ช่วงปีของชิต บุรทัต

พ.ศ. ๒๔๓๕ ปีเกิด เกิดวันที่ ๖ กันยายน ปีมะโรง ดวงชะตาเหมือนคนปีนต้นไม้ขึ้นไปแล้วตกลงมา แล้วปีขึ้นไปอีกตกลงมาอีกไม่มีที่สิ้นสุ
ด
พ.ศ. ๒๔๔๘ อายุ ๑๓ ย่าง ๑๔ สอบไล่ได้ประโยคมัธยมศึกษา บรรพชาเป็นสามเณร ณ วัดราชบพิธฯ

พ.ศ. ๒๔๕๐ ลาจากบรรพชาเพศ (สึกจากสามเณร) ทำงานในกองพลตระเวน กรมตำรวจ ไม่ถึงปีก็ไปอยู่กับญาติที่สุพรรณบุรี เป็นครูสอนหนังสือเด็กที่วัดจันทร์ (วรจันทร์) ตำบลโพธิ์พระยา จังหวัดสุพรรณบุรี

พ.ศ. ๒๔๕๒ กลับกรุงเทพฯ บรรพชาเป็นสามเณรอีกที่วัดเทพศิรินทราวาส สนใจภาษาไทยและบาลี

พ.ศ. ๒๔๕๓ เรียนภาษาบาลีอย่างจริงจัง จนมีความรู้พอตัว เริ่มส่งเรื่องไปลงพิมพ์ เริ่มในหนังสือ “ประตูใหม่” ย้ายไปอยู่วัดบวรนิเวศวิหาร ศึกษาพระปริยัติธรรม เป็นที่โปรดปรานจนได้เป็นเลขานุการส่วนพระองค์ในสมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส

พ.ศ. ๒๔๕๔ ได้รับอาราธนาให้เข้าร่วมแต่งฉันท์สมโภชพระมหาเศวตรฉัตร ในพระราชพิธีฉัตรมงคล รัชกาลที่ ๖ ร่วมกับกวีผู้มีชื่อเสียง (ปลายปี) อุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร แต่งบทละครให้คณะละครที่มีชื่อเสียง “ปราโมทัย”

พ.ศ. ๒๔๕๖ ลาสิกขาออกรับราชการ ในกระทรวงธรรมการ ทำการสอนในโรงเรียนฝึกหัดอาจารย์ ไม่ถึงปีก็ลาออกไปทำงานหนังสือพิมพ์ “ศรีกรุง”

พ.ศ. ๒๔๕๗ เริ่มแต่งหนังสือ “สามัคคีเภทคำฉันท์” เริ่มราวเดือนสิงกาคม จบในเดือนตุลาคม ใช้เวลาราว ๓ เดือน

พ.ศ. ๒๔๕๘ ได้ทำงานที่สำนักงาน “พิมพ์ไทย” ตำแหน่งผู้ช่วยบรรณาธิการ แต่งบทประพันธ์ทำนองปลุกใจ เป็นที่ต้องพระราชหฤทัยในรัชกาลที่ ๖ พิมพ์ “สวามัคคีเภทคำฉันท์” เป็นครั้งแรก ๕๐๐ เล่ม

พ.ศ. ๒๔๕๙ รัชกาลที่ ๖ โปรดฯ พระราชทานนามสกุลให้แก่ชิตว่า “บุรทัต” ชิตจึงเปลี่ยนนามสกุลจากเดิม “ชวางกูร” มาใช้ “บุรทัต” ตั้งแต่นั้นมา ได้สมรสกับคุณจั่น ครองชีวิตคู่กันมาจนตายจาก

พ.ศ. ๒๔๗๑ ทำงานหนังสือพิมพ์ “โทแท๊กซ์” ของคุณประสาท สุขุม กระทรวงธรรมการได้อนุญาตให้ใช้หนังสือ “สามัคคีเภทคำฉันท์” เป็นแบบเรียนภาษาไทยมัธยมปลายได้

