ไปปราบฮ่อ

การปราบฮ่อครั้งนี้ เป็นเรื่องเนื่องมาแต่การปราบฮ่อครั้งที่ ๒ ซึ่งโปรดเกล้าฯให้พระยาราชวรานุกุล(เวก บุณยรัตพันธุ์) เป็นแม่ทัพใหญ่ยกไปทางเมืองหลวงพระบาง เมื่อ พ.ศง ๒๔๒๖ นั้น

ครั้นถึงปีระกา พ.ศ. ๒๔๒๘ ได้ข่าวมาถึงกรุงเทพฯว่า พระยาราชวรานุกูลแม่ทัพไปถูกอาวุธข้าศึก กองทัพไทยได้ตั้งล้อมค่ายอยู่ที่ทุ่งเชียงคำ แขวงเมืองพวน และในขณะนั้นได้รับใบบอกเมืองหลวงพระบางว่ามีทัพฮ่อยกมาย่ำยีเมืองหัวพันห้าทั้งหก ทางกรุงเทพฯไม่ทราบว่าจะเป็นฮ่อพวกเดียวกับที่ทุ่งเชียงคำหรือไม่ ทรงพระราชดำริว่ากองทัพพระยาราชวรานุกูลคงทำการไม่สำเร็จ ด้วยเป็นแต่เกณฑ์พลเรือนไปรบตามแบบโบราณ ในเวลานั้นกรมทหารที่ได้ฝึกหัดจัดขึ้นตามแบบใหม่ก็มีหลายกรมควรจะใช้ให้ทหารไปปราบปรามฮ่อให้ชำนาญการศึกเสียบ้าง จึงจัดทหารบกในกรุงเทพฯเข้าเป็นกองทัพ ๒ ทัพ ให้นายพันเอกกรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ผู้บังคับการกรมทหารรักษาวัง เป็นแม่ทัพใหญ่ฝ่ายใต้ยกไปปราบฮ่อในแขวงเมืองพวนทัพ ๑ ให้นายพันเอกเจ้าหมื่นไวยวรนารถ ผู้บังคับการเป็นแม่ทัพใหญ่ฝ่ายเหนือ ยกไปราบฮ่อในแขวงเมืองหัวพันห้าทั้งหกทัพ ๑

ส่วนกองทัพฝ่ายเหนือ ซึ่งเจ้าหมื่นไวยวรนารถเป็นแม่ทัพนั้น ยกออกจากกรุงเทพฯโดยทางเรือเมื่อวันอังคาร เดือน ๑๑ แรม ๑๑ ค่ำ ปีระกา พ.ศ. ๒๔๒๘ ขึ้นไปถึงเมืองพิชัยเมื่อเดือน ๑๒ แรม ๒ ค่ำ ตั้งประชุมพลที่เมืองพิชัยนั้น ได้โปรดฯให้พระยาศรีสหเทพ(อ่วม)ขึ้นไปเป็นพนักงานจัดเสบียงพาหนะส่งกองทัพ ได้จัดการเดินทัพขึ้นไปเมืองหลวงพระบางเป็น ๓ ทาง คือ

ทางที่ ๑ กองทัพใหญ่จะยกจากเมืองพิชัยมา ๓ วันถึงเมืองฝาง ต่อนั้นไป ๔ วันถึงท่าแฝกเข้าเขจเมืองน่าน ต่อไปอีก ๖ วันถึงบ้านนาแล แต่บ้านนาแล ๖ วัน รวม ๑๓ วันถึงเมืองหลวงพระบาง

ทางที่ ๒ นั้น จะได้จัดแบ่งเครื่องยุทธภัณฑ์สำหรับกองทัพ แต่งให้พระศรีพิชัยสงครามปลัดซ้ายกรมการเมืองพิชัย กับนายทหารกรุงเทพฯให้คุมไปทางเมืองน้ำปาด ตรงไปตำบลปากลายลงบรรทุกเรือขึ้นไปทางลำน้ำโขง ขึ้นบกที่เมืองหลวงพระบาง

ทางที่ ๓ เมื่อกองทัพใหญ่ยกไปถึงเมืองน่านแล้ว จะแต่งให้พระพลสงครามเมืองสวรรคโลก กับนายทหารปืนใหญ่คุมปืนใหญ่และกระสุนดินดำแยกทางไปลงท่านุ่นริมแม่น้ำโขง จัดลงบรรทุกเรือส่งไปยังเมืองหลวงพระบาง

อนึ่งเสบียงอาหารที่จะจ่ายให้ไพร่พลในกองทัพตั้งแต่เมืองพิชัย เป็นระยะตลอดไปกว่าจะถึงเมืองหลวงพระบางนั้น พระยาศรีสหเทพรับจัดส่งขึ้นไปรวบรวมไว้เป็นระยะทุกๆตำบล ที่พักให้พอจ่ายกับจำนวนพลในกองทัพมิให้เป็นที่ขัดขวางได้

กองทัพตั้งพักรอพาหนะอยู่ ณ เมืองพิชัย ประมาณ ๒๐ วัน ก็ยังหามาพรักพร้อมกับจำนวนที่เกณฑ์ไม่ ได้ช้าง ๑๐๘ เชือก โคต่าง ๓๑๐ ตัว ม้า ๑๑ ม้าเท่านั้น แต่จะให้รอชักช้าไปก็จะเสียราชการ จึงได้จัดเสบียงแบ่งไปแต่พอควรส่วนหนึ่งก่อน อีกส่วนหนึ่งได้มอบให้กรมการเมืองพิชัยรักษาไว้ให้ส่งไปกับกองลำเลียง

ครั้น ณ วันศุกร์ เดือนอ้าย แรม ๑๑ ค่ำ ปีระกา พ.ศ. ๒๔๒๘ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ เจ้าหมื่นไวยวรนารถยกกองทัพออกขากเมืองพิชัย ให้นายร้อยเอกหลวงจำนงยุทธกิจ(อิ่ม) คุมทหารกรุงเทพฯ ๑๐๐ คนเป็นทัพหน้า ให้นายจ่ายวด(สุข ชูโต)เป็นผู้ตรวจตรา ให้พระอินทรแสนแสง ปลัดเมืองกำแพงเพชรคุมไพร่พลหัวเมือง ๑๐๐ คน เป็นผู้ช่วยกองหน้า สำหรับแผ้วถางหนทางที่รกเรี้ยวกีดขวางให้กองทัพเดินได้สะดวกด้วย ให้นายร้อยเอกหลวงอาจหาญณรงค์ กับนายร้อยเอกหลวงดัษกรปลาศ เป็นปีกซ้ายและขวา นายร้อยเอกหลวงวิชิตเป็นกองหลัง พระพลเมืองสวรรคโลกเป็นกองลำเลียงเสบียงอาหาร และกองอื่นๆนอกจากที่กล่าวมานี้ให้ยกเป็นลำดับไปทุกๆกอง

ครั้น ณ วันพุธ เดือนยี่ แรมค่ำ ๑ ปีระกา กองทัพได้ยกไปถึงสบสมุนใกล้เมื่องน่าน ระยะทางราว ๒๐๐ เส้นเศษ พักจัดกองทัพอยู่ใกล้เมือง เจ้าอนันตวรฤทธิเดช เจ้าผู้ครองนครน่านแต่งให้พระยาวังซ้ายและเจ้านายบุตรหลานแสนท้าวพระยา คุมช้างพลายสูง ๕ ศอก ผู้กเครื่องจำลองเขียนทอง ๓ เชือก กับดอกไม้ธูปเทียนออกมารับ แม่ทัพจึงให้รอกองทัพพักอยู่นอกเมืองคืนหนึ่ง

ครั้นรุ่งขึ้นวันพฤหัสบดี เดือนยี่ แรม ๒ ค่ำ เจ้านครน่านจึงแต่งให้ท้าวพระยาคุมช้างพลายผูกจำลองเขียนทอง ออกมารับ ๓ เชือก และจัดให้เจ้าวังซ้ายผู้หลานคุมกระบวนออกมารับกองทัพด้วย เวลาเช้า ๓ โมงเศษ เดินช้างนำทัพเข้าในเมืองพร้อมด้วยกระบวนแห่ที่มารับ ตั้งแต่กองทัพฝ่ายเหนือออกจากเมืองพิชัยไปจนถึงเมืองน่าน รวมวันเดินกองทัพ ๑๗ วัน หยุดพัดอยู่เมืองฝางและท่าแฝก ๔ วัน รวมเป็น ๒๑ วัน

