(ต่อ)


(สำเนาพระราชหัตเลขา)

วันที่ ๑๑ สิงหาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ดารา

บัดนี้เป็นเวลาที่เหรียญแจกในงานฉลองกู่แล้วสำเร็จตามกำหนด ได้สั่งทำหีบบรรจุ คงจะได้ส่งในวันสองวันนี้ เหตุที่ทำให้เขียนหนังสือฉบับนี้ล่วงหน้าเสียก่อน เพราะวันนี้เป็นวันหนังสือน้อยกว่าทุกวัน รอไปบางทีเวลาจะไม่เหมาะ

เมื่อแลดูรูปพระเจดีย์ดอยสุเทพ เห็นที่กะว่าจะติดดาว นึกน่าเสียดายเต็มที่ที่ไม่มีใครจะอ่านหนังสือได้ถึงแล้ว แต่นึกไปอีกทีหนึ่งติดสูงๆ เช่นนั้นก็ดี ติดต่ำอาจจะหายได้ เพราะทำด้วยเงินจริงๆ มันก็มากอยู่

เหรียญนี้แลเห็นรอยพิมพ์เป็นรอยตีพิมพ์ไม่สู้เรียบร้อยหน่อยหนึ่ง เพราะเหตุที่มันก็ตีพิมพ์จริงๆ จะทำอย่างอื่นก็ไม่ทัน แต่ถ้าตัวอย่างเดิมได้ลดวงในให้เล็กลงไปเสียอีกหน่อยหนึ่ง รัศมีกว้างออกจะงมกว่า แต่พึ่งนึกเดี๋ยวนี้ การที่ไม่ได้นึกแต่แรกไปมัวอี๋กรมหลวงนริศฯ ว่าตาดีเขียนเล็กๆ ก็ยังเห็น มัวพูดเปื่อยไปทางนั้น ที่ตั้งวงในโตนั้นมาตามรอยของดาวติดพระเจดีย์ เร่งรัดมากด้วยกลัวจะไม่ทัน แต่บัดนี้เห็นว่าน่าจะเกินทัน

หมู่นี้กำลังวุ่นด้วยเรื่องชายอุรุพงศ์ฯ เจ็บ เรื่องจะเป็นไส้ตัน เห็นหนองอย่างลูกโต วันแรกและวันที่สองตกใจมาก คะเนว่าจะต้องถึงตัดถึงผ่า ถ้าไม่ได้เห็นตัวอย่างผู้ที่รอดมาเป็นหลายคน คงจะไม่เตรียมตัวที่จะยอม นี่ทำให้เตรียมตัวยอมได้ทันที มีข้อวิตกอยู่แต่หัวใจอ่อน พอตั้งต้นเป็นขึ้นก็รวนจะหอบเสียแล้ว แก้ไขกันด้วยเอาน้ำเย็นปะ ยาที่กินนั้นก็ไม่มีอะไร นอกจากถ่านที่ให้ไล่ลมกับยาแก้ปวดก็เทือกเมาๆ ไม่หลับได้เลย และกินอะไรไม่ได้เลยสองวันสองคืน จึงได้กินยานอน คราวนี้หลับด้วยยานอนทอดหนึ่ง ต่อมาดูเหมือนพิษเสื่อมซาไปหมด ปล่อยให้นอนหลับได้จึงมีกำลังขึ้น เขากำหนดว่าวันที่ ๔ คือวันนี้เป็นวันที่จะตั้งหนองฤๅไม่ตั้งหนอง และเป็นวันที่จะผ่านั้นวันพรุ่งนี้ มีความยินดีที่จะกล่าวว่าเห็นจะไม่ต้องผ่าแน่ สังเกตดูพิษถอย วันแรกปรอทขึ้นถึง ๑๐๔ ขาเหยียดไม่ได้ทั้งสองขา นอนตะแคงก็ไม่ได้ ปวดจนเหงื่อแตก หายใจหอบเหนื่อยเสมอ วันที่สองตั้งแต่บ่ายมาปรอท ๑๐๓ ออกจะเชื่อมแต่ขาพอเหยียดออกได้บ้าง ใจจวนรุ่งวันที่ ๒ นี้ได้หลับ วันที่ ๓ ปรอทลดลงอยู่ ๑๐๐ ถ้วน ๑๐๐ เศษ ๒ ค่อยคลายปวด รู้สึกหิว พอกินน้ำซุบได้เล็กน้อย ขาเหยียดคล่องขึ้น แต่ท้องแข็งคงอยู่ วันนี้ปรอท ๙๙ ยังค่ำไม่ใคร่รู้สึกปวด เป็นแต่รู้สึกเต็มอยู่ในท้อง นอนตะแคงขวาพอลงได้ ข้างซ้ายไม่ได้เลย เห็นว่าอาการพิษถอยลงทุกวัน แต่เพราะไส้ที่บวมนั้นยังแข็งอยู่ หมอว่าที่จะกล่าวว่าพ้นอันตรายยังไม่ได้ ต่อ ๘ วันเป็นอย่างน้อยล่วงไปแล้วจึงจะไว้ใจได้ ที่หมอว่าเช่นนี้ก็เป็นความจริง เมื่อลำไส้ยังแข็งอยู่เช่นนั้น ก็อาจจะกลัดเป็นหนองได้จึงต้องระวัง

การที่ลูกเจ็บคราวนี้ได้ความเดือดร้อนเต็มที เพราะยังเหลืออยู่ด้วยคนเดียวเท่านั้น นอกนั้นก็ต่างคนต่างแยกกันไปแล้ว เวลากำลังไม่ไม่สบายนึกอะไรไม่ค่อยออก จนนึกกลัวว่าถ้าเป็นอย่างไรจะเลยหลงเสียดอกกระมัง

ได้ส่งหนังสือเรื่องละครกรมนราฯ ซึ่งออกใหม่อีก ๕ เรื่อง เวลานี้แกอยู่ข้างจะเฟื่องมาก เพราะชินในการตกแต่งและเชิงที่เล่น ทำให้เห็นท่าทางง่าย และละครของแกก็เห็นจะซ้อมง่าย เพราะมันรู้ทีเสียหมดทั้งนั้น สังเกตดูคนเห็นจะชอบเรื่องใหม่ๆ แปลกๆ มากกว่าเรื่องพงศาวดาร เพราะไม่รู้ไม่เคยอ่าน ไม่ชอบอย่างเก่า เพราะกลัวจะเป็นเร่อร่า อยากให้เก๋เกี่ยวเป็นฝรั่งมังค่าบ้าง ถ้าเป็นเรื่องใหม่ๆ แล้วดูเข้าใจ ถ้าเรื่องเก่าๆ ดูมันห่างนมห่างเนยและไม่เห็นพระฤกษ์ที่จะได้ดูละครกรมนราฯ อีก เรื่องที่ชอบชมว่าดีแกยังไม่เล่น รอไว้ถวายตัวก่อน

บางกอกเวลานี้ฝนตกชุกเกือบจะไม่เว้นวัน เรื่องสนุกของชาววังนั้น คือ กำลังคลั่งทำนา ตั้งแต่แม่เล็กเป็นต้นลงดำนาเอง เลี้ยงดูกันเป็นหลายวัน ข้อที่เกลียดโคลนเลนนั้นหายหมด ทำได้คล่องแคล่ว ที่โรงนาเป็นที่สบาย องค์อัจฉรถึงเดินได้ไกลๆ เจ้านายที่เจ็บไข้ออดแอดอยู่ต่างคนต่างสบายขึ้น เห็นจะเป็นด้วยได้เดินได้ยืนมากนั้นเอง

ได้ให้จัดเสบียงส่งอีกครั้งหนึ่ง ด้วยหวังว่าจะไปถึงก่อนเรือขึ้นไป จะได้แก้ความขัดสนไปจนถึงเวลานั้น

ในหนังสือมีว่าพวกพ้องลืมเสียไม่ได้รับรับหนังสือจากใครนั้น ได้บอกนางเอิบ ๆ ว่าเจ้าเองลืม ไม่มีหนังสือถึงเลย มีขึ้นไปเป็นหลายฉบับ

น้ำเชียงใหม่เวลานี้ลั่นลงมาถึงนครสวรรค์แล้ว น่าจะลงมาถึงกรุงเทพฯ แต่หวังว่าจะลดเร็ว ไม่ค้างเติ่งอย่างปีกลายนี้ การที่จะได้กลับดูไม่ช้าเท่าไรแล้ว ได้เขียนใบตั้งชื่อประกายแก้วส่งขึ้นมาในหนังสือนี้ด้วย

(พระบรมนามาภิธัย) จุฬาลงกรณ์ ป.ร.

..........................................................................


