพวกลครลงไปด้วย ไปอยู่ ๔ เดือนเต็มจนถึงปลายเดือนสิงหาคมจึงกลับกรุงเทพฯ อยู่ในกรุงเทพวฯจนสิ้นฤดูฝน หรือถ้าจะเที่ยวในตอนปลายฤดูฝนก็ไปตามหัวเมืองชั้นใน ที่เหมาะแก่การเที่ยวในฤดูน้ำ ถึงฤดูหนาวไปเที่ยวถึงหัวเมืองไกลบ้าง มิฉะนั้นก็ไปเที่ยวตามเมืองดอนชั้นในที่รายรอบกรุงเทพฯ

ท่านเคยไปเที่ยวหัวเมืองไกลถึงเมืองเชียงราย เชียงแสน เชียงใหม่ แล้วลงเรือล่องแก่งกลับมากรุงเทพฯ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๐ ครั้งหนึ่ง เมื่อพ.ศ. ๒๔๗๗ ท่านปรารภจะใคร่ไปเยี่ยมเจ้านายที่เสด็จอยู่ต่างด้าว ขึ้นรถไฟที่เมืองประจวบคีรีขันธ์ไปยังเมืองปีนัง เวลานั้นฉันอยู่ที่นั่น เที่ยวเมืองปีนังแล้วลงเรือไปเมืองสิงคโปร์ แล้วเลยไปเฝ้าเยี่ยมเยียนสมเด็จเจ้าฟ้าฯกรมพระนครสวรรค์วรพินิตที่เมืองบันดุงในเกาะชวา ก็เมืองบันดุงนั้นอยู่บนเขาลึกเข้าไปในกลางเกาะ ทางไปจากเมืองบาเตเวียซึ่งเป็นเมืองหลวง ถ้าไปรถไฟหรือรถยนต์ราว ๓ ชั่วโมงจึงถึง แต่ถ้าใช้เครื่องบินไปมาได้ใน ๔๕ นาที เมื่อเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไป ไปรถยนต์ ขากลับทูลกระหม่อมท่านตรัสถามเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ว่าจะลองขึ้นเครื่องบินหรือไม่ เวลานั้นเจ้าคุณพระประยูรวงศ์อายุ ๘๐ ปี แต่ไม่กลัวภัยใคร่จะลองขึ้นเครื่องบิน ทูลกระหม่อมจึงทรงจัดให้กลับจากบันดุงด้วยเครื่องบินมาจนถึงเมืองบาเตเวีย เขาว่าท่านชอบด้วย

กลับจากชวาครั้งนั้นยังเลยไปเที่ยวถึงเกาะสุมาตราด้วย แล้วจึงกลับกรุงเทพฯดูเป็นที่น่าพิศวง ที่ท่านอายุถึง ๘๐ แล้ว ยังมีกำลังทนทานการเที่ยวได้ถึงอย่างนั้น และยังไม่เข็ดด้วยต่อมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๐ เมื่อท่านอายุได้ ๘๓ ปีไปยังเที่ยวทางไกลอีก ครั้งนี้ขึ้นรถไฟไปเมืองนครราชสีมา แล้วเลยขึ้นไปถึงเมืองหนองคาย เมื่ออยู่ที่เมืองหนองคายเลยออกนอกพระราชอาณาเขตข้ามไปดูเมืองเวียงจันทร์ด้วยแล้วจึงกลับมา ต่อมาถึง พ.ศ. ๒๔๘๓ เมื่อท่านอายุได้ ๘๖ ปี ยังไปเที่ยวทางไกลจนถึงเมืองจันทบุรีอีกครั้งหนึ่ง เป็นครั้งที่สุดในการเที่ยวทางไกลของท่านเพียงนั้น