เวลาบ่าย ๓ โมงเศษ เจ้านครน่านพร้อมด้วยอุปราชตราชวงศ์เจ้านายบุตรหลานแต่ตัวเต็มยศตามแบบบ้านเมืองมายังททำเนียบที่พักกองทัพนั้น ฝ่ายกองทัพก็ได้จัดทหารกองเกียรติยศ ๑๒ คน มีแตรเดี่ยว ๒ คนคอยรับอยู่ที่ทำเนียบ เมื่อเจ้านครน่านมาถึงแล้ว สนทนาปราศรัยไต่ถามด้วยข้อราชการ และอวยชัยให้พรในการที่จะปราบศัตรูให้สำเร็จ โดยพระบรมราชปีสงค์ทุกประการและจัดพระพุทธรูปศิลาศรีพลีองค์ ๑ พระบรมธาตุองค์ ๑ ให้แม่ทัพ เพื่อเป็นพิชัยมงคลป้องกันอันตรายในการที่จะไปราชการทัพนั้น กับให้ของทักถามแก่กองทัพสำหรับบริโภคด้วยหลายสิ่ง ครั้นรุ่งขึ้น แม่ทัพนายกองได้ไปเยี่ยมตอบเจ้านครน่าน กับเจ้าอุปราชราชวงศ์และเจ้านายเมืองน่าน

ต่อมาพระยาศรีสหเทพข้าหลวงเชิญเครื่องราชอิสริยาภรณ์มหาสุราภรณ์มงกุฎสยามชั้นที่ ๑ ซึ่งโปรดฯพระราชทานแก่เจ้านครน่านขึ้นไปถึงแม่ทัพ ได้จัดพิธีรับพระราชทานตามธรรมเนียม

ครั้น ณ วันเสาร์ เดือนยี่ แรม ๑๑ ค่ำ เจ้านครน่านได้ส่งช้างมาเข้ากองทัพ ๑๐๐ เชือก แม่ทัพจึงให้เปลี่ยนช้างหัวเมืองชั้นในที่ได้บรรทุกกระสุนดินดำ เสบียงอาหารมาในกองทัพ ๕๘ เชือก มอบให้พระพิชัยชุมพลมหาดไทยเมืองพิชัย คุมกลับไปยังเมืองพิชัย เพื่อจะได้บรรทุกเสบียงลำเลียงเข้าจากเมืองเมืองพิชัยขึ้นมาส่งยังฉางเมืองท่าแฝก ซึ่งพระยาสวรรคโลกได้มาตั้งฉางพักเสบียงไว้ สำหรับเมืองน่านจะมารับลำเลียงส่งไปถึงท่าปากเงย และเมืองหลวงพระบางจะได้จัดเรือมารับแต่ปากเงยส่งต่อไปถึงเมืองงอย

ถึงวันจันทร์ เดือนยี่ แรม ๑๓ ค่ำ ปีระกา เวลาเช้า ๒ โมงเศษ เจ้าหมื่นไวยฯก็ยกกองทัพออกจากเมืองน่าน เดินทางบกข้ามห้วยธารและเทือกเขาไป ๑๐ วัน ถึงเมืองชัยบุรีศรีน้ำฮุงเป็นเขตของเมืองหลวงพระบาง เจ้าราชภาคิไนย(บุญคง)เมืองหลวงพระบางมาคอยรับกองทัพ และจ่ายเสบียงสำหรับที่จะเดินทางต่อไป ตำบลนี้มีบ้านเรือนประมาณ ๓๐๐ หลังเศษ เป็นที่บริบูรณ์ด้วยการทำนา หาเสบียงอาหารได้ง่าย พักกองทัพอยู่ที่นี้คืน ๑ ณ วันอาทิตย์ เดือน ๓ ขึ้น ๑๑ ค่ำ เวลาย่ำรุ่งยกจากเมืองพิชัยบุรีศรีน้ำฮุงไปถึงบ้านท่าเดื่อริมแม่น้ำโขง เวลาบ่าย ๓ โมงตั้งพักนอนคืน ๑

รุ่งขึ้นวันจันทร์ เดือน ๓ ขึ้น ๑๒ ค่ำ ยกจากบ้านท่าเดื่อเลียบไปตามลำน้ำโขง เวลาบ่าย ๓ โมงถึงที่พักเมืองน่าน(น้อย)หยุดพักกองทัพ ๒ คืน ด้วยตามประเพณีของเมืองหลวงพระบางมีมาแต่โบราณ ถ้าเจ้านายเมืองหลวงพระบางจะลงไปกรุงเทพฯหรือข้าหลวงขึ้นมาจะเข้าไปในเมืองหลวงพระบางแล้ว ต้องพักที่เมืองน่าน(น้อย)บวงสรวงเทพารักษ์ก่อนจึงยกเลยไป เมื่อกองถึงเมื่อน่าน(น้อย)คราวนี้ เจ้ามหินทรเทพนิภาธรเจ้านครหลวงพระบางแต่งให้ท้าวพระยาลาวนำเครื่องสังเวยเทพารักษ์มาเชิญให้กองทัพบวงสรวง เพื่อจะได้คุ้มครองป้องกันภยันตรายตามประเพณีบ้านเมือง

แล้วกองทัพเดินเลียบไปตามริมฝั่งแม่น้ำโขง แล้วเดินตัดไปทางป่าห่างฝั่งแม่น้ำแม่น้ำโขงบ้าง ๒ วันถึงท่าเลื่อนเมื่อวันเสาร์ เดือน ๓ แรม ๓ ค่ำ แต่ที่นี้แม่ทัพสั่งให้ผ่อนสิ่งขิงที่มีน้ำหนักมากลงบรรทุกเรือขึ้นไปยังเมืองหลวงพระบาง เพราะช้างที่บรรทุกของบอบช้ำอิดโรยมาก จึงผ่อนให้เดินไปแต่ลำลอง และทางเรือแต่ท่าเลื่อนจสนถึงเมืองหลวงพระบางนั้น ไปได้สะดวกและถึงเร็วกว่าทางบกด้วย เมื่อจัดการเสร็จแล้ว รุ่งขึ้นวันอาทิตย์ เดือน ๓ แรม ๔ ค่ำ เวลาย่ำรุ่งยกจากท่าเลื่อน เดินเป็นทางเรียบและทุ่งนาตลอดไป จนเวลาเช้า ๒ โมงเศษ พบเจ้าราชวงศ์และเจ้าสัมพันธวงศ์นำดอกไม่ธูปเทียนและปี่พาทย์ฆ้องกลองมาคอยรับ แจ้งความว่าเจ้านครหลวงพระบางแต่งให้มารับกองทัพเข้าไปยังเมืองหลวงพระบาง กองทัพได้ยกไปพร้อมกับกระบวนที่มารับนั้น ถึงทำเนียบที่พักบ้านเชียงแมน ตั้งอยู ณ ฟากแม่น้ำโขงตะวันตกตรงหน้าเมืองหลวงพระบางข้าม ครั้นเวลาเที่ยงวันแล้ว เจ้าอุปราชและเจ้านายบุตรหลานกับพระยาสุโขทัย(ครุฑ)ผู้แทนข้าหลวงกำกับเมืองหลวงพระบาง พร้อมกันจัดเรือมาคอยรับ แต่แม่ทัพขอให้รอคืน ๑ ต่อรุ่งขึ้นจึงจะยกกองทัพเข้าไปยังเมืองหลวงพระบาง

รุ่งขึ้นวันจันทร์ เดือน ๓ แรม ๕ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ เจ้านครหลวงพระบางจึงแต่งให้เจ้าอุปราชกับเจ้าราชวงศ์ พร้อมด้วยพระยาสุโขทัยข้าหลวง จัดเรือเก๋งลำ ๑ กับเรือที่จะบรรทุกไพร่พลทหารข้ามไปยังเมืองหลวงพระบางนั้น ๔๐ ลำ มีปี่พาทย์ฆ้องกลองเป็นกระบวนแห่มารับกองทัพข้ามแม่น้ำโขงไปถึงฟากตะวันออกแล้ว แม่ทัพให้ทหารกรุงเทพฯและทหารหัวเมืองเดินเป็นกระบวนทัพเข้าไปในเมืองหลวงพระบาง ในระวางสองข้างทางที่เดินกองทัพไปนั้น มีราษฎรชายหญิงมาดูเนืองแน่นตลอดไปจนถึงหน้าทำเนียบที่พัก ซึ่งอยู่ใกล้กับลำน้ำคายฝ่ายทิศตะวันออกของเมืองหลวงพระบางนั้น เมื่อแม่ทัพนายกองไปถึงทำเนียบพร้อมกันแล้ว เจ้านครหลวงพระบางพร้อมด้วยเจ้านายบุตรหลานมาเยี่ยมเยียนตามประเพณี แม่ทัพให้จัดทหารเป็นกองเกียรติยศรับ ๒๔ คน ทหารแตรเดี่ยว ๒ คน ครั้นรุ่งขึ้นแม่ทัพและนายกองพร้อมกันไปเยี่ยมตอบเจ้านครหลวงพระบางและพวกเจ้านายในเมืองหลวงพระบางนั้นด้วย