(สำเนาพระราชโทรเลข)


ที่ ๑๐

จากปากน้ำโพ
วันที่ ๖ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าดารารัศมี เชียงใหม่

ได้รับโทรเลขวันที่ ๕ แล้ว ที่จริงอยากจะให้ลงมาก่อนขึ้นเรือน จะได้มีเวลาตกแต่งอะไรสะดวก ขัอข้องอย่างที่จะให้พัก เพราะถ้าจะอยู่เรือนใหม่ทีเดียว การขึ้นเรือนกำลังคิดหาอยู่ พักเรือนต้นเอาหรือไม่ บ่าวผู้หญิงไปอยู่เรือนได้ทีเดียว บ่าวผู้ชายสั่งให้พระยาวรพงศ์ฯ จัดโรงใหญ่ที่ท่าซางฮี้ไว้สำหรับจะได้อาศัย และเอาข้าวของขึ้น ถ้าจะเอาเช่นนั้นให้ถึงวันที่ ๒๓ ก็ดี จะได้สวดมนต์รดน้ำกันเสียก่อนที่หนึ่ง เงียบๆ ขึ้นเรือนจึงสวดอีก อยากรู้อีกอย่างหนึ่งว่า การครัวสำหรับจะเลี้ยงพระและผู้คน จะให้ใครทำดี ถ้าหากว่าเห็นใครควรจะวานได้ จะรับบอกเองและจัดการให้ตลอด ถ้าเช่นนี้มีเวลาแต่งเรือน ๒ วัน สิ้นสนุกเต็มทีเสียแล้ว กำลังชายเพ็ญ^(๑)จะตายอีกคนหนึ่ง ศพชายอุรุพงศ์จะเผาเดือน ๔ ถ้าหากจะช่วยอื่นๆ มีครบหมดแล้ว เป็นคนโทดิน โอครอบ เห็นจะดี เพราะพระใช้เจ้าอธิการหัวเมืองทั้งนั้น สังเค็ด ๗๐

(พระบรมนามาภิธัย) สยามมินทร์

.......................................................................................................................................

(๑) พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพิชัยมหินทโรดม

..........................................................................


(สำเนาพระราชโทรเลข)


ที่ ๑๒

จากปากน้ำโพ
วันที่ ๗ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าดารารัศมี เชียงใหม่

ได้รับโทรเลขแล้ว เสียดายที่มีเหตุขัดข้อง ไม่มีวันก่อนขึ้นเรือนที่จะได้ตกแต่งห้อง จะล่องได้เมื่อใดขอให้โทรเลขให้ทราบ มีความยินดีที่ครูบาให้พระพุทธรูป อยากทราบว่าหน้าตักหรือขนาดฐานกว้างเท่าใด จะได้จัดที่ตั้งไว้รับที่เรือน พระนี้เป็นศิริสำหรับตัว จะมาทางเรือหรือทางบก ขอให้พามาถึงพร้อมกับตัว จะได้ทันแต่งในการขึ้นเรือน จะได้บอกแม่เล็ก^(๑)ให้ตระเตรียมในการที่จะเลี้ยงดู ฝนกรุงเทพฯ เวลานี้ชุกนัก น่ากลัวน้ำจะมากอย่างปีกลาย แต่อย่าวิตก ที่เรือนน้ำไม่ท่วม

(พระบรมนามาภิธัย) สยามมินทร์

.......................................................................................................................................

(๑) สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พระพันปีหลวง

.............................................................



เมื่อพ.ศ. ๒๔๕๗ เจ้าแก้วนวรัฐฯ ได้ลงไปเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท พระราชชายา เจ้าดารารัศมีได้กราบถวายบังคมลา พระบาทสมเด็จพระมุงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เพื่อกลับคืนสู่ยังนครเชียงใหม่ ได้มีพระราชดำรัสเหนือเกล้าฯ ว่า ถ้าหากเจ้าแก้วนวรัฐฯ รับรองจะให้ความสุขความปลอดภัยได้ ก็จะโปรดเกล้าฯ ให้ขึ้นมา เจ้าแก้วนวรัฐฯ รับสนองพระบรมราชโองการตามพระราชประสงค์ จึงได้รับพระราชทานบรมราชานุญาต

วันที่ ๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๗ เสด็จออกเดินทางจากกรุงเทพฯ โดยขบวนรถไฟ ซึ่งเวลานั้นถึงเด่นไชย แต่กรมรถไฟหลวงได้จัดรถพิเศษถวายจนถึงสถานีผาคอ การเดินทางต่อจากผาคอโดยขบวนช้างม้านับจำนวนเป็นร้อย คนหาบหามมากกว่าพันคน ซึ่งเจ้านาย ข้าราชการทั้งเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง ได้จัดไปคอยรอรับเสด็จ ถึงเชียงใหม่วันที่ ๒๒ มกราคม ๒๔๕๗ ครั้งนี้ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สนม กรมวัง คุณท้าวเถ้าแก่ จ่าโขลน ตามเสด็จเหมือนอย่างครั้งแรก และโปรดเกล้าฯ ให้มหาเสวกโทพระยาเวียงนฤบาล เป็นผู้กำกับการอยู่ประจำพระองค์ ได้ ๕ เดือนจึงโปรดเกล้าฯ ให้พระยานิพนธ์ราชกิจขึ้นมาเปลี่ยน แต่ผลัดเปลี่ยนกันอยู่ได้ประมาณปีเศษ เจ้าดารารัศมีทรงเห็นว่าโปรดเกล้าฯ ให้ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อย คุณท้าวเถ้าแก่ และสนมกรมวัง ผลัดเปลี่ยนกันขึ้นมาอภิบาลเช่นนั้น ย่อมเป็นการลำบาก จึงขอพระราชทานให้งดเสีย โดยขอให้เจ้าแก้วนวรัฐฯ กีบเจ้านายนครเชียงใหม่ซึ่งเป็นพระญาติ รับผิดชอบแทน

การเสด็จมาครั้งที่ ๒ นี้ พระประยูรญาติสมณชีพราหมณ์ ตลอดจนถึงพ่อค้า คฤหบดี และประชาชนเป็นอันมาก ต่างชื่นชมยินดี โดยจะได้พระองค์มาเป็นศรีแก่วงศ์สกุลแก่บ้านเมือง จึงพากันรับรองและสมโภชอย่างครึกครื้น เจ้าแก้วนวรัฐฯ ถวายที่วังท่าเจดีย์กิ่วเป็นที่ประทับ

นับตั้งแต่พระราชชายาได้เสด็จมาประทับยังนครเชียงใหม่อันเป็นมาตุภูมิของพระองค์ ก็ได้ทรงอุปการะพระประยูรญาติทั้งเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง และจังหวัดอื่น ตลอดจนสมณชีพราหมณ์ตลอดจนประชาชนทั่วไป เนื่องจากเหตุนี้ จึงรับสั่งให้คนไปสืบสวนหาเครือญาติถึงลำพูน ลำปาง พะเยา เชียงราย หลายครั้งหลายหน เมื่อทรงทราบว่า ผู้ที่มีอายุคนใดรู้จักเครือญาติมาก ก็ให้เชิญตัวมาซักไซ้ไล่เรียงด้วยพระองค์เอง โดยยอมเสียค่าใช้จ่าย และยังได้ประทานรางวัลอีกด้วย ซึ่งพระองค์ต้องสิ้นเปลืองและเสียเวลาไปในการนี้มากอยู่ นับว่าพระองค์ได้บันทึกรวบรวมเครื่องญาติไว้ได้เกือบหมด หากแต่ไม่ทันจะได้พิมพ์เป็นเล่ม ก็มาสิ้นพระชนม์เสียก่อน

พระองค์ทรงอุปถัมภ์บำรุงพระบวรพุทธศาสนา และทรงพระเมตตากรุณาเผื่อแผ่แก่พ่อค้าประชาชนอย่างกว้างขวาง ได้แสดงพระอัธยาศัยไมตรีต่อคนทั่วไป ยากที่จะหาผู้ใดเสมอเหมือน นอกจากนี้พระองค์ยังเอาพระทัยใฝ่ในการช่วยเหลืองานของรัฐบาล เพราะทรงรอบรู้ระเบียบแบบแผนราชการเป็นอย่างดี ทรงชำนาญในวิชาประวัติศาสตร์ อักษรศาสตร์ นาฏศาสตร์ หัตถศาสตร์ ทรงคุ้นเคยกับเจ้านายและข้าราชการ เพราะฉะนั้น เมื่อเวลาเจ้านายพระองค์ใด หรือข้าราชการผู้ใดมาสู่นครเชียงใหม่ พระองค์ก็ทรงเอื้อเฟื้อให้การรับรอง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิจ ก็ได้เสด็จเสวยพระกระยาหารที่วังของพระองค์ท่าน

พระองค์เป็นขัติยนารีพิเศษพระองค์หนึ่ง มีพระวรกายแข็งแรง พระทัยกล้าหาญ ทรงรู้จักค้นคว้าหาเหตุผลจากสิ่งต่างๆ ดังจะได้เห็นเมื่อเสด็จมาประทับเชียงใหม่ในตอนแรกๆ เคยทรงม้าประพาสไป ณ ที่ต่างๆ พอพระทัยให้ม้าวิ่งเสมอ โปรดทอดพระเนตรภูมิประเทศต่างๆ แม้ว่าจะไกลและกันดาร ก็มิได้ย่อท้อ เช่นเสด็จจังหวัดแม่ฮ่องสอน ประพาสตั้งแต่อำเภอปายถึงอำเภอขุนยวม ลงเรือล่องไปตามลำน้ำสาละวิน ซึ่งกว้างลึกน่ากลัวอันตรายมากเป็นเวลาถึงสามราตรี และได้เสด็จขึ้นประพาสบ้านใหม่ในเขตเมืองยางแดง เสด็จกลับทางอำเภอแม่สะเรียง ขึ้นประทับแรมบนยอดดอยอินทนนท์ ซึ่งเป็นภูเขาสูงที่สุดในเมืองไทย