พ.ศ. ๒๔๗๒ กระทรวงธรรมการประกาศใช้หนังสือ “สามัคคีเภทคำฉันท์” เป็นแบบเรียนกวีนิพนธ์ บังคับในชั้นประโยคมัธยมบริบูรณ์ (ม.๘)

พ.ศ. ๒๔๗๔ ประจำสำนักงานนิตยสาร “นารีนาถ”

พ.ศ. ๒๔๗๕ แต่งเรื่อง “กรุงเทพฯ คำฉันท์” ร่วมกับสุนทรภาษิต

พ.ศ. ๒๔๘๕ ถึงแก่กรรมเมื่อวันที่ ๒๗ เมษายน ณ บ้านถนนวิสุทธิกษัตริย์ บางขุนพรหม กรุงเทพมหานคร วันที่ ๑๙ กันยายน ปลงศพ (ฌาปนกิจ) ที่วัดไตรมิตรวิทยาราม จอมพล ป. พิบูลสงคราม รับเป็นผู้อุปการะการฌาปนกิจร่วมกับคณะนักหนังสือพิมพ์ ญาติมิตร จำนวนมาก


อธิบายความเพิ่มเติม

พ.ศ. ๒๔๓๕ ชิตเกิดวันอังคาร เดือน ๑๐ หรือกันยายน รัชกาลที่ ๕ ทรงพระราชสมภพวันอังคารเดือน ๑๐ หรือกันยายน ชิตเกิดปีมะโรง รัชกาลที่ ๖ ทรงพระราชสมภพปีมะโรง แม้รัชกาลที่ ๘ ก็ทรงพระราชสมภพปีมะโรงในเดือน ๑๐ คือกันยายน รู้สึกว่าชิตมีความผูกพันทางใจในหลวงรัชกาลที่ ๘ เป็นพิเศษ มีการแต่งร้อยกรองถวายพระพรในวันเฉลิมพระชนมพรรษาทุกปีมิได้ขาดเลย

พ.ศ. ๒๔๔๘ บรรพชาเป็นสามเณร ณ วัดราชบพิธฯ โดยกรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า เมื่อครั้งดำรงพระยศหม่อมเจ้าสถาพรพิริยพรต ทรงเป็นพระอุปัชฌาย์

พ.ศ. ๒๔๕๐ ระยะเวลาตอนเป็นพลตระเวน (ตำรวจ) เริ่มดื่มเหล้า และเริ่มดื่มหนักจนติดตอนไปอยู่กับญาติที่สุพรรณ และได้เป็นครูสอนหนังสือรุ่นบุกเบิกที่วัดจันทร์ (วรจันทร์) ตำบลโพธิ์พระยา อำเภอเมือง สุพรรณบุรี

พ.ศ. ๒๔๕๒ กลับกรุงเทพฯ มาบวชอีกครั้งที่วัดเทพศิรินทราวาส โดยมีสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เมื่อยังมีสมณศักดิ์ที่พระเทพกวี เป็นพระอุปัชฌาย์

พ.ศ. ๒๔๕๓ การเรียนภาษาบาลีกับผู้ทรงคุณวุฒิมีชื่อเสียงได้แก่ พระอมราภิรักขิต (อยู่ เขมจาโร) เปรียญ ๙ ประโยค ซึ่งต่อมาลาสิกขาบทรับราชการเป็นอนุศาสนาจารย์กองทัพบก เป็นนายพันเอกพระธรรมนิเทศทวยหาญ (อยู่ อุดมศิลป์) และกรรมการชำระปทานุกรมราชบัณฑิตยสถาน ทำให้สามเณรชิตมีความรู้ภาษาไทย ภาษาบาลีสูงขึ้นมาก แม้เมื่อย้ายไปอยู่วัดบวรนิเวศวิหารก็มิได้ทอดทิ้งยังคงเรียนภาษาบาลีควบกับศึกษาพระปริยัติธรรม ธรรมศึกษา (นักธรรม) แบบใหม่ที่สมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรสทรงริเริ่มวางแนวทางไว้ (ใช้กันมาจนปัจจุบัน)