เมื่อพ.ศ. ๒๔๗๗ อายุเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ ๘๐ ปี ท่านประสงค์จะฉลองอายุด้วยบำเพ็ญการกุศลเกื้อกูลสาธารณประโยชน์ แทนมีงานอย่างเมื่อครั้งฉลองอายุครบ ๖๐ ปี และ ๗๐ ปี ท่านทราบว่านรัฐบาลใคร่จะสร้างสุขศาลาสำหรับช่วยรักษาราษฎให้พ้นความไข้เจ็บ และจะสร้างสุขศาลานั้นตรงที่จวนของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ปู่ของท่าน ก็มีความยินดีรับบริจาคทรัพย์ให้สร้างตึก ๒ ชั้น อันเป็นตัวสุขศาลาหลังหนึ่ง พร้อมด้วยเครื่องใช้สำหรับสุขศาลา เช่นไฟฟ้าและท่อน้ำประปาเป็นต้น ตลอดจนทำถนนในบริเวณและรั้วรอบ และสร้างเรือนพักพนักงานภารโรงรักษาสถานด้วยอีกหลังหนึ่ง การสร้างสุขศาลานี้ดูเหมือนท่านประสงค์จะให้สร้างที่ตรงเรือนสมเด็จเจ้าพระยาฯอยู่ด้วย ที่ตรงนั้นมีเรือนไม้ของโรงเรียนศึกษานารีปลูกอยู่หลังหนึ่ง ท่านยอมบริจาคทรัพย์เพิ่มขึ้นอีกโสตหนึ่งเพื่อให้รื้อเรือนไม้นั้นย้ายไปปลูกที่อื่น จำนวนเงินที่ท่านบริจาคจึงรวม ๑๘,๓๔๔ บาทด้วยกัน สร้างสำเร็จเมื่อเริ่มรัชกาลที่ ๘ กระทรวงมหาดไทยให้มีงานเปิดสุขศาลาเมื่อวันที่ ๑๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๘ เชิญเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ไปเป้นประธานรับความขอบคุณ และขอขนานนามสุขศาลานั้นว่า "ศาลาเจ้าคุณพระประยูรวงศ์"แล้วรัฐบาลจัดการให้เป็นสุขศาลาสืบมาปรากฎอยู่จนทุกวัน

แม้เจ้าคุณพระประยูรวงศ์แก่ชราใกล้จะถึง ๙๐ ปี ถ้าท่านเห็นว่าสามารถจะทำอะไรให้เป็นคุณประโยชน์แก่บ้านเมือง หรือแม้แก่บุคคลอื่นได้ ก็ยังไม่เพิกเฉยจะกล่าวพอให้เป็นตัวอย่างแต่เรื่องหนึ่ง ดังเช่นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๔ นายยกรัฐมนตรีประกาศชักชวนสตรีไทยให้เปลี่ยนเครื่องแต่งตัว เช่นเปลี่ยนตัดผมสั้นเป็นไว้ยาว เปลี่ยนนุ่งผ้าโจงกระเบนเป็นนุ่งถุง และให้ใส่เกือกใส่หมวกเป็นต้น ได้ยินว่าไปชวนเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ให้เป็นผู้นำสตรีที่มีบรรดาศักดิ์ให้เปลี่ยนแปลง ท่านนายกฯจะเคยรู้เรื่องต้นหนหลังอย่างไรฉันไม่ทราบ แต่เห็นน่าชมที่เลือกเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ในการเช่นนั้นเป็นเหมาะกว่าใครหมด เพราะท่านเป็นคนกล้าเคยออกหน้านำเปลี่ยนเครื่องแต่งตัวมาแล้วตั้งแต่ยังเป็นสาว ดังได้เล่ามาข้างตอนต้นประวัตินี้ ท่านก็ยินดีรับช่วยและเอาตัวของท่านเองออกหน้าเปลี่ยนเครื่องแต่งตัวตามอย่างที่ต้องการ ก็มีผลให้ผู้อื่นทำตามแพร่หลายเพราะฉะนั้นท่านจึงได้รับความนับถือของรัฐบาล และได้รับเชิญไปเข้าสมาคมและไปเป็นประธานในการให้รางวัลต่อมาเนืองๆ เมื่อท่านถึงพิราลัยพวกคณะวัฒนธรรมสตรีก็ไปทำบุญที่หน้าศพสนองคุณท่านที่ได้มีมาแต่หนหลัง

เรื่องประวัติเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ตอนใกล้จะถึงพิราลัย ปรากฏว่าท่านอพยพลงเรือแปรสถานขึ้นไปจอดสำนักที่วัดเสาธงทองตั้งแต่เดือธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๕ เมื่อเดือนมกราคมป่วยไปครั้งหนึ่งด้วยมีอาการคลื่นไส้และบวมที่ท้อง รักษาพยาบาลกันมาจนถึงเดือนกุมภาพันธ์ก็หายป่วย ครั้นเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ ผู้ที่อยู่ด้วยสังเกตเห็นว่าท่านอ่อนเพลียลงผิดปกติ จะให้ท่านกลับมารักษาตัวในกรุงเทพฯแต่แรกท่านไม่สมัครจะกลับ แต่อ้อนวอนกลับลงมาได้เมื่อวันที่ ๙ มีนาคม มาจอดเรืออยู่ที่บ้าน มล.อนิรุธเทวา หมอแก้ไขอาการที่อ่อนเพลียก็ไม่คลายขึ้น ถึงวันที่ ๒๑ มีนาคม เกิดมีอาการไข้ ปรอทขึ้นถึง ๑๐๓ จึงเชิญให้ท่านขึ้นจากเรือย้ายไปอยู่เรือนแพ ใครไปเยี่ยมท่านก็พูดจาปราศรัยได้แต่อาการอ่อนเพลียนั้นหนักขึ้น ถึงวันที่ ๒๒ มีนาคม ตอนเช้าอาการดูแจ่มใสดีขึ้น ถึงพูดเล่นกับเด็กๆได้ แต่ตกบ่ายกลับอ่อนเพลียหนักลงจนถึงเวลา ๒๐ นาฬิกาก็สิ้นใจ เหมือนกับผลไม้ที่งอมหล่นไปด้วยไม่มีทุขก์เวทนาอย่างหนึ่งอย่างใด