เมื่อกองทัพขึ้นไปถึงเมืองหลวงพระบางแล้ว แม่ทัพสอบสวนเรื่องราวข่าวทัพฮ่อ ได้ทราบข้อความตามที่เมืองหลวงพระบางบอกลงมายังกรุงเทพฯโดยเพียงแต่รู้จากคำพวกราษฎรบอกเล่า เพราะหนทางจากเมืองหลวงพระบางไปยังเมืองหัวพันห้าทั้งหก ต้องเดินข้ามห้วยเขาป่าดงเป็นทางกันดาร การที่แต่งคนไปสืบข้อราชการ ถ้าแต่งคนไปมากก็ติดขัดด้วยเรื่องเสบียงอาหาร ถ้าแต่งไปน้อยพอหาเสบียงอาหารได้ ก็ไม่กล้าไปไกลด้วยเกรงอันตราย จึงได้แต่ไถ่ถามพวกราษฎรในท้องที่ใกล้ๆมารายงาน จะเชื่อฟังเอาเป็นจริงทีเดียวไม่ได้ คงฟังได้เป็นหลักฐานแต่ว่ามีพวกฮ่อเข้ามาตั้งค่ายอยู่ในแดนเมืองหัวพันห้าทั้งหกหลายตำบล และหัวเมืองเหล่านั้นท้าวขุนต่างเมืองรักษาประโยชน์ของตนหาได้รวมกันไม่ แม่ทัพเห็นว่าซึ่งจะตั้งอำนวยการปราบฮ่ออยู่ที่เมืองหลวงพระบางนั้นห่างนัก ตรวจดูตามแผนที่อันที่พอจะรู้ได้ในเวลานั้นประกอบกับคำชี้แจงที่เมืองหลวงพระบาง เห็นว่ากองทัพจะต้องขึ้นไปตั้งอยู่ที่เมืองซ่อนในเขตเมืองหัวพันห้าทั้งหก จึงจะปราบปรามพวกฮ่อตลอดไปได้ทุกเมือง และกำหนดที่จะยกกองทัพขึ้นไปให้ถึงเมืองซ่อนในเดือน ๔ ปีระกานั้น ให้ได้ทำการปราบฮ่อก่อนถึงฤดูฝน

ครั้นถึงวันอังคาร เดือน ๔ ขึ้น ๕ ค่ำ ปีระกา เจ้าหมื่นไวยฯยกกองทัพจำนวนพล ๒,๕๐๐ คน ออกจากเมืองหลวงพระบางเดินทางบกไป ๑๐ วัน ข้ามลำน้ำอูไปพัก ณ เมืองงอยเห็นทางเดินทัพกันดาร จึงปรึกษากับพระยาสุโขทัยและเจ้าราชวงศ์เมืองหลวงพระบาง เห็นพร้อมกันว่าจะรีบยกกองทัพขึ้นไปเมืองซ่อนทั้งหมด เสบียงอาหารคงส่งไม่ทัน จะตั้งอยู่เมืองงอยคอยให้เสบียงอาหารพรักพร้อมเสียก่อนก็จะชักช้าการไป แม่ทัพจึงแบ่งทหารหัวเมืองให้พระยาสุโขทัย กับนายพันตรี พระพหล(กิ่ม)คุมอยู่ที่เมืองงอยกอง ๑ เพื่อจะได้ลำเลียงเสบียงอาหารส่งไปโดยเร็ว เมื่อได้เสบียงพอแล้ว แม่ทัพจะมีหนังสือลงมายังเมืองงอยให้พระยาสุโขทัยและพระพหลตามขึ้นไป แต่งให้เจ้าราชวงศ์เมืองหลวงพระบางคุมไพร่พลยกขึ้นไปตั้งมั่นอยู่ตำบลสบซาง คอยรับเสบียงอาหารส่งไปถึงเมืองซ่อนอีกกอง ๑ ส่วนแม่ทัพกับลนายจ่ายวดจะคุมกองทัพกรุงเทพฯรีบยกขึ้นไปเมืองซ่อนทีเดียว

ถึงวันอังคาร แรม ๑๑ ค่ำ เดือน ๔ กองทัพใหญ่ก็ได้ยกออกจากเมืองงอย เดินในทางทุรัศกันดารข้ามห้วยธารและเทือกเขาไปประมาณ ๑๕ วัน ถึงเมืองซ่อนเมื่อวันเสาร์ ขึ้น ๗ ค่ำ เดือน ๕ ปีจอ พ.ศ. ๒๔๒๙ ให้ตั้งค่ายอยู่ ณ เมืองซ่อนนั้น

ทำเลเมืองซ่อนนั้นมีทางที่จะแยกไปยังเมืองอื่น ๔ ทาง ทางที่ ๑ จากทิศตะวันออกเฉียงเหนือไปเมืองสบแอดระยะทาง ๘ วัน ทางที่ ๒ จากทิศตะวันออกเฉียงใต้ไปเมืองแวน และเมืองลำพูนระยะทาง ๑๐ วัน ทางที่ ๓ ไปทุ่งเชียงคำระยะทาง ๑๐ วัน ทางที่ ๔ คือทางมาเมืองงอยที่กองทัพยกขึ้นไป แม่ทัพจึงให้ตั้งค่ายรักษาด่านให้มั่นคง เมื่อกองทัพไปถึงเมืองซ่อนสืบได้ความว่ามีฮ่อตั้งค่ายอยู่ที่ตำบลบ้านได แขวงเมืองสบแอดหลายค่าย และยังมีครอบครัวของพวกฮ่อนั้นตั้งบ้านเรือนอยู่ในค่ายบ้านได ทั้งในค่ายบ้านนาปา แขวงเมืองสบแอด ซึ่งเป็นที่ตั้งมั่น ระยะทางแต่สบแอดถึงค่ายฮ่อที่เมืองพูนอีกแห่งหนึ่งประมาณ ๔๐ เส้น มีฮ่อและผู้ไทยทู้อยู่ในค่ายทั้ง ๓ นั้นประมาณ ๘๐๐ เศษ เมื่อได้ความมั่นคงดังกล่าวแล้ว แม่ทัพจึงแต่งให้นายร้อยเอก หลวงดัษกรปลาศ(อยู่) กับเจ้าราชภาคิไนย คุมทหารกรุงเทพฯกับทหารหัวเมืองนายไพร่ ๓๐๐ คน ยกไปทางสายตะวันออกเฉียงเหนือ หมายไปตีค่ายบ้านไดและบ้านนาปผา แขวงเมืองสบแอดกอง ๑ ให้นายร้อยเอก หลวงจำนง(อิ่ม) กับเจ้าราชวงศ์ คุมทหารกรุงเทพฯกับทหารหัวเมืองรวม ๔๐๐ คน ยกไปทางตะวันออกเฉียงใต้ หมายไปตีค่ายฮ่อที่ตั้งอยู่ ณ เมืองพูนอีกกอง ๑ ให้ฮ่อพะว้าพะวังต้องต่อสู้เป็น ๒ ทาง อย่าให้รวมกำลังกันได้

ในระวางทัพตั้งอยู่ที่เมืองซ่อนนั้น ได้มีพวกพลเมืองทั้งเด็กและผู้ใหญ่ในเมืองพูน ๑ เมืองโสย ๑ เมืองสบเเอด ๑ พากันอพยพหลบหนีพวกฮ่อเข้ามาหากองทัพ รวม ๓ เมืองเป็นครอบครัว ๙๕ ครัว จำนวนคน ๑,๑๐๑ คน แม่ทัพต้องรับไว้ที่เมืองซ่อนทั้งหมด เสบียงอาหารที่จะแจกจ่ายเจือจานก็อัตคัด และเวลาก็จวนฤดูฝน พวกครัวซึ่งมารวบรวมกันอยู่ยังหามีถิ่นที่ไร่นาจะทำกินพอเลี้ยงชีวิตต่อไปไม่ แม่ทัพจึงให้เจ้าราชวงศ์ขอยืมที่นาของราษฎรในเมืองซ่อนที่ยังรกร้างมีอยู่บ้าง กับพื้นที่ว่างเปล่าอันมีอยู่แบ่งปันให้แก่พวกครัวพอจะได้ทำมาหากิน โคซึ่งมีไปสำหรับเป็นเสบียงอาหารในกองทัพอันมิใช่โคพาหนะ แม่ทัพก็ให้ยืมพอที่พวกครัวจะได้ใช้ในการทำนานั้น และได้แจ้งความลงไปยังเจ้านครหลวงพระบาง ขอให้จัดหากระบือพร้อมทั้งเครื่องมือสำหรับการเพาะปลูกส่งขึ้นไปให้ จะได้เป็นกำลังตามสมควร แต่พวกครัวทั้ง ๓ เมืองที่เป็นชายฉกรรจ์นั้น แม่ทัพเกณฑ์ให้ขนลำเลียงอาหารแต่เมืองซ่อนขึ้นไปส่งกองทัพที่ได้ยกขึ้นไปตีค่ายพวกฮ่อนั้น