ทางขึ้นยอดดอยที่สูงละลิ่วนี้ ทางแสนที่จะทุรกันดาร สัตว์ป่าที่ดุร้ายก็ชุกชุม ต้องแผ้วถางและใช้ม้าเป็นพาหนะ ความหนาวเย็นนั้นรุนแรงที่สุด แต่กระนั้นก็ประทับแรมอยู่สองราตรี พระองค์ได้จารึกเครื่องหมายไว้เป็นที่ระลึกบนยอดดอยอินทนนท์ไว้ด้วย นอกจากนี้ก็เสด็จอำเภอฝางด้วยขบวนช้างและม้า ประพาสบนดอยอ่างขาง ทอดพระเนตรไร่ฝิ่นของพวกแม้ว แล้วเสด็จนมัสการพระพุทธรูปทองทิพย์ อำเภอแม่สรวย เสด็จเชียงราย ทอดพระเนตรการโพนช้างที่อำเภอเทิง และทอดพระเนตรการจับช้างในเพนียดที่เชียงแสน

เสด็จลงเรือล่องไปตามลำน้ำโขง ทอดพระเนตรการจับปลาบึก เสด็จขึ้นนมัสการพระธาตุดอยตุง เสด็จกลับเชียงใหม่ทางโหล่งกวง ต้องขึ้นเขาลงห้วยรอนแรมอยู่ในป่าดงพงไพรด้วยความลำบากเป็นเวลาหลายราตรี ซึ่งเป็นทางที่ไม่ค่อยจะมีใครบุกป่าฝ่าดงไปกันบ่อยครั้งนัก ได้เสด็จไปเยี่ยมทางอำเภอเถิน อำเภอลี้ แม่แจ่ม ฮอด พระบาทสี่รอย น้ำตกแม่กลาง แม่ยะ และพระบาท พระธาตุ ถ้ำ หุบห้วยเหวละหานอื่นๆ อีกมากแห่ง ทางปักษ์ใต้ได้เสด็จตั้งแต่ราชบุรีตลอดจนถึงปีนัง การเสด็จในสมัยนั้น ถนนหนทางยังไม่พัฒนาก้าวหน้าเหมือนปัจจุบัน จึงต้องประสบความยากลำบากมากโขอยู่ เมื่อเสด็จไปทางพื้นภาคไหนก็ทรงไต่ถามความเป็นอยู่ อาชีพและการทำไร่ทำสวน เมื่อปรากฏว่าทางหมู่บ้านใดอดอยากยากแค้นก็ประทานข้าวของเงินทอง


พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ในรัชกาลที่ ๕

ในด้านการกุศล ทรงปฏิสังขรณ์วัดและปูชนียสถาน ได้บริจาคไว้มากมาย และเฉพาะรายใหญ่ๆ นั้นก็คือ
๑. ปฏิสังขรณ์บรมธาตุ วิหาร ลาน โบสถ์ บนดอยสุเทพ แล้วมีการฉลองใหญ่
๒. สร้างและฉลองวิหารวัดชัยชนะมงคล (ป่ากล้วย) อำเภอสารภี
๓. สร้างและฉลองวิหารวัดขุนแสน อำเภอหางดง
๔. สร้างและฉลองวิหารพระบรมธาตุ อำเภอจอมทอง
๕. สร้างและฉลองวิหารวัดขี้เหล็ก อำเภอแม้ริม
๖. ยกตำหนักบนดอยถวายเป็นของพระธาตุดอยสุเทพ
๗. สร้างตึก “ณ เชียงใหม่” ในบริเวณโรงพยาบาลแม็กคอมิค
๘. บริจาคเงินซื้อรถยนต์ ประทานสถานีอนามัยเชียงใหม่ ๑ คัน

นอกจากที่กล่าวข้างต้น พระองค์ยังประทานที่ดินที่ตั้งโรงเรียนยุพราชวิทยาลัยเดี๋ยวนี้ กับประทานที่ดินให้เป็นที่ตั้งสโมสรคณะราษฎร์หรือสโมสรนวรัฐ

วันที่ ๓๐ มิถุนายน ๒๔๗๖ พระราชชายา เจ้าดารารัศมี เริ่มประชวรด้วยพระปับผาสะพิการ ขณะนั้นประทับที่ตำหนักสวนเจ้าสบาย อำเภอแม่ริม นายแพทย์ในเชียงใหม่ได้ช่วยกันรักษาพยาบาล แต่พระอาการก็ไม่ทุเลา เจ้าแก้วนวรัฐฯ จึงเชิญเสด็จมาประทับที่คุ้มริมแก้ว อำเภอเมืองเชียงใหม่ เพื่อแปรสถานและเป็นการสะดวกแก่การรักษา และบรรดาพระประยูรญาติก็จะได้เยี่ยมประชวร เจ้าแก้วนวรัฐฯ สั่งซื้อเครื่องเอ๊กซเรย์มาจากชวา โดยส่งมาทางเครื่องบินในราคา ๔,๒๐๐ บาท เพื่อนำมาฉายพระปับผาสะตามการแพทย์แผนปัจจุบัน แต่พระอาการก็คงมีแต่ทรงและทรุด

จนถึงวันที่ ๙ ธันวาคม ๒๔๗๕ เวลา ๑๕.๑๔ น. ณ คุ้มแก้ พระองค์ก็ได้สิ้นพระชนม์ท่ามกลางนายแพทย์ไทยและต่างประเทศ พร้อมพระประยูรญาติ มีเจ้าผู้ครองนครเป็นประธาน

แม้ว่าพระราชชายา เจ้าดารารัศมีจะสิ้นพระชนม์ไปนานแล้ว แต่พระเกียรติคุณ คุณงามความดีที่ได้ทรงสร้างสมไว้ก็ยังผนึกอยู่ในความทรงจำของชาวเหนืออย่างไม่รู้ลืม.


.......................................................................................................................................

คัดจาก
เรื่อง พระราชชายา เจ้าดารารัศมี
ในหนังสือ "สยามยุคเก่า" ของคุณ ชาลี เอี่ยมกระแสสินธุ์

แม่ศรีพิงคนคร
พระราชชายา เจ้าดารารัศมี


ด้วยชาติกำเนิด ก็เป็นพระธิดาเจ้าประเทศราช ซึ่งทรงมีคำว่าพระเจ้านำหน้าพระนาม และสืบสายมาจากเจ้าผู้ครองนครหลายชั่วคนมาแล้ว

ด้วยปรีชาวุฒิ ก็เฉลียวฉลาดรอบรู้ทางกาพย์กลอนอักษรศาสตร์ สามารถแต่งคำประพันธ์ทั้งร้อยแก้วร้อยกรองได้อย่างไพเราะจับใจ

ด้วยรูปสมบัติ ก็ทรงโฉมพิลาศพิไล ขนาดเมื่อเจริญวัยขึ้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงชุบเลี้ยงเป็นพระสนม และโปรดเกล้าฯ เลื่อนฐานันดรขึ้นเป็นพระมเหสีเทวีในขั้นต่อมา

ด้วยจริตกิริยาอัธยาศัย ก็เป็นที่รักของคนทั่วไป ไม่ว่าผู้ใหญ่ผู้น้อย รวมทั้งผู้ที่ร่วมพระสวามีและผู้ที่อยู่ในฐานะ “ลูกเลี้ยง” อื่นๆ กอรปด้วยความเมตตากรุณา โอบอ้อมอารีแก่คนโดยทั่วไป

ท่านผู้นี้คือ พระราชายา เจ้าดารารัศมี แม่ศรีพิงคนคร ผู้ทรงดำรงตำแหน่งพระราชชายา พระมเหสีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ประสูติ ณ วันอังคาร เดือน ๑๑ (ของทางภาคเหนือ ทางกรุงเทพฯ นับเป็นเดือน ๗) ขึ้น ๔ ค่ำ ปีระกา เวลา ๑๓.๐๐ น.เศษ ตรงกับวันที่ ๒๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ที่คุ้มหลวงกลางนครเชียงใหม่ (ปัจจุบันเป็นโรงเรียนยุพราชวิทยาลัย) พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ทรงมีกุลกำเนิดเป็น ณ เชียงใหม่ ทั้งทางพระชนกและพระชนนี ทรงเป็นสายสืบมาจากพระเจ้าผู้ครองนครพิงค์ทั้งสองฝ่าย สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงอธิบายถึงพระประวัติของพระราชชายา เจ้าดารารัศมีไว้ในพระนิพนธ์เรื่อง “สาส์นสมเด็จ” ดังนี้