เมื่อเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ถึงพิราลัยอายุ ๙๐ ปีหย่อนอยู่ ๔ เดือน เชิญศพกลับไปยังบ้านสวนสุพรรณในค่ำวันนั้น รุ่งขึ้นวันที่ ๒๓ มีการพิธีหลวงอาบน้ำและเชิญศพเข้าโกศ ได้พระราชทานโกศประกอบรองกุดั่นน้อยเป็นเกียรติยศเสมอศักดิ์สมเด็จเจ้าพระยา และทรงพระกรุณาโปรดฯให้ทำการศพเป็นงานหลวงตั้งแต่วันนั้น มีทำบุญสัตมวารและปัญญาสมวารที่หน้าศพเป็นต้นไปจนพระราชทานเพลิงศพที่พระเมรุในสุสานหลวงวัดเทพศิรินทราวาส เมื่อ ณ วันที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ ด้วยทรงยกย่องเกียรติยศและคุณงามความดีของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ที่ได้มีมาแต่หนหหลัง สิ้นประวัติของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์เพียงเท่านี้

ฉันใคร่จะขอขอบคุณผู้ได้ช่วยฉันในการแต่งเรื่องประวัตินี้ แถลงไว้ให้ปรากฏ คือ มล.รามราฆพ พึ่งบุญ คนหนึ่ง มล.อนิรุธเทวา พึ่งบุญ คนหนึ่ง คุณท้าวภัณฑสารนุรักษ์(เพิ่ม)ซึ่งเคยเป็นนางในร่วมสมัยกับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์คนหนึ่ง คุณเชย บุนนาค ธิดาพระยาประภากรวงศ์(ชาย)ซึ่งเป็นหลานรักเคยอยู่กับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์มาตั้งแต่ในวังคนหนึ่ง ทั้ง ๔ นี้ฉันได้เชิญมาซักไซ้ไต่ถามคนละหลายครั้งได้ให้ความรู้เรื่องประวัติของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์เป็นประโยชน์แก่ฉันมาก ที่สุดต้องขอบคุณท่านจอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ที่ได้สั่งเลื่อนกำหนดงานศพเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ออกไป เพื่อให้ฉันมีเวลาแต่งเรื่องประวัติได้สำเร็จ มิฉะนั้นท่านทั้งหลายก็เห็นจะไม่ได้อ่านเรื่องประวัตินี้

(เซ็นพระนาม) ดำรงราชานุภาพ

วังวรดิศ
วันที่ ๒๔ พฤษภาคม ๒๔๘๖


...........................................................................................................................................................


เพชรพระมหามงกุฎ - เจ้าคุณพระประยูรงวงศ์ (แพ)

มาอ่าน อิอิอิ

มาอ่านก๊าบ โห ตาลาย

สวัสดีครับพี่นิค
สวัสดีครับ คุณ orcahappy

สวัสดีครับ
เข้ามาอ่านนะครับ
ขอบคุณที่เอาประวัติศสตร์น่าสนใจมาเล่าสู่กันฟัง
จะตามอ่านต่อไปนะครับ

สวัสดีครับ คุณ Monsieur Histoire

ขออภัยนะครับ เพิ่งเช็คคอมเม้นท์
ยินดีครับ "วิชา ความรู้ จะมีค่าก็ต่อเมื่อถูกถ่ายทอด" ครับ
บุญกุศลที่เกิดขึ้น เป็นส่วนของผู้ประพันธ์ครับ
ใน Blog นี้ถวายเป็นพระกุศลในองค์สมเด็จฯ
ผมเป็นแค่พนักงานหยิบหนังสือเท่านั้น

สุดยอดค่ะ..