ฝ่ายกองหลวงดัษกรปลาศและเจ้าราชภาคิไนย ซึ่งยกไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ตรงไปตีค่ายฮ่อบ้านได บ้านนาปา แขวงเมืองสบแอดนั้น ยกเข้าตีค่ายฮ่อเมื่อ ณ วันจันทร์ เดือน ๕ ขึ้น ๙ ค่ำ ปีจอ ฮ่อยกออกต่อสู้นอกค่าย เอาปืนใหญ่กระสุนเท่าผลส้มเกลี้ยงลากออกมาตั้งยิงที่หน้าค่าย พอยิงปืนปืนนั้นแตก ฮ่อหนีกลับเข้าค่าย กองทหารไทยได้ทีก็รุกไล่เข้าไปในค่าย ร้อยโทดวงคุมทหารหมวดหนึ่งเข้าพังประตูค่ายด้านใต้ นายร้อยเอกหลวงดัษกรปลาศกับเจ้าราชภาคิไนย นายร้อยโทเจ๊ก นายร้อยโทเอื้อน คุมทหารหมวดหนึ่งเข้าพังประตูทางทิศตะวันตก พระพิพิธณรงค์ กรมการเมืองลัแล กับพระเจริญจตุรงค์ กรมการเมืองพิชัย คุมทหารหัวเมืองเป็นกองหนุน ทหารหมวดนายร้อยโทดวงพังประตูด้านใต้ตีหักเข้าไปได้ก่อนด้านอื่น ฮ่อแตกกระจัดกระจายพ่านหนีออกหลังค่ายทิศตะวันออก ทหารก็หักเข้าไปได้ทั้ง ๒ ทาง ฮ่อก็มิได้ต่อสู้ทิ้งค่ายหนีไป กระสุนปืนถูกฮ่อตายในที่รบ ๒๓ คน และถูกอาวุธป่วยเจ็บเป็นอันมาก

ในเวลาที่สู้รบกันอยู่นั้น กระสุนปืนถูกฮ่อกอยี่ซึ่งเป็นนายรักษาด่านบ้านไดที่ขาซ้ายป่วยลำบากอยู่ จ่านายสิบธูปคุมทหาร ๔ คนตรงไปจับคุมตัว กอยี่ชักปืนสั้นออกยิงตัวเองขาดใจตาย ทหารจับได้ครอบครัวฮ่อ คือภรรยากวานหลวงฮ่อกับบุตรคน ๑ ภรรยากวานยี่ฮ่อคน ๑ กับครอบครัวพวกฮ่อรวม ๓๒ คน เก็บได้เครื่องศัสตราวุธและเสบียงอาหารเป็นอันมาก กองทหารก็เข้าตั้งมั่นอยู่ในค่ายบ้านไดแต่ในขณะนั้น

ครั้นรุ่งขึ้น ณ วันพุธ เดือน ๕ ขึ้น ๑๑ ค่ำ พวกชาวเมืองสบแอดที่เข้ายอมทู้ฮ่อประมาณ ๔๐๐ เศษ นำครอบครัวมาหากองทัพทั้งสิ้น แจ้งความว่าเกรงกลัวฮ่อจึงได้ยอมเข้าทู้ หาได้คิดจะเป็นกำลังช่วยฮ่อต่อสู้กองทัพไม่ กับแจ้งให้ทราบว่าที่ค่ายบ้านนาปานั้นมีฮ่อแท้ ๕๐ คน นอกนั้นเป็นแต่พวกผู้ไทยทู้ เมื่อกลางคืนเวลา ๒ ยาม ได้ข่าวว่ากองทหารตีค่ายบ้านไดแตกแล้ว คนที่เข้าทู้ก็เอาใจออกหากพากันหลบหนีไปสิ้น ฮ่อเห็นว่าจะต่อสู้มิได้ ทิ้งค่ายบ้านนาปาหนีเข้าป่าดงไปแล้ว แต่เสบียงอาหารยังอยู่เต็มฉาง หลวงดัษกรปลาศกับเจ้าราชภาคิไนยจึงคุมทหารไปยังค่ายบ้านนาปา เกณฑ์คนพลเมืองให้ขนข้าวในฉางนั้นมารวมไว้ในฉางค่ายบ้านไดทั้งสิ้น รวมเข้า(ข้าว)ที่ได้ทั้งสองค่ายทั้งข้าวเปลือก ข้าวสาร ๕,๘๒๐ ถัง

เมื่อทหารตีค่ายฮ่อที่เมืองสบแอดได้หมดแล้ว แม่ทัพจึงมีคำสั่งให้ประกาศแก่บรรดาพลเมืองทุกๆตำบลให้ทราบว่า "ทรงพระกรุณาโปรดฯให้กองทัพใหญ่ขึ้นมาปราบปรามฮ่อที่เที่ยวย่ำยีตีปล้นเขตแขวงหัวพันห้าทั้งหกในพระราชอาณาจักร ให้ราษฎรได้รับความเดือดร้อนทั้วไป ครั้นกองทัพยกขึ้นมาปราบปราม ฮ่อต่อต้านทานกำลังมิได้ก็แตกฉานเข้าป่าดงไป เวลานี้ฮ่อก็ยังคุมขึ้นเป็นหมู่เป็นกองหาได้ไม่ ขอให้พลเมืองมีความเจ็บร้อนช่วยกันสืบเสาะจับตัวพวกฮ่อมาส่งให้สิ้นเชิง จะได้มีความสุขทั่วกันต่อไปภายหน้า ถ้าผู้หนึ่งผู้ใดจับตัวฮ่อมาส่งได้คน ๑ จะให้รางวัล ๒๐ รูเปีย ส่วนคนที่เข้าทู้ฮ่อโดยความยินดีที่จะกระทำการโจรกรรมกับพวกฮ่อ แล้วยอมเข้ารับทำการงานเป็นกำลังนั้นยังเป็นผู้มีความผิดอยู่ เพราะฉะนั้นถ้าจะแก้ตัวให้พ้นผิดก็จงจับฮ่อมาส่ง ถ้าได้แต่คน ๑ ขึ้นไปก็จะยกโทษให้ทั้งครอบครัว ถ้าผู้ใดสืบได้ความว่าฮ่อแอบแฝงอยู่แห่งใด เมื่อยังเกรงกลัวอยู่ก็ให้มาแจ้งยังกองทัพ จะได้ให้ทหารไปจับตัวมาจงได้ ถ้าผู้ใดจงใจให้ฮ่อสำนักอาศัยหรือให้กำลังเสบียงอาหารอุกหนุนฮ่อแต่อย่างหนึ่งอย่างใด จะเอาโทษผู้นั้นเสมอกับโทษฮ่อ ให้พลเมืองทั่วไปมีความเจ็บร้อน ช่วยกันสืบเสาะเอาตัวฮ่อมาส่งให้สิ้นเชิงจงได้"

ฝ่ายกองทัพนายร้อยเอก หลวงจำนงยุทธกิจ กับเจ้าราชวงศ์ ซึ่งแต่งให้ยกขึ้นไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้นั้น ได้ยกออกจากเมืองแวนแต่เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๖ ขึ้น ๔ ค่ำปีจอ เดินทางต่อไปอีก ๒ วันถึงเมืองจาดซึ่งขึ้นเมืองโสย พบฮ่อกับพวกม้อยที่เข้าต่อสู้ตั้งอยู่ที่นั้น มีคนประมาณ ๔๐ เศษ นายร้อยตรีเพ็ชร์กับท้าวอ่อนกรมการเมืองไซซึ่งเป็นกองหน้า เข้าระดมตีฮ่อและพวกม้อยแตกหนีทิ้งค่ายไป ทหารเข้าไปในค่ายได้ข้าวเปลือกในฉางประมาณ ๔๐๐ ถังเศษ กองหน้าตั้งพักอยู่ที่เมืองจาดนั้นคืนหนึ่ง