“พระเจ้าอินทวิชยานนท์ เดิมชื่อเจ้าน้อยอินทนนท์ สืบสายลงมาแต่เจ้าเชียงใหม่พุทธวงศ์ เดิมมีลูกกับภรรยาไพร่อยู่หลายคน แต่ที่หม่อมฉันรู้จักตัว ๓ คน คือ เจ้าราชวงศ์ (ชื่อตัวอย่างไรจำไม่ได้เสียแล้ว) คนหนึ่ง เจ้าอินทรวโรรสสุริยวงศ์คนหนึ่ง และเจ้าแก้วนวรัฐคนหนึ่ง ทั้ง ๓ คนนี้เมื่อเกิดเป็นนายทั้งนั้น ถึงรัชกาลที่ ๕ พระเจ้ากิวิโลรสสุริยวงศ์ได้ครองเมืองเชียงใหม่ มีแต่ลูกหญิง ๒ คน ชื่อเจ้าทิพเกสรคนหนึ่ง เจ้าอุบลวรรณาคนหนึ่ง เมื่อแต่งงานเจ้าทิพเกสร เจ้าทิพเกสรขอเลือกผัวเองตามชอบใจ พระเจ้าเชียงใหม่ยอมตามใจ เจ้าทิพเกษรชอบเจ้าน้อยอินทนนท์ พระเจ้าเชียงใหม่จึงเอามาแต่งงานกับเจ้าทิพเกสร ทั้งในเวลาเมื่อมีลูกมีเมียแล้ว และทูลขอให้เจ้าน้อยอินทนนท์เลื่อนเป็นเจ้าราชวงศ์และเจ้าอุปราช ต่อมาจึงได้เป็นเจ้าเชียงใหม่ต่อพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ มีลูกด้วยกันกับเจ้าทิพเกสรเป็นผู้หญิงทั้ง ๒ คน เมื่อเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์เป็นข้าหลวงขึ้นไปอยู่เชียงใหม่ พระเจ้าเชียงใหม่กับเจ้าทิพเกสรนับถือ ขอให้ขนานนามธิดา เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์จึงตั้งนามว่า จันทรโสภาคนหนึ่ง ดารารัศมีคนหนึ่ง เจ้าจันทรโสภาถึงแก่กรรมเสียเมื่อรุ่นสาว เจ้าดารารัศมีนั้นไว้จุกเหมือนเด็กในกรุงเทพฯ เมื่อมารดาถึงแก่กรรมแล้ว บิดาให้พาลงมาเฝ้าในกรุงเทพฯ ครั้งหนึ่งครั้นกลับขึ้นไปโกนจุกแล้ว พอเป็นสาวส่งลงมาถวายตัวทำราชการฝ่ายใน....”

งานพิธีโสกันต์เจ้านางดารารัศมี พระธิดาของเจ้าหลวงเชียงใหม่ในปี พ.ศ. ๒๔๒๖ นั้น เรียกว่าเป็นงานมหกรรมทีเดียว นอกจากจะมีมหรสพสมโภชอย่างใหญ่โตตามพื้นภูมิบ้านเมืองแล้ว ยังมีงานฉลองแบบเมืองใต้คือกรุงเทพฯ อีกด้วย ครั้งนั้นพระยาราชสัมภารากร เป็นข้าหลวงกำกับราชการเมืองเชียงใหม่ ท่านเจ้าคุณได้เป็นธุระดูแลช่วยเหลืองานโสกันต์เจ้านางดารารัศมีให้เป็นไปตามแบบแผนทุกประการ นอกจากนั้น เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงพิชิตปรีชากร ขึ้นมาทรงจัดตั้งตำแหน่งเสนาทั้งหก ก็โปรดเกล้าฯ ให้เชิญพระกุณฑล (ตุ้มหู) ประดับเพชรมาพระราชทานเป็นของขวัญแก่เจ้ายางดารารัศมี และโปรดเกล้าฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์พี่เลี้ยงทั้งสองของเจ้านางด้วย คือ นางเต็มเป็นแม่นางกัลยารักษ์ และนายน้อยบุญตา เป็นพระยาพิทักษ์เทวี

ในวันที่ ๑๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๙ พระเจ้าอินทรวิชยานนท์เสด็จลงไปกรุงเทพฯ เนื่องในวันพระราชพิธีลงสรงสนาน และรับพระปรมาภิไธยในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชมหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร เจ้านางดารารัศมีได้ตามเสด็จพระบิดาลงมาด้วย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระกรุณาชุบเลี้ยงเป็นพระสนม โปรดเกล้าฯ ให้มีการสมโภชเป็นการรับรอง และในโอกาสนั้นก็โปรดเกล้าฯ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ปฐมจุลจอมเกล้าแก่พระเจ้าอินทรวิชยานนท์ด้วย ซึ่งเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชั้นนี้ สมัยก่อนมีกฎเกณฑ์ไว้ว่า สำหรับพระราชทานพระบรมวงศานุวงศ์ผู้ใหญ่ซึ่งเป็นหัวหน้าในราชตระกูล แลท่านอัครมหาเสนาบดีจัตุสดมภ์ แลหัวเมืองซึ่งเป็นเมืองเอกที่มีฐานันดรเป็นเจ้าพระยา แลท่านผู้ได้รับตรานพรัตนราชวราภรณ์จึงจะรับดวงตรานี้ได้

ตามธรรมเนียมผู้ที่เป็นพระสนม ถ้าหากอยู่ในข่ายพระมหากรุณายิ่งใหญ่ก็ย่อมได้พระราชทานตำหนัก ไม่ปะปนกับพระมเหสีหรือพระสนมอื่น แม้ว่าเจ้าดารารัศมีจะเป็นพระสนมธรรมดาในชั้นต้น แต่ด้วยความเป็นพระราชธิดาเจ้านครเชียงใหม่ ก็ได้รับพระราชทานตำหนักอยู่เป็นอิสระด้วย ที่ตำหนักเจ้าดารารัศมีนั้นมีของแปลกก็คือ บรรดาผู้คนในตำหนักนั้นล้วนนุ่งซิ่นเกล้ามวย แตกต่างไปจากสตรีอื่นๆ ซึ่งนุ่งผ้าโจงกระเบนและไว้ผมตัดแบบผู้ชาย และพวกของกินของขบเคี้ยวก็เป็นของเมืองเหนือ เช่น เมี่ยง แหนม แค่บหมู น้ำพริกแดง เหล่านี้เป็นต้น องค์เจ้าดารารัศมีซึ่งชาววังเรียกว่า เจ้าน้อย ก็ทรงไว้พระเกศามวนตามประเพณีพายัพเรื่อยมา

เจ้าดารารัศมี ทรงดำรงตำแหน่งพระสนมอยู่ได้ปีเศษก็เริ่มทรงครรภ์ เป็นธรรมดาของผู้หญิงที่สังขารเริ่มจะเป็นมารดา ย่อมจะมีอาการวิปริตอยากจะบริโภคอาหารแปลกๆ ต่างๆ เจ้าดารารัศมีเมื่อทรงครรภ์ก็มิได้แตกต่างไปจากหญิงทั้งหลายในเรื่องนี้ แต่ทว่าสิ่งที่ทรงปรารถนาจะได้เสวยนั้นคือ งวงช้าง ซึ่งไม่ใช่ของที่จะหาได้โดยง่าย โดยเฉพาะเมื่อบุคคลผู้อยากบริโภคนั้นอยู่กรุงเทพฯ แต่เมื่อความทราบถึงพระเจ้าเชียงใหม่ ก็ไม่มีอันใดที่จะขัดข้อง สำหรับพระประสงค์ของพระธิดาองค์เดียว ดังนั้นในไม่ช้างวงช้างย่างก็ถูกส่งมาจากเมืองเหนือ เพื่อให้เจ้าดารารัศมีได้เสวยสมพระทัยปรารถนา และต่อจากนั้นไม่นานเดือนนัก เจ้าจอมดารารัศมีก็ประสูติพระธิดา ในวันพุธ เดือน ๑๑ ขึ้น ๘ ค่ำ ปีฉลู ตรงกับวันที่ ๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๓๒

พระธิดาน้อยซึ่งได้พระราชทานพระนามว่า พระองค์เจ้าวิมลนาคนพีสี เจริญพระชนมายุได้เพียง ๓ พรรษากับเศษ ๔ เดือน ก็สิ้นพระชนม์ในวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๓๕ ละให้พระมารดาซึ่งได้รับการเลื่อนยศเป็นพระสนมเอก ทรงระทมอยู่กับความวิปโยค และต่อจากนั้นก็ไม่ปรากฏว่าเจ้าดารารัศมีทรงมีพระโอรสหรือพระธิดาอีกเลยตลอดจนพระชนม์ชีพ