การเขียนหนังสือลงใน “ประตูใหม่” รุ่นแรกๆ คงเป็นพวกโคลงฉันท์กาพย์กลอนเบ็ดเตล็ด สุภาษิต ปริศนา โคลงทาย ฯลฯ จากนั้นจึงมีเรื่องสั้นและบทละครสั้นๆ ทยอยออกมา ใช้นามปากกา “เอกชน”

สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทอดพระเนตรผลงานของสมาเณรชิตจากหนังสือ “ประตูใหม่” ทรงพอพระทัย ทรงใคร่จะได้รู้จักตัว สามเณรชิตจึงได้โอกาสไปเฝ้า ทรงต้อนรับสามเณรน้อยด้วยความนับถือเลื่อมใสยิ่ง

พ.ศ. ๒๔๕๔ สามเณรชิตได้รับอาราธนาจากสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ให้เข้าร่วมแต่งฉันท์สมโภชพระมหาเศวตฉัตร ในพระราชพิธีฉัตรมงคล ร่วมกับกวีเอกอีก ๓ ท่าน คือ พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา และหลวงธรรมธรรมาภิมณฑ์ (ถึก จิตรกถึก) ได้รับพระราชทานเงินรางวัลสองชั่ง (๑๖๐ บาท)

ปลายปีได้อุปสมบทที่วัดบวรนิเวศวิหาร ในพระอุปการะของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส และทรงเป็นพระอุปัชฌาย์ด้วย การบวชครั้งนี้โปรดให้ทำพร้อมกับหม่อมเจ้าจุลดิศ ดิศกุล พระยามานวราชเสวี และพระยานิพนธ์พจนาตถ์ นับเป็นเกียรติยิ่ง

การแต่งบทละครเรื่องยาวเริ่มที่วัดบวรนิเวศน์วิหารนี้ โดยให้กับคณะปราโมทัยของแม่บุนนาคและอื่นๆ ในนามปากกา “เจ้าเงาะ” ได้รับของถวายเป็นผ้าม่วงสีต่างๆ มีค่าป่วยการเรื่องละ ๕๐ หรือ ๑๐๐ บาท พร้อมคำปวารณาว่า “สึกเมื่อใดรับรองเต็มที่”

พ.ศ. ๒๔๕๖ ลาสิกขาเป็นครูโรงเรียนฝึกหัดอาจารย์ของกระทรงธรรมการ ซึ่งตั้งอยู่ตรงข้ามกับวัดบพิตรภิมุขเกือบปี ออกจากครูจึงไปทำงานหนังสือพิมพ์ “ศรีกรุง” รายเดือน ซึ่งตั้งสำนักงานอยู่เชิงสะพานมอญตอนเริ่มต้นของถนนเจริญกรุงติดต่อถนนอัษฎางค์เลียบคลองรอบกรุงชั้นใน (คลองหลอด) ใช้นามปากกา “แมวคราว”

พ.ศ. ๒๔๕๗ เริ่มแต่งหนังสือสำคัญเรื่อง “สามัคคีเภทคำฉันท์” โดยอาศัยมูลเหตุที่ได้อ่านหนังสือ “อิลราชคำฉันท์” ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ์ เมื่อครั้งยังมีบรรดาศักดิ์เป็นหลวงสารประเสริฐ) อันมีพระราชนิพนธ์คำนำของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวไว้ต้นเล่ม ในตอนท้ายพระราชนิพนธ์นั้น ทรงกล่าวถึงการพระราชทานโอกาสให้แก่ผู้สนใจในทางประพันธ์ที่ได้แต่งหนังสือ เช่น เรื่องอิลราชคำฉันท์นั้นแล้ว และหากนำขึ้นน้อมเกล้าฯ ถวายจะทรงตรวจแก้ไขให้ดียิ่งขึ้นด้วย ทั้งนี้นับเป็นพระมหากรุณาธิคุณต่อผู้ใคร่จะแต่งหนังสือ และผู้ใฝ่ใจในวรรณคดีทั่วไป