ครั้นรุ่งขึ้นนายร้อยเอกหลวงจำนงยุทธกิจ กับเจ้าราชวงศ์ไปถึงพร้อมกันแล้วก็ยกตามพวกฮ่อต่อไป ฝ่ายฮ่อที่แตกไปนั้นไปตั้งอยู่บ้านหอ แขวงเมืองโสย เมื่อกองทัพไปถึงที่นั่น ฮ่อได้กำลังมากขึ้นก็ออกต่อรบ ยิงปืนโต้ตอบกันอีกพัก ๑ ฮ่อถูกกระสุนปืนตายในที่รบ ๔ คน ที่เหลืออยู่ก็แตกหนีไปเมืองโสย กองทัพจะยกไล่ติดตามไปก็เห็นว่าเป็นเวลาพลบค่ำ จึงถอยกลับมาตั้งอยู่ที่ค่ายเมืองจาด แล้วมีรายงานแจ้งข้อราชการมายังกองทัพใหญ่ ณ เมืองซ่อน แม่ทัพดำริเห็นว่า ทางที่จะเดินต่อไปนังเมืองโสยนั้นเป็นทางกันดาร ในเวลานันก็เข้าฤดูฝนตกชุกอยู่แล้วจะให้กองทหารยกเร่งติดตามฮ่อต่อไป ฮ่อก็จะถอยร่นต่อไปอีกจนถึงเมืองพูนซึ่งเป็นที่มั่นของมัน ฝ่ายเราจะลำเลียงเสบียงอาหารส่งจะเป็นการยากขึ้นทุกที ด้วยเป็นฤดูฝนผู้คนก็จะเจ็บป่วย เป็นการขัดขวางอยู่ดังนี้ แม่ทัพจึงประชุมนายทัพนายกองพร้อมด้วยพระยาสุโขทัยเห็นพร้อมกันว่า เวลานี้ก็ถึงฤดูฝนตกชุกแล้ว ควรต้องงดรอการรบพุ่ง ตั้งมั่นพักบำรุงกำลังไพร่พลไว้ก่อน ต่อถึงเดือน ๑๑ ปีจอ สิ้นฤดูฝนแล้วจึงจะปราบปรามฮ่อต่อไป ปรึกษาตกลงกันดังนี้แล้ว แม่ทัพจึงมีคำสั่งให้กองเจ้าราชวงศ์ถอยมาตั้งมั่นบำรุงไพร่พลอยู่ที่เมืองแวน

ฝ่ายกองนายร้อยเอก หลวงดัษกรปลาศ กับเจ้าราชวงศ์ ซึ่งยกขึ้นไปตั้งมั่นอยู่ที่ค่ายบ้านไดนั้น แจ้งข้อราชการมายังแม่ทัพใหญ่ ณ เมืองซ่อนว่า เมื่อวันอังคาร ขึ้น ๙ ค่ำ เดือน ๖ ปีจอ ท้าวฉิมนายบ้านห้วยสารนายม ลงมาแจ้งความแก่นายร้อยโทดวง ซึ่งคุมกองทหารขึ้นไปรักษาหมู่บ้านราษฎรเมืองสบแอด ฮ่อประมาณ ๗๐ คนไปตั้งรวบรวมกันอยู่ที่บ้านห้วยสารนายม แขวงเมืองสบแอด กับสืบได้ความว่ารุ่งขึ้นฮ่อจะไปตั้งอยู่ยังเมืองฮุง แขวงสิบสองจุไทย ระยะทาง ๑๐ ชั่วโมงเศษ ทางที่มันจะเดินนั้นตัดลงทางห้วยแหลก

ครั้นนายร้อยโทดวงได้ทราบความแล้วจึงพร้อมด้วยนายร้อยตรีพลอย ๑ พระเจริญจตุรงค์กรมการเมืองพิชัย ๑ ทหาร ๒๔ คน รีบยกไปคอยสกัดทางที่ห้วยแหลก ระยะทางแต่เมืองสบแอดถึงห้วยแหลก ๓ ชั่วโมง ครั้นถึงกลางห้วยแหลกก็พอประจวบกับฮ่อเดินสวนทางมาในลำห้วย กองทหารยิงพวกฮ่อ พวกฮ่อก็แตกถอยกลับไป ทหารก็ไล่ยิงฮ่อถูกกระสุนปืนตาย ๘ คน ที่ป่วยเจ็บไปหลายคน ฮ่อก็แตกกระจัดกระจายทิ้งเสบียงอาหารหนีเข้าป่าดงไป ในเวลาเมื่อทห่รไล่ฮ่อไปนั้น พลทหารอ่อนถูกกระสุนปืนฮ่อที่ไหล่ซ้าย แต่หาเป็นอันตรายไม่ ครั้นจะไล่ติดตามไปก็เป็นเวลาพลบค่ำ จึงถอยกลับมาตั้งอยู่ที่เมืองสบแอด

ฝ่ายกองทัพเจ้าราชวงศ์ กับนายร้อยเอก หลวงจำนงยุทธกิจ เมื่อได้รับคำสั่งแม่ทัพให้ถอยจากเมืองจาดมาตั้งมั่นอยู่ที่เมืองแวนนั้น คาดว่ากองทหารถอยมาจากเมืองจาดแล้วพวกฮ่อคงจะกลับมาตั้งอยู่อีก จึงคิดอุบายแกล้งทิ้งค่ายฮ่อไว้ไม่รื้อเสีย เอากระสุนปืนใหญ่ที่บรรจุดินดำเป็นลูกแตกมีแก๊ปชนวนอยู่ในกระสุนฝังไว้ริมทางเข้าออก ผูกสายใยเหนี่ยวรั้งดักให้กระทบสายชนวนนั้น ทั้งห้อยและแขวนไว้บ้างก็มี แล้วแต่คนด้อมมองคอยสืบราชการอยู่เสมอ เมืองกองทหารถอยมาได้สัก ๗ วัน ผู้ซึ่งคอยสืบราชการกลับมายังเมืองเมืองแวนรายงานว่า เมื่อกองทัพถอยมาแล้วมีฮ่อกับพวกผู้ไทยทู้ประมาณ ๕๐ คนพากันกลับเข้ามายังค่ายที่เมืองจาดนั้น ฮ่อและผู้ไทยถูกจั่นห้าวที่ดักไว้ก็ลั่นแตกออกถูกฮ่อตาย ๓ คน ผู้ไทย ๒ คน ที่ป่วยไปหลายคน ฮ่อมิอาจอยู่ในค่ายนั้นก็พากันกลับไปยังเมืองพูนทั้งสิ้น แล้วเก็บเอากระสุนแตกซึ่งแขวนไว้ที่ตอไม้ไปด้วยกระสุน ๑

ครั้นรุ่งขึ้นท้าวทิพย์ กรมการเมืองแวนซึ่งขึ้นไปสืบราชการยังเมืองโสย เมืองพูน รวมนายไพร่ ๓ คน กลับมาแจ้งข้อราชการยังค่ายเมืองแวนว่า ฮ่อได้กระสุนปืนไปจากค่ายเมืองจาดกระสุน ๑ เอาเข้าไปในค่ายของมันที่เมืองพูน มันเรียกกันว่า "ลูกหมากไม้" ฮ่อเอาขวานทุบต่อยกระสุนปืนนั้นก็ยังหาแตกไม่ มันจึงเอาเชือกร้อยห่วงแก๊ปแล้วดึงดู ก็ระเบิดขึ้นถูกฮ่อตาย ๒ คน เจ็บป่วยหลายคน บัดนี้มีความครั่นคร้ามกองทัพและกระสุนแตกนั้นเป็นอันมาก เพราะไม่ทราบว่าจะฝังไว้ที่ใดบ้าง แต่แยกย้ายพากันอพยพไปเป็นพวกเป็นหมู่ๆ ๓๐ - ๔๐ คน หาได้รวบรวมกันไม่ สืบได้ความว่าจะพากันไปอยู่ตำบลท่าขวา แขวงสิบสองจุไทยริมฝั่งน้ำแท้ ยังมีฮ่ออยู่ที่ค่ายเมืองพูนอีกประมาณ ๓๐ คน ที่เมืองโสยมีพวกผู้ไทยทู้รักษาอยู่ประมาณ ๓๐ คน รวมฮ่อและผู้ไทยทู้ ๒ ค่ายมีประมาณ ๖๐ คน แต่ยังเที่ยวย่ำยีตีปล้นราษฎรพลเมืองอยู่เนื่องๆ

เจ้าราชวงศ์กับนายร้อยเอก หลวงจำนงยุทธกิจ บอกข้อราชการให้แม่ทัพใหญ่ทราบความ ณ เมืองซ่อน แม่ทัพเห็นว่าพวกฮ่อย่อย่นระส่ำระสายอยู่แล้ว จำจะต้องรีบปราบปรามเสียทีเดียว จึงมีคำสั่งให้นายร้อยเอกหลวงจำนงฯ แต่งนายทหารที่สามารถคุมพลทหารพอสมควร เร่งยกขึ้นไปปราบปรามฮ่อที่เมืองโสยเมืองพูนเสียอย่าให้ตั้งมั่นอยู่ได้ เจ้าราชวงศ์ ได้แต่ให้ให้นายร้อยโทแขก ๑ ท้าวอ่อนกรมการเมืองไซ ๑ คุมพลทหารกรุงเทพฯแลพหัวเมืองรวม ๑๓๐ คน ยกขึ้นไปเมืองโสยเมืองพูนตามคำสั่งของแม่ทัพ


.................................................................................................................................................