พ.ศ. ๒๔๓๖ รุ่งขึ้นจากปีวิปโยคของเจ้าดารารัศมี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างตราจุลจอมเกล้าฝ่ายในขึ้น สำหรับพระราชทานแก่สตรีทั้งหลายตั้งแต่พระอัครมเหสี มเหสีเทวี พระราชธิดา มีพระญาติพระวงศ์ เจ้าจอมมารดา และข้าราชการสตรี แทนหีบหมาก กล่องหมาก ซึ่งแต่ก่อนเคนพระราชทานเป็นเครื่องยศสตรี และครั้งนี้เจ้าดารารัศมีก็ได้รับพระราชทานตราชั้นนี้ ก็ล้วนแต่เป็นสมเด็จพระมเหสี พระมเหสี พระราชธิดา พูดกันโดยภาษาสามัญ ก็ล้วนแต่เป็นเจ้านายทั้งนั้น มีพิเศษเพียงชั้นเจ้าจอมก็คือ เจ้าดารารัศมี และเจ้าคุณพระยูรวงศ์เท่านั้นที่ได้รับตราชั้นหนึ่ง คือ ปฐมจุลจอมเกล้า นี้

นับแต่เจ้าดารารัศมีเสด็จมาอยู่กรุงเทพฯ ใน พ.ศ. ๒๔๒๙ แล้วก็ไม่ได้เสด็จขึ้นไปเยือนนครเชียงใหม่อีกเลย จนกระทั่งปี พ.ศ. ๒๔๕๑ เจ้าอินทรวโรรสสุริยวงศ์ลงมาเฝ้าพระเจ้าอยู่หัวที่กรุงเทพฯ เจ้าดารารัศมีจึงกราบบังคมลาขึ้นมาเยี่ยมเมืองเชียงใหม่พร้อมกับเจ้าอินทรวโรรสฯ พระเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระบรมราชานุญาต และโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาพระอิสริยยศขึ้นเป็นพระราชชายา และโปรดเกล้าฯ ให้มีพวกสนมกรมวัง คุณท้าวเฒ่าแก่ จ่าโขลนตามเสด็จ พระราชทานวอช่อฟ้ากับพระกลดเป็นเกียรติยศ และพระตำรวจเอก พระยาอนุชิตชาญชัย (สาย สิงหเสนี) เป็นพระอภิบาลควบคุมในการนี้ด้วย

พระราชชายา เจ้าดารารัศมี เสด็จจากรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๕๑ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จมาส่งถึงสถานีรถไฟสามเสน พระราชชายาเสด็จถึงเชียงใหม่ในวันที่ ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๑ มีขบวนรับเสด็จอย่างมโหฬาร ระหว่างทางที่เสด็จผ่านราษฎรก็ตั้งโต๊ะบูชารับเสด็จ และมีขบวนแห่แหนอย่างครึกครื้นใหญ่โตมาก พระราชชายาเสด็จเชียงใหม่จนถึงวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๑ จึงได้เสด็จกลับกรุงเทพฯ

ระหว่างเวลาที่เสด็จอยู่ห่าง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระราชหัตถเลขาและพระราชโทรเลขพระราชทานพระราชชายามิได้เว้นระยะ มิได้ทรงเว้นที่จะส่งโน้นส่งนี่ไปพระราชทาน แม้แต่ของเล็กๆ น้อยๆ แต่ทว่าเป็นของหายากในเมืองเชียงใหม่ เช่นกะปิน้ำปลา ก็ยังส่งไปพระราชทาน แต่ที่เด่นที่สุด มีราคาที่สุดในด้านวัตถุ มีค่าที่สุดในด้านจิต ก็คือหีบทองลงยา หลังหีบมีอักษรพระปรมาภิไธย จปร. ประดับเพชร ในหีบนั้นมีคำจารึกว่า

“หีบบรรจุคำอวยพรและความคิดถึงของจุฬาลงกรณ์ ป.ร. ส่งให้แก่
ดารารัศมี ผู้เป็นที่รัก เมื่ออายุครบสามรอบบริบูรณ์ ในสมัยเมื่อ
กลับขึ้นไปเยี่ยมนครเชียงใหม่ รัตนโกสินทรศก ๑๒๗ – ๘ ”

พร้อมกันนั้น ก็ได้มีพระราชหัตถเลขา ลงวันที่ ๖ มีนาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๗ ตามไปด้วยดังนี้


ดารา

ด้วยนึกถึงอายุเจ้าเต็มสามรอบ ได้คิดไว้แล้วว่าจะให้ของขวัญ เผอิญประจวบเวลาไม่อยู่ จะให้ก่อนขึ้นไปทำไม่ทัน จึงได้จัดของส่งขึ้นมาด้วย หวังว่าจะได้รับที่เชียงใหม่ ไม่ช้ากว่าวันไปถึงเท่าใด ขออำนวยพรให้มีอายุยืนยาวหายเจ็บไข้ กลับลงมาโดยความสุขสบายทุกประการ ขอให้ดูหนังสือที่เขียนไว้ข้างหลังหีบหน่อย เผลอไปจะไม่ได้อ่าน ขอบอกความคิดถึงอยู่เสมอไม่ขาด ตัวไปเที่ยวเองทิ้งอยู่ข้างหลังไม่ห่วง แต่ครั้นเวลาเจ้าจากไปรู้สึกเป็นห่วงมากจริงๆ.

(พระบรมนามาภิธัย) จุฬาลงกรณ์ ป.ร.

ในระหว่างที่พระราชชายา เสด็จขึ้นมาเชียงใหม่นั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างตำหนักต่างๆ สำหรับพระมเหสีขึ้นในบริเวณพระราชวังสวนดุสิต แต่ละตำหนักมีนามขึ้นต้นว่า สวน และนามต่อไปเป็นชื่อลายในเครื่องลายคราม เช่นสวนนกไม้ สวนหงส์ สวนสี่ฤดู สวนภาพผู้หญิง สวนบัว สำหรับตำหนักของพระราชชายานั้นได้รับพระราชทานนามว่า สวนฝรั่งกังไส รัชกาลที่ ๕ ได้ทรงบรรยายลักษณะตำหนักนี้ไปยังพระราชชายาว่า

“เรื่องเรือนทำเป็นรูปกงฉากทำนองนี้ ห้องนอนอยู่ตะวันออก ไม่ถูกแดดบ่าย รูปร่างพอใช้ได้ ถ้านับขื่อเป็น ๙ ห้อง ถ้านับฝากั้นเป็นห้อง เป็นข้างบน ๕ ห้อง ข้างบนคือห้องนอน ห้องนั่ง ห้องเก็บของ ห้องกระได ห้องรับแขก ข้างล่างห้องเหมือนกัน ตามแต่จะจัดอย่างไร มีศาลากลาง สวนตะพานเดินไปถึงด้วย มีเฉลียงด้านตะวันออกและด้านเหนือตลอด แต่ตะวันตกไม่มีมุข นึกว่าคงจะสบายดี”

ก่อนหน้าปลูกตำหนักสวนฝรั่งกังไสนั้น พระราชชายาเสด็จอยู่ที่ตำหนักหนึ่งต่างหากในบริเวณพระราชวังดุสิต เมื่อพระองค์เสด็จเชียงใหม่ ตำหนักนั้นก็ว่าง พระปิยมหาราชทรงมีพระราชหัตถเลขาไปยังพระองค์เจ้านภาพรประภา ซึ่งทรงดำรงตำแหน่งอธิบดีฝ่ายใน เกี่ยวด้วยการดูแลตำหนักพระราชชายาดังข้อความนี้


(สำเนาพระราหัตถเลขา)

สวนดุสิต
วันที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ รัตนโกสินทรศก ๑๒๗

นภาพร

เรือนนางดารานั้นเจ้าของไม่อยู่ ขออายัติไว้ให้จัดการรักษา อย่าให้กลายเป็นที่สำหรับสกปรก อนึ่ง ต้นไม้ย่อมเป็นที่หวงแหนแลแย่งทึ้งกัน ขอให้รักษา อย่าให้ผู้ใดขุดตัดเด็ด แต่จะได้ทำงานแก้ไขซ่อมแปลง จะต้องให้คนเข้ามาทำ นอกจากนั้นอย่าให้ใครเข้าไปล่วงเกินในที่นั้น การรดน้ำต้นไม้ได้มอบให้พระยาเวียงไนย

สยามมินทร์

การรับเสด็จพระราชชายาจากเชียงใหม่นั้นเรียกได้ว่าเป็นการใหญ่ได้ ขบวนเสด็จประกอบด้วยเรือนับร้อย และเป็นเรือบรรทุกกล้วยไม้ต่างๆ เสียลำหนึ่งเต็มๆ สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จมารับถึงเมืองอ่างทอง แล้วททรงพาไปประทับแรมที่พระราชวังบางปะอิน ๒ คืน พร้อมกับพระราชทานสร้อยพระกรเพชรเป็นของขวัญ เมื่อเสด็จมาถึงกรุงเทพฯ ในวันที่ ๒๖ พฤศจิกายนแล้ว ในวันที่ ๑ ธันวาคม ก็มีงานขึ้นตำหนักสวนฝรั่งกังไส ซึ่งงานขึ้นตำหนักนี้พระเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้เสด็จอธิบดีฝ่ายใน คือ พระองค์เจ้านภาพร จักการทำขวัญพระราชชายา โดยมีพระราชหัตถเลขาล่วงหน้าว่า