สำหรับเนื้อเรื่องได้มาจากการอ่านนิทานสุภาษิตเรื่องหนึ่ง จากหนังสือธรรมจักษุ อันเป็นหนังสือรายคาบของมหามกุฏราชวิทยาลัยรุ่นแรก วัดบวรนิเวศฯ บอกนามพระสุคุณคุณาภรณ์ (หม่อมราชวงศ์ชื่น นพวงศ์ ต่อมาดำรงสมณศักดิ์สูงยิ่ง เป็นถึงสมเด็จพระวชิรญาณวงศ์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า วัดบวรนิเวศวิหาร) เป็นผู้แปลเรียบเรียงจากภาษาบาลี โดยนัยอันมาในสุมังคลวิลาสน์ อรรถกถา ทีฆนิกาย มหาวรรค เห็นเป็นเรื่องดีเพราะมีคติธรรม และเหมาะที่จะดำเนินบทประพันธ์เป็นเชิงกวีได้ จึงเริ่มลงมือแต่งโดยยึดเอาคำแปลและเรียบเรียงในเรื่องนั้นเป็นหลัก เมื่อเห็นว่าตรงไหนสะดวกที่จะแสดงเป็นกวีโวหารได้ ก็เพิ่มเติมและตกแต่งลงไปตามความคิดเท่าที่สามารถจะกระทำให้ไพเราะสละสลวยได้ การแต่งได้ใช้ความอุตสาหพยายามค่อยเขียนไปคราวละเล็กละน้อย หากติดข้อสงสัยในเรื่องศัพท์ อันเป็นภาษาบาลี ก็ได้อาศัยไต่ถามจากบิดา ซึ่งเวลานั้นยังมีชีวิตอยู่ การล่วงมาโดยลำดับประมาณสามเดือน (ราวสิงหาคมถึงตุลาคม ๒๔๕๗) บทประพันธ์ว่าด้วยโทษแห่งการแตกสามัคคี ซึ่งผู้แต่งได้ตั้งชื่อเรียกเสียใหม่ว่า “สามัคคีเภทคำฉันท์” ก็สำเร็จเป็นต้นฉบับร่างขึ้น

พอถึงตอนนี้ ผู้แต่งกลับรู้สึกตะขิดตะขวงใจว่าอายุยังน้อย (๒๒ ย่าง ๒๓) ยังด้อยความรู้ความสามารถ ห่างราชสำนัก เกรงผิดพระราชนิยม เมื่อนำเรื่องไปปรึกษากับมิตรสหาย ต่างมีความเห็นร่วมด้วย เมื่อเป็นเช่นนี้ต้นฉบับร่างเดิมแห่ง “สามัคคีเภทคำฉันท์” จึงหาได้นำขึ้นน้อมเกล้าฯ ถวายเพื่อรับพระราชทานบรมราชานุเคราะห์ตามที่คิดหวังไว้แต่เดิมไม่

พ.ศ. ๒๔๕๘ ชิตได้เข้าทำการ (ทำงาน) ณ สำนักงานหนังสือ “พิมพ์ไทย” ในตำแหน่งผู้ช่วยบรรณาธิการ โดยมพระสันทัดอักษรสาร (ฮอก อักษรานุเคราะห์ เมื่อยังมีบรรดาศักดิ์เป็นขุน) เป็นบรรณาธิการใหญ่

แม้ตัวจะประจำสำนักพิมพ์ไทย แต่งานในหน้าที่ผู้ประพันธ์ประจำสำนัก “ศรีกรุง” ยังคงทำอยู่ จนหนังสือศรีกรุงหยุดออกครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๑