(ต่อ)

นายร้อยโทแขกกับท้าวอ่อนกรมการเมืองไซ คุมทหารขึ้นไปถึงเมืองโสยเข้าตีค่ายฮ่อ ณ เมืองโสย เมื่อวันอาทิตย์ เดือน ๗ แรม ๔ ค่ำ ปีจอ พวกฮ่อและผู้ไทยทู้ซึ่งรักษาค่ายอยู่ประมาณ ๑๕๐ คน ออกต่อสู้เป็นสามารถ ทหารยิงถูกฮ่อตาย ๑๕ คน เจ็บป่วยไปหลายคน ฮ่อก็ทิ้งค่ายหนีไปรวบรวมอยู่ที่ค่ายเมืองพูน ระยะทางจากค่ายเมืองโสย ๒ วัน ทหารเข้าในค่ายจับฮ่อชายฉกรรจ์ได้ ๒ คน หญิงภรรยาฮ่อคน ๑ บุตรฮ่อคน ๑ รวม ๔ คน และได้ข้าวเปลือกฉาง ๑ มีประมาณ ๓๐๐ ถัง แต่ครอบครัวฮ่อและสิ่งของในค่ายหามีไม่ นายร้อยโทแขกกับท้าวอ่อนได้รวบรวมไพร่พลเข้าตั้งอยู่ในค่ายเมืองโสยนั้น ๒ วัน

ครั้นวันอังคาร เดือน ๗ แรม ๖ ค่ำ จึงยกติดตามฮ่อต่อไปยังค่ายเมืองพูน แต่เมื่อกองทหารยกไปยังไม่ทันจะเข้าตีค่าย พวกฮ่อก็เอาเพลิงจุดเผาฉางข้าวในค่าย แล้วพากันอพยพออกทางหลังค่ายหนีไปสิ้น กองทหารพร้อมกันเข้าดับเพลิง ได้ข้าวที่เหลือไฟไหม้ประมาณ ๒๐๐ ถัง กองทหารที่ยกเข้าตั้งมั่นรักษาค่ายเมืองพูน คอยฟังราชการต่อไป

ณ เดือน ๗ ปีจอ พ.ศ. ๒๔๒๙ ถึงฤดูฝน กองทัพฝ่ายเหนือตั้งพักอยู่ในแดนหัวพันห้าทั้งหก ๔ แห่ง คือเจ้าหมื่นไวยวรนารถแม่ทัพใหญ่ตั้งอยู่ที่เมืองซ่อนกอง ๑ นายร้อยเอกดัษกรปลาศกับเจ้าราชภาคิไนยตั้งอยู่ที่ค่ายบ้านได ซึ่งตีได้จากฮ่อในแขวงเมืองสบแอดกอง ๑ นายร้อยเอกหลวงจำนงยุทธกิจกับเจ้าราชวงศ์ตั้งอยู่ที่ค่ายเมืองแวนกอง ๑ กองพยาบาลสำหรับทหารที่เจ็บป่วยทุพพลภาพ ซึ่งส่งมาจากกองทัพตั้งอยู่ที่เมืองหลวงพระบางแห่ง ๑ มีท้าวขุนและราษฎรพลเมืองหัวพันห้าทั้งหกที่ได้ยอมทู้ฮ่ออยู่แต่ก่อนแล้ว พากันกลับเข้ามาสารภาพรับผิดหลายราย ที่เป็นรายสำคัญนั้นคือ องพ้องจะลอ เจ้าเมืองปุง และท้าวเพี้ยเมืองโสย เดิมได้พาสมัครพรรคพวกไปเข้ากับฮ่อ เมื่อฮ่อแตกหนีไป พวกไพร่พลพากันกลับมาหากองทัพโดยมาก ส่วนองพ้องจะลอเจ้าเมืองปุงและท้าวเพี้ยเมืองโสยยังหลบหนีอยู่ด้วยเกรงความผิด ถึงตอนนี้ก็เข้ามาลุแก่โทษต่อเจ้าราชวงศ์โดยดีราย ๑ อีกราย ๑ ท้าวบา ท้าวเมือง ท้าวโดย เพี้ยบัวเงินกับพรรคพวกและครอบครัวรวม ๔๐๐ คนเศษ พากันเข้ามาอ่อนน้อมยอมรับผิดต่อนายร้อยโทแขก การที่เป็นจลาจลในหัวพันห้าทั้งหกก็ราบคาบลงโดยลำดับ

แม่ทัพปรึกษากับนายกองเห็นพร้อมกันว่า เมืองหัวพันห้าทั้งหกติดต่อกับแดนสิบสองจุไทย พวกฮ่อที่แตกหนีไปจากเมืองหัวพันห้าทั้งหก คงไปตั้งประชุมกันอยู่ในแดนสิบสองจุไทย เมื่อกองทัพกลับลงมาแล้ว พวกฮ่อก็คงจะกลับเข้ามาตั้งอยู่ในเมืองหัวพันห้าทั้งหกอย่างเดิมอีก เพราะฉะนั้นถ้าไม่คิดอ่านปราบปรามฮ่อที่ยังอยู่ในแดนสิบสองจุไทยให้ราบคาบ การที่กองทัพยกขึ้นไปก็จะไม่เป็นประโยชน์อันใด จึงตกลงกันว่าพอถึงฤดูแล้งจะยกกองทัพขึ้นไปยังเมืองแถงในแดนสิบสองจุไทย ด้วยกายตงเจ้าเมืองแถงเข้ามาสามิภักดิ์รับราชการอยู่ในกองทัพ ได้เป็นที่พระสวามิภักดิ์สยามเขต รับจะนำกองทัพไป

พระสวามิภักดิ์สยามเขตผู้นี้เดิมก็เป็นจีนกวางตุ้ง ชาวเมืองกวางไซเหมือนกัน มาตั้งภูมิลำเนาอยู่ที่เมืองแถงช้านานจนพูดภาษาไทยได้ ได้ช่วยเจ้าเมืองไลรบฮ่อธงเหลือง และได้ช่วยญวนปราบฮ่อธงเหลืองมีความชอบ ญวนจึงตั้งให้เป็นที่กายตงเจ้าเมืองแถง ภายหลังมากายตงเกิดเป็นอริขึ้นกับเจ้าเมืองไลอันอยู่ใกล้และมีกำลังมากกว่าเมืองแถง เกรงเจ้าเมืองไลจะฆ่าเสีย จึงพาพรรคพวกอพยพเข้ามาอยู่ในแดนหัวพันห้าทั้งหก มาพบพระวิภาคภูวดลขึ้นไปทำแผนที่ กายตงเข้าอ่อนน้อมขอทำราชการขึ้นต่อกรุงสยาม และได้นำพระวิภาคภูวดลเที่ยวทำแผนที่มีความชอบ จึงได้รับประทวนตั้งให้เป็นพระสวามิภักดิ์สยามเขต

ครั้นกองทัพเจ้าหมื่นไวยวรนารถยกขึ้นไป พระสวามิภักดิ์ฯจึงเข้ารับราชการอยู่ในกองทัพ ด้วยเป็นผู้ชำนาญรู้การในท้องที่ตลอดไปจนแดนสิบสองจุไทย แม่ทัพได้ทราบจากพระสวามิภักดิ์ฯว่ามีฮ่อพวกหนึ่งตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ท่าขวา ริมลำน้ำแท้แขวงเมืองสิบสองจุไทย หัวหน้าฮ่อยกตัวขึ้นเป็นที่องบาพวกฮ่อธงดำ มีพรรคพวก ๑,๐๐๐ คนเศษแต่ตั้งทำมาหากินอยู่เป็นปรกติ ยังหาได้เข้ากับพวกฮ่อที่ยกมาย่ำยีเมืองหัวพันห้าทั้งหกไม่ แม่ทัพจึงทำหนังสือให้พระสวามิภักดิ์ฯถือไปเกลี้ยกล่อมองบา ว่าพระเจ้าอยู่หัวโปรดฯให้กองทัพยกขึ้นไปปราบปรามพวกโจรฮ่อซึ่งเข้ามาย่ำยีไพร่บ้านพลเมืองในพระราชอาณาจักรให้ได้ความเดือดร้อน พวกฮ่อซึ่งซื่อตรงมิได้ประพฤติเป็นโจรผู้ร้ายในพระราชอาณาจักรนั้น กองทัพไม่มีประสงค์จะเบียดเบียนอย่างใด หัวเมืองในแดนสิบสองจุไทยก็อยู่ในพระราชอาณาจักร ถ้าองบาประสงค์จะตั้งอยู่ต่อไปเป็นปรกติอย่างข้าขอบขัณฑสีมา ก็ให้แต่งคนต่างตัวมาพูดจากับกองทัพให้เข้าใจกันเสีย จะได้บอกเข้าไปกราบบังคมทูลฯ ก็คงจะทรงพระกรุณาโปรดฯชุบเลี้ยงให้มีความสุขสืบไป พระสวามิภักดิ์ได้ออกจากค่ายเมืองซ่อนไปเมื่อวันอาทิตย์ เดือน ๗ แรม ๓ ค่ำ ปีจอ