(สำเนาพระราชหัตถเลขา)

สวนดุสิต
วันที่ ๒๐ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

นภาพร

ฉันขอช่วยจัดการทำขวัญนางดารา เพราะเขาทำกันมาทุกแห่งแล้ว การที่จะทำนั้นคือ ขอให้ตั้งบายศรีเงินทองสำรับเล็ก มีเทียนทองเทียนเงินเสียบเชิงตั้ง แต่ไม่ต้องมีเหมแว่นเวียนเทียน ให้ท้าวนางไปว่าให้ศีลให้พร แล้วดับเทียนเจิมผูกมืออย่างสมองราชเจ้านายเด็กๆ ถ้ามีบายศรีปากชามจัดลงข้างพานตั้งแทนเหมแว่นเห็นจะเข้าที เทียนที่จะตั้งจะได้ใช้เทียนที่ติดปากข้าวดับด้วยใบพลูตามเคย ที่ตั้งบายศรีนั้นเอาในห้องนอน ที่ทางเป็นเช่นนี้

ฉันได้สั่งท้าวทรงกันดาล ให้เอาเงินมากองข้างที่นั่งข้างละ ๑๐ ถุง ขอให้ช่วยชี้ที่ให้วางด้วย ทำขวัญนี้จะได้ทำต่อเมื่ออาบน้ำแล้ว แต่ขอให้ตั้งไว้พร้อมก่อนเวลาสวดมนต์ หวังว่าจะไม่มีความรังเกียจที่เป็นเจ้าไปทำให้ไพร่ เพราะฉันจะกลับมาในวันนั้นเสียเองด้วย

สยามมินทร์

นอกจากนี้ ในการรับเสด็จพระราชชายา ยังโปรดเกล้าฯ ให้มีการพระราชทานเครื่องอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าเป็นกรณีพิเศษ ซึ่งตามปรกติจะพระราชทานกันเมื่อในอภิลักขิตมงคล เช่นงานเฉลิมพระชนมพรรษา แต่คราวนี้พระราชทานเนื่องในโอกาสที่เจ้าดารารัศมีเสด็จกลับจากเมืองเชียงใหม่ ผู้ได้รับพระราชทานตราคือ เจ้าแก้วนวรัฐฯ ซึ่งเวลานั้นยังเป็นอุปราช เจ้าหญิงจามรี ชายาเจ้าอุปราช ท้าวสุภัติการภักดี (ปริก) ซึ่งมาส่งเสด็จพระราชชายายังกรุงเทพฯ และยังพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ปฐมาภรณ์มงกุฎสยามแก่เจ้าแก้วนวรัฐฯ อีกด้วย

พระราชชายากลับลงมาถึงกรุงเทพฯ ได้ไม่ถึงปี ก็สิ้นรัชกาลที่ ๕ แม้เมื่อสิ้นศักดิ์นางในแล้วก็ตาม แต่พระองค์ท่านก็ยังคงเสด็จอยู่กรุงเทพฯ ต่อไป จนถึงปี พ.ศ. ๒๔๕๗ เมื่อเจ้าแก้วนวรัฐฯ ลงมากรุงเทพฯ พระราชชายาก็กราบถวายบังคมลาสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกลับมาประทับยังนครพิงค์ พระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๖ ได้พระราชทานพระบรมราชานุญาต แลโปรดเกล้าฯ ให้มีท้าวนาง เฒ่าแก่ กรมวัง จ่าโขลน ตามเสด็จ และโปรดเกล้าฯ ให้พระยาเวียงไนยนฤบาลเป็นผู้กำกับการอยู่ประจำ ได้ ๕ เดือน รัชกาลที่ ๖ ก็โปรดเกล้าฯ ให้พระยานิพัทธ์ราชกิจ (อ้น นรพัลลภ) ขึ้นมาเปลี่ยน ต่อมาเมื่อพระราชชายาทรงเห็นว่า เป็นความลำบากแก่ข้าราชการเหล่านั้น จึงขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้งดเสีย

เมื่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสมณฑลพายัพในเดือนมกราคม พ.ศ. ๒๔๖๙ พระราชชายาก็ได้ทรงเป็นพระองค์หนึ่ง ในผู้อาวุโสในราชสกุลพายัพที่กระทำพิธีผูกพระกรเชิญพระขวัญพระเจ้าอยู่หัว และพระราชินี และยังได้เสด็จไปเสวยพระกระยาหารเช้าเป็นการส่วนพระองค์ยังตำหนักพระราชชายา เจ้าดารารัศมี อีกด้วย

พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ดำรงพระชนม์ชีพจนถึงปี พ.ศ. ๒๔๗๖ ก็ประชวรด้วยพระปับผาสะพิการ ประชวรเพียง ๕ เดือนก็สิ้นพระชนม์ คงเหลือแต่พระนามของพระองค์เท่านั้น ที่จารึกอยู่ในฐานะ “แม่ศรีพิงคนคร”


.......................................................................................................................................


คัดจาก
หนังสือ "รัดเกล้า" ของ ลาวัณย์ โชตามระ

พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ในรัชกาลที่ ๕


เมื่อเด็กๆ เคยถามย่าว่า ทำไมปู่ท่านไม่ตั้งชื่อให้หลานเพราะๆ ยาวๆ สักสี่พยางค์ ห้าพยางค์ เพราะรู้สึกว่าชื่อยาวๆ นั้นไพเราะและฟังดูโก้เก๋ดี

ย่าว่า ไฮ้...เราเป็นไพร่ จะไปทำเทียมเจ้านายท่านได้ยังไง ต้องเจ้านายชั้นสูงๆ ท่านจึงจะทรงมีพระนามกันยาวๆ ขนาดเจ้านายชั้นหม่อมเจ้า ท่านยังตั้งชื่อกันสั้นๆ พยางค์เดียว ไม่มีศัพท์แสงอะไร ดัง พระวิมาดาเธอฯ กรมพระสุทธาสินีนาฏฯ แรกทีเดียวท่านก็ทรงมีพระนามว่า หม่อมเจ้าสาย ทั้งๆ ที่เจ้านายระดับหม่อมเจ้าแทบทุกพระองค์ทรงเป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวแต่ละรัชกาล

ถามนิดเดียว ย่าอธิบายเสียยาว เป็นอย่างนี้เสมอ

ตอนนั้นรู้สึกว่าคำว่า “ไพร่” นั้นไม่สบอารมณ์นัก แย้งย่าว่า ก็หนูเป็นหม่อมหลวง ทำไมมาว่าเป็นไพร่

ย่าหัวร่อน้ำหมากหก (ตอนนั้นหรือตอนไหนก็ตาม ที่เขาเกิดห้ามกินหมากขึ้นมา ก็เห็นย่ากินหมากอยู่ไม่ขาด ผู้เขียนอุตส่าห์จีบพลูเจียนหมากเป็นกับเขานิดหน่อย) แล้วย่าก็ว่า หม่อมหลวงเขาก็เรียกไพร่ หม่อมราชวงศ์เขาก็เรียกไพร่ ย่าเองก็เป็นไพร่ คนธรรมดาสามัญที่ไม่ได้เป็นเจ้านายเข้าเรียกไพร่ทั้งนั้น

ย่าสอนต่อไปอีกว่า หนูอย่าคิดว่าไพร่ เป็นคำดูถูกดูแคลน เพราะไพร่ก็คือคนที่ไม่ได้เป็นเจ้า ทันก็เท่านั้นเอง หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง มีศักดิ์ติดตัวโดยกำเนิด แต่ไม่ใช่เจ้า ก็ต้องเรียกไพร่

รื้อฟื้นเรื่องนี้ขึ้นมา เพราะในปัจจุบันดูเหมือนจะมีผู้พยายามเน้นคำว่า “ไพร่” ให้เกิดความรู้สึกแสลงใจขึ้นในสังคมบางกลุ่ม เลยนึกถึงคำพูดของย่าขึ้นมาได้

ย่านั้นท่านทันสมัยนัก เพราะเคยเรียนหนังสือหนังหามาบ้าง และปู่เองท่านก็เคยเป็นนักเรียนโรงเรียนแรฟเฟลในสิงคโปร์รุ่นแรก พ.ศ. ๒๔๑๔ ; ๑๑๗ ปีมาแล้ว) ย่าคงจะได้ความรู้ ความคิดอะไรๆ มาจากปู่หลายอย่างหลายประการเหมือนกัน

ย่าเคยพูดกับผู้เขียนเสมอ เวลาได้ยินพวกหัวสมัยใหม่ในเวลานั้นติเตียนถึงการมีเจ้านาย