ปีนี้ได้แต่งกาพย์ปลุกใจส่งไปให้หนังสือพิมพ์ “สมุทสาร” ในพระบรมราชูปถัมภ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าฯ ได้ทอดพระเนตรในฐานะทรงเป็นผู้อำนวยการ จึงได้โปรดปรานเป็นอันมาก โปรดฯ ให้รับลงพิมพ์พร้อมด้วยดำรัสสั่งให้ขอรูปผู้แต่งมาลงประกอบด้วย นับว่าชิตเป็นบุคคลภายนอกคนแรกที่สมุทสารรับเรื่องลงพิมพ์ ในหน้าหนังสืออันนับถือว่าเป็นหนังสือพิมพ์ชั้นสูงยุคนั้น

บทประพันธ์ของชิต พร้อมรูปถ่ายที่ลงพิมพ์มีข้อความดังนี้

“เกิดเป็นคนไทย ทั้งใจและนาม ทั้งสองปองความ หมายคงตรงกัน
ชื่อตนคนไทย แต่ใจเหหัน เป็นอื่นพื้นพรรค์ พาลโหดโฉดเขลา
หมายความนามไทย คือใช่ข้าทาส ไป่มีใครอาจ ลบหลู่ดูเบา
ยืนยงคงทน มากลานานเนา ควรที่ชาวเรา ตรองตรึกนึกดู”

เมื่อพระยาธนกิจรักษา ผู้อำนวยการหนังสือพิมพ์ไทยเข้าเฝ้าในวันหนึ่ง ก็มีพระราชดำรัสถึงกวีชิต ผู้ประพันธ์บทปลุกใจนี้แล้วตรัสว่า “ให้มันขอนามสกุลมา ข้าจะให้” ชิตจึงเขียนประวัติของสกุลขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายขอพระราชทานนามสกุล ในชั่วเลาไม่นาน (โดนมากผู้ที่ขอพระราชทานนามสกุลต้องรอกันนานๆ บางทีตั้งปีครึ่งหรือสองปี ทั้งนี้เพราะมีผู้ขอพระราชทานกันมากเหลือเกิน) ก็ได้รับพระราชทานนามสกุล เมื่อต้น พ.ศ. ๒๔๕๙ ในพระราชหัตถเลขามีข้อความว่า “ขอให้นามสกุลนายชิต ผู้ช่วยบรรณาธิการหนังสือพิมพ์ไทย ตามที่ขอมานั้นว่า ‘บุรทัต’ อันเป็นมงคลนาม ฯลฯ”

พ.ศ. ๒๔๕๙ พระราชทานนามสกุล พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ บรมราชจักรีวงศ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ผู้ทรงสมัญญานามเรียกขานถวายพระเกียรติว่า สมเด็จพระมหาธีรราชเจ้า จอมปราชญ์แห่งกรุงสยาม ได้พระราชทานนามสกุลให้ชิตว่า “บุรทัต” ตามหลักฐานดังนี้

อันดับอักษร “บ” ๑๗๙ นามสกุล บุรทัต (อักษรโรมัน Puradat)
พระราชทาน นายชิต ผู้ช่วยบรรณาธิการหนังสือพิมพ์ไทย ปู่ชื่อ ป้อม
วันเดือนปี ๑๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๙ นามสกุลเลขที่ ๓๒๑๗

(คัดข้อมูลจากอักขรานุกรม นามสกุลพระราชทานในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว หน้า ๑๔๐ คณะกรรมการรวบรวมและค้นคว้าเกี่ยวกับพระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวจัดพิมพ์ พ.ศ. ๒๕๒๙)

ปีอันสำคัญนี้ ชิตได้แต่งงานกับจั่น ม่ายสาวนิสัยดี รูปโฉมหน้าตาหมดจดพอใช้ เธออายุ ๓๐ แก่กว่าชิต ๕ ปี ญาติพี่น้องของชิตต่างชอบเธอ จั่นเคยแต่งงานกับทหารเรือ ซึ่งเคยเป็นเพื่อนของชิต ต่อมาเลิกกันเมื่อเธออายุได้ ๒๘ เพราะฝ่ายชายเจ้าชู้มีเมียน้อยและดื่มจัด ตอนแรกไปอยู่ปักษ์ใต้ จนจั่นทนไม่ไหวกลับมาอยู่กลับพี่ชายที่กรุงเทพฯ และขอหย่า ฝ่ายชายพยายามตามมาง้อขอคืนดีหลายครั้ง นางไม่ยอมจนมีแม่สื่อชักจูงให้ได้มาแต่งงานกับชิต