ฝ่ายกองทัพตั้งแต่เดือน ๖ ปีจอ พอฝนตกชุกก็เกิดความไข้ในกองทหารที่ไปตั้งอยู่ทั้ง ๔ แห่ง อาการป่วยเป็นไข้ป่าทั้งนั้นจะรักษาให้หายเร็วได้แต่ด้วยยาควินินเท่านั้น เมื่อกองทัพยกไปจากเมืองพิชัยพาหนะไม่พอ ต้องแบ่งสิ่งของสำหรับกองทัพไว้ที่เมืองพิชัยให้ส่งตามขึ้นไป ยาสำหรับรักษาโรคที่เตรียมไปก็ต้องแบ่งเช่นเดียวกับของอื่น กองทัพได้ยาควินินติดขึ้นไปประมาณ ๓๕๐ ขวด ครั้นเกิดความไข้ขึ้นในกองทัพใช้ยาควินินเปลืองไปเกือบจะหมด เร่งเรียกยาที่แบ่งไว้ ณ เมืองพิชัยก็หาได้รับตอบและส่งยาควินินขึ้นมาถึงกองทัพไม่ ต้องบอกขอลงมาถึงกรุงเทพฯ ทางกองทัพพอยาควินินหมดความไข้ก็ยิ่งกำเริบ มีจำนวนคนป่วยในกองทัพที่ไปตั้งอยู่ ณ เมืองต่างๆเกือบจะเท่าที่ปกติ

ฝ่ายพวกฮ่อที่แตกหนีไปจากค่ายบ้านได และค่ายบานนาปาไปรวบรวมกันแล้วจ้างพวกฮ่อธงดำขององบา ได้กำลังเพิ่มเติมยกกลับลงมาตั้งค่ายที่เมืองฮุง ต่อกับแขวงเมืองสบแอดเมื่อเดือน ๗ แรม ๖ ค่ำ เมื่อได้ข่าวว่าทหารในกองทัพป่วยไข้ลงมากต่อมาอีก ๓ วัน ฮ่อก็ยกมาเมืองสบแอด ตีปล้นบ้านเรือนราษฎรในระยะทางเข้ามา พวกชาวเมืองสบแอดพากันหนีฮ่อเข้ามาอาศัยเจ้าราชภาคิไนยกับนายร้อยเอกหลวงดัษกรปลาศ ที่ตั้งค่ายอยู่บ้านไดประมาณ ๔๐๐ คน ฝ่ายพระเจริญจตุรงค์กรมการเมืองพิชัย ซึ่งคุมทหารหัวเมืองรักษาด่านอยู่ที่เมืองสบแอด ห่างกับค่ายบ้านไดระยะทางเดินประมาณ ๖ ชั่วโมง ทราบว่าพวกฮ่อยกมามีกำลังมากนักก็ถอยลงมา พวกฮ่อตามมาทันที่ห้วยก๊วง พระเจริญฯต่อสู้ยิงกันกับพวกฮ่ออยู่

ขณะนั้นนายร้อยโทเอื้อน ชูโต กับทหาร ๖ คน ซึ่งหลวงดัษกรปลาศให้ขึ้นไปตรวจการที่เมืองสบแอด เดินทางไปได้ยินเสียงปืนก็รีบขึ้นไปถึงที่ห้วยก๊วง เห็นพระเจริญฯกำลังต่อสู้พวกฮ่อติดพันอยู่ นายร้อยโทเอื้อนกับทหารก็เข้าสมทบช่วยรบฮ่อ ต่อสู้กันอยู่ประมาณ ๔ ชั่วโมง พวกไทยยิงถูกตาเล่าแย้นายฮ่อตายคน ๑ พวกพลฮ่อตายประมาณ ๒๐ คน พวกฮ่อกองหนุนตามมาถึงก็ล้อมพวกไทยไว้ ฮ่อยิงพระเจริญฯกับพวกไทยตาย ๔ คน นายร้อยโทเอื้อนเห็นเหลือกำลังจะต่อสู้ต่อไป จึงนำพวกไทยที่เหลืออยู่ตีหักแนวล้อมของพวกฮ่อออกมาได้ นายร้อยโทเอื้อนได้ยิงหัวหน้าฮ่อตาย ๓ คน แล้วก็ถูกฮ่อเอาดายฟันตายในที่รบ นอกนั้นรอดกลับมายังค่ายบ้านไดได้

พวกฮ่อก็เลยตามมาถึงค่ายบ้านได แต่ไม่กล้าเข้าตีค่ายคงเป็นเพราะเกรงจะถูกลูกระเบิด จึงเป็นแต่เที่ยวแอบซุ่มบนที่สูงเอาปืนยิงกราดเข้ามาในค่ายไทย ฝ่ายข้างไทยเป็นเวลากำลังทหารป่วยเจ็บอยู่มาก ไม่มีกำลังพอจะยกออกจากค่ายไปรบรุกฮ่อได้ดังแต่ก่อน ก็ได้แต่ยิงปืนตอบฮ่ออยู่แต่ในค่ายรบกันอยู่จนเวลาเย็น พวกฮ่อก็ถอยกลับไปตั้งค่ายอยู่ในวัด ห่างจากค่ายไทยที่บ้านไดระยะทางประมาณ ๒ ชั่วโมง หลวงดัษกรปลาศจึงรีบบอกข่าวลงมายังแม่ทัพใหญ่ที่เมืองซ่อน

ขณะนั้นพระสวามิภักดิ์ฯถือหนังสือของแม่ทัพไปเกลี้ยกล่อมองบา ไปถึงที่บ้านไดรู้ว่าฮ่อกลับลงมารบกับไทย พระสวามิภักดิ์ฯจึงแต่งให้พรรคพวกถือหนังสือไปยังองบา ส่วนตัวเองอยู่กับหลวงดัษกรปลาศที่ค่ายบ้านได ครั้นถึงเดือน ๘ แรม ๘ ค่ำ พวกฮ่อได้กำลังเพิ่มเติมมาอีก จึงยกลงมาตั้งค่ายประชิดค่ายไทยห่างกันประมาณ ๓๐ วา แต่พวกฮ่อก็ยังหาอาจเข้าตีค่ายไม่ เป็นแต่จัดกำลังไปเที่ยวตั้งดักทางมิให้ไทยที่ในค่ายไปมาหาพวกข้างนอกได้ ประสงค์จะล้อมไว้ให้สิ้นเสบียงอาหารต้องแพ้ฮ่อด้วยอดอยาก ส่วนหลวงดัษกรปลาศเห็นว่ากำลังไม่พอจะตีฮ่อให้แตกไปได้ ก็ตั้งรอกำลังกองทัพใหญ่ที่จะยกขึ้นไปช่วยจากเมืองซ่อน ทั้งสองฝ่ายจึงเป็นแต่ยิงปืนโต้ตอบกันไปมา

เมื่อแม่ทัพได้ทราบว่าพวกฮ่อมีกำลังยกกลับมาล้อมค่ายหลวงดัษกรปลาศไว้ จึงรีบจัดให้นายร้อยเอกหลวงหัตถสารศุภกิจ(ภู่) กับนายร้อยโทแจ คุมทหาร ๒๐๐ คน มีทั้งทหารปืนใหญ่ยกขึ้นไปช่วยหลวงดัษกรปลาศที่บ้านได แต่เมื่อก่อนทหารกองนี้ยกขึ้นไปถึง มีพวกฮ่อธงขาวเข้ามาที่หน้าค่ายไทยเมื่อเดอน ๘ แรม ๑๔ ค่ำ บอกว่าเป็นตำแหน่งกวานเล่าแย้ นายฮ่อที่ท่าขาว องบาให้ถือหนังสือตอบมาถึงพระสวามิภักดิ์ฯ จึงรับหนังสือนั้นมาแปลได้ความว่า องบามีความยินดีที่ได้ทราบความประสงค์ของแม่ทัพไทย ด้วยทุกวันนี้องบาก็ไม่มีที่แผ่นดินแห่งอื่นจะอาศัยอยู่ จะขอสวามิภักดิ์เป็นข้าขอบขัณฑสีมาของพระเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพฯต่อไป แต่เมื่อก่อนจะได้หนังสือพระสวามิภักดิ์นั้น พวกฮ่อกวานกอยี่(ที่ล้อมค่ายบ้านได)ได้ไปขอกำลังมาช่วย บัดนี้องบาได้สั่งพรรคพวกที่มาช่วยฮ่อกวานกอยี่นั้นมิให้รบพุ่งกับไทน จะเรียกกลับคืนไป ขอให้พระสวามิภักดิ์ช่วยนำความขึ้นเรียนต่อท่านแม่ทัพไทยด้วย

อนึ่ง ฮ่อกวานกอยี่ที่ยกทัพกลับลงมาครังนี้นั้น บอกว่าด้วยเป็นห่วงบุตรภรรยาที่ไทยจับไว้ ถ้าคืนบุตรภรรยาให้ได้อยู่กินด้วยกันต่อไป องบาจะยอมรับว่ากล่าวให้สามิภักดิ์เป็นข้าขอบขัณฑสีมาด้วยอีกพวก ๑ แล้วแต่ท่านแม่ทัพจะให้ไปตั้งทำมาหาเลี้ยงชีพ ณ ตำบลใด และจะใช้สอยอย่างไรก็คงจะกระทำตาม เห็นจะไม่ประพฤติเป็รโจรผู้ร้ายต่อไป