ย่าว่าแต่ก่อนนี้ ถ้าไม่ตั้งตัวเป็นเจ้า เป็นสมมุติเทพ ใครมันจะมาเกรงกลัว มาเคารพนับถือ เก่งรบทัพจับศึกอย่างเดียวพอเมื่อไร ต้องหาทางให้คนนับถือ กลัวบารมีด้วย คนใหญ่คนโตสมัยนี้ หากเกิดมากู้บ้านกู้เมืองตอนนั้น ก็ต้องตั้งตัวเป็นเจ้าให้เป็นหลักเป็นฐานเหมือนกันนั่นแหละ สมัยโบราณเขาก็ปกครองกันมายังงั้นทั้งนั้น ไม่ว่าเมืองไทย เมืองจีน เมืองฝรั่งมังค่า อย่างหนึ่งก็เหมาะสำหรับสมัยหนึ่ง จะอวดฉลาด อวดเก่ง ติเตียนสมัยเก่าไปทำไม เจ้านายส่วนใหญ่ท่านไม่ดี ท่านก็คงไม่รักษาบ้านรักษาเมืองให้ตลอดรอดฝั่งมาได้จนยุคนี้หรอก

ย่าบอกว่าแม้ พระราชชายา เจ้าดารารัศมี พระธิดาเจ้าหลวงเชียงใหม่ แต่แรกท่านก็ยังนับว่าเป็น ไพร่ เหมือนกัน ความหมายของท่ารนก็คือไม่ได้เป็นเจ้านายในราชวงศ์จักรี ต่อเมื่อโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นพระราชชายาแล้ว จึงนับว่าเป็นเจ้านายในราชวงศ์

พระราชชายาฯ เข้ามารับราชการแต่แรกทรงเป็นเจ้าจอม เจ้าดารารัศมี พระสนมเอก ต่อมาอีก ๒๒ ปี จึงได้โปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นพระราชชายาฯ ในวาระที่พระราชชายาฯ กราบถวายบังคมลงขึ้นไปเยี่ยมนครเชียงใหม่

ในพระราชหัตถเลขาพระราชทานมายัง พระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา ผู้ทรงเป็นเสด็จอธิบดีฝ่ายใน เรื่องทำพระขวัญพระราชชายาฯ มีข้อความปรากฏว่า

สวนดุสิต
วันที่ ๒๐ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

นภาพร

ฉันขอช่วยจัดการทำขวัญนางดารา เพราะเขาทำกันมาทุกแห่งแล้ว (หมายถึงทุกแห่งที่พระราชชายาเสด็จผ่าน ขณะทรงเดินทางกลับจาดเชียงใหม่ – จุลลดา) การที่จะทำนั้นคือ ขอให้ตั้งบายศรีเงินทองสำรับเล็ก มีเทียนทองเทียนเงินเสียบเชิงตั้ง แต่ไม่ต้องมีเหมแว่นเวียนเทียน ให้ท้าวนางไปว่าให้ศีลให้พร แล้วดับเทียนเจิมผูกมืออย่างสมองราชเจ้านายเด็กๆ ถ้ามีบายศรีปากชามจัดลงข้างพานตั้งแทนเหมแว่นเห็นจะเข้าที เทียนที่จะตั้งจะได้ใช้เทียนที่ติดปากข้าวดับด้วยใบพลูตามเคย ที่ตั้งบายศรีนั้นเอาในห้องนอน ที่ทางเป็นเช่นนี้

ฉันได้สั่งท้าวทรงกันดาล ให้เอาเงินมากองข้างที่นั่งข้างละ ๑๐ ถุง ขอให้ช่วยชี้ที่ให้วางด้วย ทำขวัญนี้จะได้ทำต่อเมื่ออาบน้ำแล้ว แต่ขอให้ตั้งไว้พร้อมก่อนเวลาสวดมนต์ หวังว่าจะไม่มีความรังเกียจที่เป็นเจ้าไปทำให้ไพร่ เพราะฉันจะกลับมาในวันนั้นเสียเองด้วย

สยามมินทร์

เสด็จอธิบดีฝ่ายใน
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตนกิริฎกุลินี


พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ทรงเรียกเจ้าจอมของพระองค์เจ้าว่า “นาง” ทุกคน ในสมัยนั้นมิใช่คำดูถูกดูแคลนอย่างใด แม้หม่อมราชวงศ์ท่านก็ถูกเรียกว่านาง เช่นนางสดับ นางอ่อน นางเอิบ นางชุ่ม เว้นแต่เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ) ทรงเรียกว่า “คุณแพร” เพราเป็นหลานปู่ของสมเด็จเจ้าพระยา เรียกขานกันว่าคุณอยู่แล้ว

พระราชชายาฯนั้น แม้จะโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นเจ้าในภายหลัง ย่าก็ว่าเป็นที่นับถือของชาววังได้โดยสนิทใจ เพราะท่านเป็นผู้ที่มีพระอัชฌาสัยงดงาม เป็นที่รักของคนทั่วไปอยู่แล้ว ตลอดเวลายี่สิบปีที่เสด็จเข้ามาเป็นชาววังหลวง รวมทั้งโดยชาติตระกูล ท่านก็เป็นธิดาเจ้าผู้ครองนคร แต่ประการสำคัญที่สุดคือคุณความดีของท่านในการสนองพระเดชพระคุณพระราชสวามี ช่วยมิให้เชียงใหม่ตลอดจนหัวเมืองเหนือใกล้เคียงตกไปเป็นของอังกฤษ

เรื่องราวเล่ากันมาดังนี้ เมื่อครั้งอังกฤษได้พม่าไว้ในอำนาจ รวมทั้งเชียงตุงด้วย ต่อมา อังกฤษพยายามจะผนึกเชียงใหม่เข้าไว้ในปกครอง เจ้านายฝ่ายเหนือแบ่งแยกความเหก็นออกเป็นสองฝ่าย ฝ่ายหนึ่งต้องการอยู่ใต้บังคับอังกฤษ อีกฝ่ายหนึ่งไม่ต้องการเช่นนั้น พระเจ้าอินทวิชยานนท์ พระบิดาของพระราชชายาฯ จึงทรงมีหนังสือเล่าความถึงพระธิดา ซึ่งขณะนั้นเป็นเจ้าจอมพระสนมเอก

พระราชชายาฯ ได้ทูลเกล้าถวายหนังสือฉบับนั้น แล้วทรงมีหนังสือทูลตอบพระเจ้าอินทวิชยานนท์ไปว่า หากเชียงใหม่ยอมเซ็นสัญญาอยู่ใต้บังคับอังกฤษ ก็ให้พระบิดาเตรียมการรับศพลูกกลับไปเชียงใหม่

เพราะฉะนั้น เชียงใหม่จึงอยู่เป็นไทยตลอดมาจนทุกวันนี้

พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ทรงเป็นพระธิดาของพระเจ้าอินทวิชยานนท์ กับแม่เจ้าทิพเกสร มีพี่นางร่วมชนนีอีกองค์หนึ่ง คือ เจ้าจันทร์โสภา พระเชษฐาและพระเชษฐภคินีนอกนั้นล้วนแต่ต่างมารดา ยิ่งเมื่อเสด็จมาเป็นพระมเหสีในราชวงศ์จักรี ก็ยิ่งทรงได้รับความเคารพยำเกรงจากเจ้านายฝ่ายเหนือทุกพระองค์ แม้แต่เจ้าอินทวโรรสสุริยวงศ์ เจ้าครองนครต่อจากพระบิดา ผู้เป็นพระเชษฐา ก็ทรงเกรงพระทัยพระขนิษฐามาก

พวกชาววังนั้น เมื่อตอนที่พระราชชายาฯ ยังทรงเป็นพระสนมเอกอยู่ ต่างเรียกท่านว่า “เจ้าน้อย” ต่อเมื่อขึ้นเป็นพระราชชายาฯ แล้ว เจ้านายชั้นสูงยังคงเรียกว่า “เจ้าน้อย” อยู่ แต่ผู้อื่นต้องเอ่ยถึงท่านตามอิสริยยศพระมเหสีว่า “พระราชชายา”

ในหนังสือพระประวัติพระราชชายา เจ้าดารารัศมี ในรัชกาลที่ ๕ มีข้อความตอนหนึ่งว่า

....ถ้าผู้ใดขึ้นไปเฝ้าที่เมืองเชียงใหม่ ผู้นั้นจะได้เฝ้าเจ้าหญิงผู้เป็นหลักของบ้านเมือง ประทับอยู่ในระหว่างข้าราชการทั้งฝ่ายใต้ฝ่ายเหนือ เวลาตรัสกับพวกใต้ก็ตรัสภาษาใต้อย่างชัดเจน ถ้าหันไปตรัสทางฝ่ายเหนือก็ชัดเป็นฝ่ายเหนือ ไม่มีแปร่ง ตรัสไต่ถามทุกข์สุขและแนะนำทั้งในทางราชการและส่วนตัว ด้วยความเหมาะสมกับพระเกียรติยศ ทรงชนะใจผู้ที่ได้เฝ้าแล้วได้เกือบหมดไม่เว้นตัว ข้าราชการฝ่ายใต้ถวายความเคารพและใช้คำเพ็ดทูลว่าข้าพระพุทธเจ้า ใต้ฝ่าพระบาท แล พ่ะย่ะค่ะ เช่นเดียวกับทูลเจ้านายฝ่ายใต้ในพระราชวงศ์จักรี แม้สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ก็ตรัสสั่งพระธิดาว่า

กราบเจ้าป้าลงกับพื้นเถิดลูก เพราะไม่มีสิ่งใดควรจะรังเกียจ แม้กำเนิดท่านก็เกิดมาในเศวตฉัตรเหมือนกัน


.......................................................................................................................................