จั่นยอมรับว่าตอนนั้น คุณชิตเรียบร้อย สวนสะอาจไม่เมาเลอะเทอะ ช่วงแรกๆเมาธรรมดาๆ เธอทนได้ ต่อมามีอาละวาดจนเธอทนไม่ไหวหนีไป ชิตพยายามติดตามง้องอนจนเธอใจอ่อน กลับมาอยู่ด้วยความสงสาร เมื่อชิตถึงแก่กรรมเธอเสียใจมาก ยังได้เขียนกลอนไว้อาลัยว่า

...........“จะหางานสามภพตลบหา...................หาเหมือนแก้วตาหาไม่ได้
จนกระทั่งสุดหล้าสุราลัย........................... ลับมืดไปใจจะขาดอนาถเอย”

ในบั้บปลายของชีวิตทั้งคู่รักใคร่กันมาก ชิตเอาอกเอาใจไม่ใคร่ขัดใจจั่น มีอยู่คราวหนึ่ง ช่วยกันตอบข้อซักถามผู้มาขอประวัติ จั่นช่วยเตือนให้ชิตตอบความสำคัญคือคำทำนายจากดวงชะตาของชิตที่ทราบว่า เมื่อตอนเด็กมหาชูบิดาของชิต ได้ขอร้องให้พระโหราธิบดี (ชุ่ม) ตำแหน่งโหรหลวงประจำราชสำนัก ผูกดวงชิตและทำนายให้ คุณพระทำนายว่า “ดวงชะตาของชิตแปลกประหลาดมาก เพราะมีดวงชะตาเหมือนคนขึ้นต้นไม้ ขึ้นไปแล้วตกลงมา แล้วปีนขึ้นอีกตกลงมาอีก ไม่มีที่สุด” และชิตก็ยอมรับว่า “อันที่จริงชีวิตของผมก็เป็นดังนี้”

ชิตแต่งงานอยู่กินกับจั่นเมื่ออายุ ๒๕ ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ ๕๐ ไม่มีบุตรธิดาด้วยกัน

ปีแต่งงานหนังสือพิมพ์ไทยเปลี่ยนบรรณาธิการ ชิตได้ลาออกกลับไปทำหนังสือพิมพ์ “ศรีกรุง” ที่กลับฟื้นตัวขึ้นใหม่ ระหว่างนี้ได้แต่งเรื่องส่งหนังสือพิมพ์ต่างๆ ตามโอกาส

พ.ศ. ๒๔๖๘ ปีที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าฯ เสด็จสวรรคต ช่วงเวลาก่อนหน้านี้ฐานะการเงินของชิตอยู่ในลักษณะพอมีอันจะกิน ไม่ฝืดเคืองเดือดร้อน หลังจากเหตุการณ์เศร้าสลดระดับชาติผ่านไป หนังสือพิมพ์ไทยต้องโอนเข้าเป็นสมบัติของพระคลังข้างที่ คณะบรรณาธิการต้องเปลี่ยนใหม่ ชิตจำเป็นต้องยื่นใบลาออก จากรายได้เดือนละ ๑๐๐ บาท กลับไปอยู่ “ศรีกรุง” รายได้เดือนละ ๕๐ บาท ด้วยความทะนงตน เมื่อรู้สึกว่าไม่เป็นที่พอใจของบางคน ชิตจึงลาออกมาอยู่บ้านเฉยๆ ถึง ๒ ปี จน พ.ศ. ๒๔๗๑ จึงไปทำงานที่โฟแท็กซ์