คัดจาก
หนังสือ “เลาะวัง เล่ม ๒” ของจุลลดา ภักดีภูมินทร์

ขอบพระคุณมากค่ะ ชอบอ่านจริงๆ
มีประโยชน์มากทั้งยังมีความสุขทุกครั้งที่ได้อ่านบล็อคนี้

ชื่นใจเช่นกันครับ ที่รอยคำมาเยี่ยมเยือน

เป็นความรักของเจ้าฟ้าเจ้าแผ่นดิน
ซึ่งรักนั้นผูกพันสองแผ่นดินให้เป็นหนึ่ง

เรื่องนี้น่าจะเหมาะจะเหมาะกับ Blog รอยคำนะครับ

เข้ามาขอบพระคุณอีกหนค่ะ ที่กรุณาทำงลิ้งค์ไปให้อ่านสะดวก
เพราะที่จริงก็ออกจะหลงทางในบล็อคหลายครั้งนะคะ เคยเข้ามาหาเจอ พอกลับมาอีกก็จำไม่ได้ว่าอยู่หมวดไหนๆ

เรื่องที่กรุณาแนะนำ เป็นเรื่องที่กำลังอยู่ในความสนใจ เพราะช่วงนี้เกิดมองเรื่องการรวมพระราชอาณาจักร เอามาเปรียบเทียบกับทางยุโรปในหลายอาณาจักรด้วยกัน
ยิ่งมองเห็นพระราชปรีชาของล้นเกล้ารัชกาลที่๕

อ่านแล้วรู้สึกดีมากที่การรวมแผ่นดินนั้น แม้จะเป็นการเมือง หากก็เป็นการเมืองที่เต็มไปด้วยความจงรัก และยินยอมพร้อมใจในพระมหากรุณาธิคุณ จากพระราชชายาด้วย เป็นที่ปิติกับคนไทยทั้งประเทศมาก

เคยอ่านพบว่า สยามเอาเปรียบ..หากจะรวมแผ่นดินเพื่อป้องกันการล่าอาณานิคมจากฝรั่งจริง ระบบสาธารณรัฐก็น่าจะเพียงพอแล้วท้อใจค่ะ

คนวิเคราะห์วิจารณ์ อาจลมมองยุคสมัย ความเหมาะสม และ กระแสในช่วงเวลานั้นๆ..

เข้ามาอ่านอะไรๆที่นี่แล้วแตกยอดความรู้ ความคิดออกไปได้อีกไกลมาก

รู้สึกและคงต้องเรียนอีกครั้งว่าดีใจที่กรุณารวบรวมไว้ ให้คนรุ่นหลังหาอ่านได้ง่ายและไม่สูญหายไปเหมือนเอกสารอื่นๆ ที่จะอ่านก็ต้องไปค้น และ อาจมีไม่ครบน่ะค่ะ

สำหรับบล็อคหน้านี้สะกิดใจเรื่องที่เคยสงสัยมานานแล้วหลายหนแต่ไม่แน่ใจในคำตอบเสียทีว่า รัชกาลที่ ๕ ทรงประชวรด้วยพระโรคอะไรน่ะค่ะ

รวมถึงอาการป่วยของพระองค์ชายอุรุพงศ์ฯ(ไม่ทราบพิมพ์ถูกหรือเปล่าค่ะ) ว่าถ้าป็นโรคที่แพทย์แผนปัจจุบันเรียกจะเรียกโรคอะไร


มาเขียนความเห็น..ที่จริงน่าจะเรียกว่าคำถามมากกว่า เสียยาว
เพราะชอบอ่านและวนเวียนหาอ่านได้บ่อยแทนการคิดถึงบ้านได้มากค่ะ ปรกติอยู่บ้านมีหนังสือพอหาอ่านได้เอง มาอยู่ไกลแบบนี้ต้องอาศัยอ่านจากอินเทอร์เนท

ขอบพระคุณอีกครั้งนะคะ

สวัสดีครับ รอยคำ

ในหนังสือเลาะวังของ จุลลดา ภักดีภูมินทร์ เขียนไว้ว่า

พระองค์อุรุพงศ์ฯ เสด็จอย่พระตำหนักใหม่เพียงปีครึ่ง ก็ทรงประชวรพระโรคที่เรียกกันว่า "ไส้ตัน" เพียงเดือนเดียวก็สิ้นพระชนม์ ตรงกับวันพระราชสมภพในพระบรมราชชนก คือวันที่ ๒๐ กันยายน

ลองค้นใน Google "โรคไส้ตัน"

คุณพี่นิค ท่านตอบไว้ดังนี้ครับ
เกร็ดกระทู้ – ตอน พระองค์เจ้าชายอุรุพงศ์รัชสมโภช ลูกรักที่สุด สุดท้ายของ ร.๕

โรคไส้ตัน ในความหมายของสมัยก่อน ผมคงไม่ทราบเท่าใดครับ เพราะเป็นความหมายรวมๆ กันไปหมด ทั้งการแพทย์สมัยก่อนก็ยังไม่รุดหน้าเท่าปัจจุบัน

แต่เท่าที่พออนุมาน กับสอบถามผู้รู้มา ไม่เป็นการตีความเข้าใจไปเพียงคนเดียว น่าจะเป็นกลุ่มโรคอักเสบในช่องท้องใดๆ ก็ได้ แต่โรคช่องท้องที่ฮิตติดอันดับมาโดยตลอด ก็เป็นกลุ่มไส้ติ่งอักเสบ ทำให้เกิดฝีหนองในช่องท้องได้ และทำให้เกิดไส้ตันได้


สำหรับสมเด็จพระปิยมหาราช

หม่อมเจ้าหญิงพูนพิศมัย ใน สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายพระอาการประชวร จนกระทั่งเสด็จสวรรคต และเหตุการต่อเนื่องในการเสด็จสวรรคตไว้แล้วผมคัดพระนิพนธ์ของพระองค์ท่าน มาไว้ที่ Blog นี้ครับ

๒๓ ตุลาคม ๒๔๕๓ เมื่อแผ่นดินสยามร้องไห้

มากราบขอบพระคุณค่ะ ที่จริงเจ้าของบล็อคก็ทำทางให้หาอ่านมากแล้ว ยังหาเองไม่เจออยู่นั่นเอง..แย่จริงๆค่ะ

แต่อ่านแล้วก็ให้งงพร้อมกับแอบสันนิษฐานเองว่า ทรงประชวรมานานแล้ว และเรื้อรัง อ่านจากที่มีพระราชหัตถเลขาถึงพระราชชายา ก้เป็นเรื่องพระนาภี การปวดเมื่อยตามตัว แต่ทรงอดทนที่สุดจริงๆ

มาล้มเอาเมื่อวันสุดท้ายเท่านั้นเองนะคะ

เดาเอาเองเห็นจะไม่เหมาะทั้งลองถามผู้ใหญ่ในครอบครัวที่เป็นแพทย์ ไม่กล้าเดากัน แต่ก็ยังแอบสันนิษฐานว่าใกล้เคียงโรคไตมาก
ต้องนับว่าพระองค์ท่านทรงอดกลั้นความทรมานพระวรกายมานานมากจริงๆค่ะ

ต้องหาเวลามานั่งไล่อ่านให้ครบทุกบล็อคแล้วล่ะค่ะ

สวัสดีในเช้าวันจันทร์ครับ รอยคำ
เรื่องโรคไส้ตันตัวผมเองก็ไม่มีความรู้ครับ ต้องอาศัยผู้อื่น
หากได้คำตอบที่ชัดเจน ช่วยแจ้งผมทราบด้วยนะครับ
ผมเองก็สงสัยมานาน ในหนังสือเก่าได้ยิน โรคไส้ตัน หลายครั้งหลายหน


แม่ศรีพิงค์

แม้พระองค์จะทรงสิ้นลับดับล่วงจากฟ้าฟากแห่งนครพิงค์ไปนานเพียงใด แต่ลูกหลานไม่เคยลืมพระองค์
//www.lannaphotoclub.com/smf108/index.php?topic=9104.15

ขอบพระคุณสำหรับรูปครับ
ช่วยเพิ่มคุณค่ากระทู้ขึ้นอีก
แต่ต้องขออนุญาตคุณ ดาราภิรมย์
จัดรูปแบบใหม่ในความคิดเห็นนี้นะครับ

โปรดเกล้าฯ ให้จัดพิธีบำเพ็ญพระกุศลอุทิศถวายพระราชชายาฯ
















โดย: ดาราภิรมย์ วันที่: 21 ธันวาคม 2550 เวลา:22:56:42 น.