พ.ศ. ๒๔๗๑ หนังสือโฟแท็กซ์ ของนายประสาท สุขุม ได้ค่าจ้างเป็นรายวันๆละ ๑ บาท พอโฟแท็กซ์เลิกล้มก็ได้รับคำชักชวนจากนายหอม นิลรัตน ณ อยุธยา ให้ไปอยู่หนังสือพิมพ์ไทยหนุ่ม ซึ่งกำลังขึ้นหน้าขึ้นตา (โงดังมาแรง) กว่าฉบับอื่น ได้ค่าจ้างสัปดาห์ละ ๑๐ บาท ค่าเช่าบ้านต่างหาก พอมีความสุขขึ้นบ้าง ก็เผอิญไทยหนุ่มเกิดเลิกกิจการไป ชิตต้องดิ้นรนหารายได้จากการแต่งโคลงฉันท์กาพย์กลอนในวาระที่ระลึก เช่น เฉลิมพระชนมพรรษา ขึ้นปีใหม่ วิสาขบูชา ฯลฯ ส่งตามหนังสือพิมพ์รายวัน และหนังสือที่ระลึกอื่นๆ เช่น อำนวยศิลปะสาร พอเลี่ยงชีพไปวันหนึ่งๆ

สืบเนื่องมาจากหนังสือสามัคคีเภทคำฉันท์ ที่พิมพ์ครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๘ ด้วยความช่วยเหลืออนุเคราะห์ของพระสันทัดอักษรสาร (ฮอก อักษรานุเคราะห์ เมื่อยังมีบรรดาศักดิ์เป็นขุน) บรรณาธิการหนังสือพิมพ์ไทย จำนวน ๕๐๐ เล่ม ปรากฏว่าเป็นที่นิยมยกย่องมาก จนล่วงมาถึง พ.ศ. ๒๔๗๑ กระทรวงธรรมการ (ศึกษาธิการ) ออกใบอนุญาตให้ใช้เป็นหนังสือในโรงเรียนได้ จากการเสนอของขุนสุนทรภาษิต (ถนอม เกยานนท์) ครูภาษาไทยคนสำคัญ นายหอม นิลรัตน ณ อยุธยา ได้ช่วยจัดการพิมพ์จำหน่าย ๑,๐๐๐ เล่ม

ปีรุ่งขึ้น กระทรวงธรรมการเห็นว่าหนังสือสามัคคีเภทคำฉันท์ เป็นแบบเรียนที่มีลักษณะสมควรจะใช้สอนกวีนิพนธ์ จึงออกประกาศทั่วไปว่าเป็นแบบเรียนที่บังคับใช้สอบไล่ในชั้นประโยคมัธยมบริบูรณ์ (ม.๘) จึงได้มีการพิมพ์ใหม่จำนวน ๓,๐๐๐ เล่ม โดยโรงพิมพ์ศรีหงส์ จากนั้นได้พิมพ์ต่อๆ มาอีกเกือบ ๓๐ ครั้ง เป็นหนังสือประมาณไม่น้อยกว่า ๕๐,๐๐๐ เล่ม เมื่อชิตถึงแก่กรรมแล้ว

เรื่องสามัคคีเภทใช้เป็นแบบเรียนบังคับเรื่อยมา จนราว พ.ศ. ๒๕๒๑ ได้กำหนดเป็นวิชาเลือกเรียน ครั้งปรับปรุงใหญ่ พ.ศ. ๒๕๓๓ เลิกหมดให้อยู่ในฐานะหนังสืออ่านประกอบเท่านั้น จึงน่าเสียดายนัก

จากไทยหนุ่ม ชิตมาอยู่บริษัทยาทองกับนายเสวียน โอสถานุเคราะห์ได้ ๖ เดือน ก็ย้ายมาทำหนังสือพิมพ์ “เทิดรัฐธรรมนูญ” ของขุนเลิศดำริการ รับเงินเป็นรายวันๆ ละ ๑ บาท เจ้าตัวรับจริงครึ่งเดียว (๕๐ สตางค์) ที่เหลือให้ที่บ้าน (คุณจั่น) มารับตอนสิ้นเดือน จนหนังสือเลิกกิจการ

พ.ศ. ๒๔๗๔ ไปทำงานที่หนังสือพิมพ์นารีนาถ วันหนึ่งกลับจากสำนักงาน มาลงรถที่สะพานเทเวศร์ ก้าวเท้าพลาดเลยตกรถขาแพลง รักษาหายแล้วเลยกลายเป็นคนขาเป๋ตลอดมา

พ.ศ. ๒๔๗๕ เปลี่ยนแปลงการปกครอง ชิตได้ร่วมกับขุนสุนทรภาษิตแต่งเรื่องกรุงเทพฯ คำฉันท์ ตามประวัติว่าท่านขุนเป็นคนผูกความ (เขียนเป็นร้อยแก้วใจความย่อๆ) ชิตเป็นคนแต่งฉันท์ตามความนั้นๆ ท่านขุนฯ ตรวจแก้ความถูกต้องเหมาะสมให้ชิตดูเป็นที่พอใจจึงคัดลอกลงไว้ ขุนสุนทรภาษิตเป็นครูภาษาไทย สอนกวีนิพนธ์มานานปีอายุแก่กว่าชิตปีหนึ่ง เป็นคนที่ชิตเคารพนับถือมากทั้งด้านวิชาการและการเสพสุรา ตำแหน่งสุดท้ายของท่านได้เป็นอาจารย์โรงเรียนข้าราชการพลเรือน ซึ่งต่อมาได้เป็นจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย

พ.ศ. ๒๔๗๘ ได้กลับไปอยู่โรงพิมพ์ไทยอีกครั้งหนึ่งในฐานะคนพิสูจน์อักษรหรือตรวจปรู๊ฟ ได้เงินเดือน ๒๐ บาท เบี้ยเลี้ยงรายวันๆ ละ ๓๐ สตางค์ ชิตก็พอใจเพราะเป็นที่ซึ่งเคยอยู่มาก่อน

พ.ศ. ๒๔๘๕ ถึงแก่กรรมเมื่อวันจันทร์ ขึ้น ๑๓ ค่ำ เดือน ๖ ปีมะเมีย ตรงกับวันที่ ๒๗ เมษายน เวลา ๑๕.๐๐ น. ด้วยโรงลำไส้พิการ อย่างเงียบเชียบภายในเรือนไม้ฝากระดานหลังเล็กๆ ใกล้ถนนวิสุทธิกษัตริย์ สามเสน กรุงเทพฯ มีงานสองชิ้นที่ชิตทำไว้ก่อนตายและไม่ได้พิมพ์เนื่องจากต้นฉบับสูญหายไป คือเรื่อง “กลอนแม่ ก กา” และ “แปลคถาธรรมบท” แล้วแต่งเป็นฉันท์ และยังคงมีอีกมากแม้แต่งแล้วพิมพ์แล้ว แต่สูญไปกับกาลเวลา

ชิตได้ตายลงอย่างยากจนเกือบไม่มีเงินติดบ้านก็ว่าได้ คุณนายชะลอ รังควร เจ้าของโรงพิมพ์อักษรนิติ บางขุนพรหม ได้เป็นหัวหน้าหรือประธานกรรรมการรวบรวมเงินจากคณะหนังสือพิมพ์ต่างๆ ญาติมิตรผู้รู้จักชอบพอเป็นค่าปลงศพ ที่วัดไตรมิตรวิทยาราม (วัดสามจีน) จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรีในระยะนั้น ได้ส่งเงินมาร่วมงานด้วย เป็นเงินห้าชั่ง (๔๐๐ บาท) เท่ากับอายุ ๕๐ ของชิต นับเป็นเกียรติอย่างยิ่ง


....................................................................................................................................................

คัดจากสวนหนังสือ ช่วงปีของชิต บุรทัต กวีเอก โดยสมบัติ จำปาเงิน

ขอบคุณค่ะ

เป็นเกียรติที่ได้ต้อนรับครับ
คุณ แจม, คุณ ผู้รักสงบ