ครั้นทราบความตามจดหมายนั้น หลวงดัษกรปลาศกับเจ้าราชภาคิไนยจึงให้พระสวามิภักดิ์ฯจัดการพิธีอย่างจีน ให้กวานเล่าแย้กับพวกกระทำสัตย์สัญญาว่าจะเป็นข้าขอบขัณฑสีมา มิได้คิดเป็นเสี้ยนหนามแผ่นดินอีกต่อไป แล้วให้รับตัวเข้าไปในค่ายไต่ถามเรื่องราวได้ความตลอดแล้ว จึงทำหนังสือสำคัญให้กวานเล่าแย้ถือไปยังองบา ว่าจะบอกส่งหนังสือสามิภักดิ์ขององบาไปยังแมทัพใหกญ่ คงจะรับความสามิภักดิ์ให้มีความสุขสืบไป

เมื่อกวานเล่าแย้กลับไปจากค่ายแล้ว ต่อมาถึงเดือน ๘ แรม ๑๕ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงเศษ กวานกอยี่นายทัพฮ่อที่มาตั้งประชิดค่ายไทยอยู่ที่บ้านได ร้องบอกออกมาจากที่ซุ่มอยู่ในป่าว่า "อย่าให้ไทยยิงปืนออกไป จะขอให้คนเข้าไปหานายทัพ เพื่อจะยอมเข้าทู้ด้วยกันทั้งสิ้น" นายทหารที่ในค่ายจึงให้ร้องตอบออกไปว่า "ให้มาเถิดจะไม่ทำอันตราย" กวานกอยี่จึงให้ฮ่อสองคนถือหนังสือเข้ามาส่ง แปลหนังสือนั้นได้ความว่า กวานกอยี่กับพรรคพวกจะยอมสามิภักดิ์ ขออย่าให้กองทัพทำอันตราย จะขอแต่เพียงให้ได้บุตรภรรยาคืนและจะยอมเป็นข้าขอบขัณฑสีมาอาศัยอยู่ในพระราชอาณาเขต จะโปรดให้ไปอยู่ที่ใดและจะให้รับราชการอย่างใด จะยอมประพฤติตามคำสั่งแม่ทัพต่อไป

หลวงดัษกรปลาศ เจ้าราชภาคิไนยปรึกษากับพระสวามิภักดิ์ฯแล้วสั่งให้ไปบอกกวานกอยี่ ว่าซึ่งจะยอมสามิภักดิ์นั้นก็ดีแล้ว ถ้าสามิภักดิ์จริงก็จะยอมคืนบุตรภรรยาให้ แต่การที่พูดด้วยปากยังจะไว้ใจไม่ได้ ให้กวานกอยี่วางอาวุธ เข้ามาอ่อนน้อมยอมกระทำสัตย์สัญญา ให้ถูกต้องตามอย่างธรรมเนียมก่อน จึงจะเชื่อว่าสามิภักดิ์จริง

ในเวลานั้นเวลาบ่ายโมงเศษ กวานกอยี่กับนายฮ่อ ๔ คน ก็วางอาวุธออกมายังยังค่ายไทยแต่ตัว หลวงดัษกรปลาศกับเจ้าราชภาคิไนยให้กวานกอยี่กับพวกกระทำสัตย์สาบาน แล้วปล่อยตัวและคืนบุตรภรรยาให้กลับไปยังค่าย แต่นั้นฮ่อกับไทยก็เลิกรบกัน กวานกอยี่ขออนุญาตไปอยู่ที่เมืองฮุง รอแม่ทัพใหญ่ที่จะยกขึ้นไปในฤดูแล้ง แม่ทัพได้ถามคำให้การกวานกอยี่หัวหน้าฮ่อใหญ่ที่ยอมสามิภักดิ์ได้ความว่า


.................................................................................................................................................

กำเนิดฮ่อ

"พวกฮ่อที่มารบกับไทยนั้น ที่จริงเป็นจีนแท้ทีเดียว เดิมจีนพวกนั้นเป็นกบฏเรียกพวกของตนว่า "ไต้เผง" หมายจะชิงเมืองจีนจากอำนาจพวกเม่งจู เกิดรบพุ่งกันในเมืองจีนเป็นการใหญ่ ในที่สุดพวกไต้เผงสู้ไม่ได้ ต้องหลบหนีแยกย้ายกันไปเที่ยวซุ่มซ่อนอยู่ตามป่าและภูเขาในมณฑลต่างๆ ทั้งในมณฑลฮกเกี้ยน กวางไซ กวางตุ้ง และเสฉวน มีจีนไต้เผงพวก ๑ หัวหน้าชื่อง่ออาจง พากันอพยพหนีเข้ามาในแดนญวนทางเมืองตังเกี๋ย จีนพวกนี้ที่เป็นพวกฮ่อ ชั้นเดิมมาตั้งอยู่ที่เมืองฮานอย ญวนเกรงพวกฮ่อจะมาก่อการกำเริบขึ้น จึงบอกไปขอกำลังจีนที่เมืองฮุนหนำ จีนให้กองทัพมาสมทบกับกองทัพญวนยกไปตีพวกฮ่อ พวกฮ่อสู้ไม่ไหว ง่ออาจงตายในที่รบ พรรคพวกที่เหลือก็พากันแตกหนีไปอาศัยอยู่ที่เมืองซันเทียน อันเป็นเมืองของพวกแม้ว ตั้งเป็นอิสระอยู่บนภูเขาที่ชายแดนจีนต่อกับแดนสิบสองจุไทย พวกไพร่พลพร้อมกันยกน้องชายของง่ออาจงชื่อ ปวงนันซี ขึ้นเป็นหัวหน้า ตั้งซ่องสุมรี้พลอยู่ที่เมืองซันเทียนนั้น

ปวงนันซีได้กำลังมากขึ้น ก็ยกกองทัพฮ่อไปตีเมืองเลากายในแดนญวนเขตตังเกี๋ย พวกจีนกับญวนยกทัพมารบสู้พวกฮ่อไม่ได้ปวงนันซีตีได้เมืองเลากาย แล้วก็เกิดอริกับนายทัพคนสำคัญในพวกฮ่อคน ๑ ชื่อ ลิวตายัน พวกฮ่อเกิดรบกันขึ้นเอง ปวงนันซีสู้ไม่ได้ก็พาพรรคพวกรี้พลของตนแยกมาตั้งซ่องที่เมืองฮายางในแดนสิบสองจุไทย พวกฮ่อลิวตายันใช้ธงดำ พวกฮ่อของปวงนันซีใช้ธงเหลือง จึงได้นามว่าฮ่อธงดำพวก ๑ ฮ่อธงเหลืองพวก ๑ แต่นั้นมา อยู่มาญวนเกลี้ยกล่อมยอมให้พวกฮ่อธงดำปกครองเมืองเลากายขึ้นต่อญวน

ฝ่ายฮ่อธงเหลืองไม่มีบ้านเมืองอยู่เป็นหลักแหล่ง จึงประพฤติเป็นโจรคุมกำลังเที่ยวตีปล้นบ้านเมืองในแดนสิบสองจุไทยและเมืองพวน แห่งใดต่อสู่แพ้ฮ่อ ฮ่อก็จับตัวนายที่เป็นหัวหน้าฆ่าเสีย แล้วเก็บริบเอาทรัพย์สินและจับลูกหลานบ่าวไพร่เป็นเชลย ใครมีทรัพย์ยอมค่าไถ่ตัวฮ่อก็ปล่อยตัวไป ที่ไม่สามารถจะไถ่ตัวได้ก็เอาไปแปลงเป็นฮ่อไว้ใช้สอยเป็นกำลัง ถ้าแห่งใดยอมทู้ไม่ต่อสู้ ก็เป็นแต่กะเกณฑ์ใช้เป็นกำลังพาหนะ พวกฮ่อธงเหลืองเที่ยวตีบ้านเมืองโดยอาการดังกล่าวมานี้ได้หัวเมืองสิบสองจุไทย และแดนเมืองญวนหลายเมือง

ถึงปีระกา พ.ศ. ๒๔๑๖ ฮ่อยกลงมาตีเมืองพวน ท้าวขันตีเจ้าเมืองเชียงขวางอันเป็นเมืองหลวงในแดนพวน ให้ไปขอกำลังญวนมาช่วย^(๑๘) ญวนให้คนเข้ามาก็พ่ายแพ้ฮ่อ ฮ่อได้เมืองเชียงขวางแล้วปราบปรามแดนพวนไว้ได้ในอำนาจทั้งหมด แล้วจึงมาตั้งค่ายอยู่ที่ทุ่งเชียงคำ อันเป็นต้นทางที่จะลงมาทางหัวเมืองริมลำน้ำโขง และจะไปตีเมืองหลวงพระบางต่อไป" ดังนี้

อนึ่งตั้งแต่เกิดศึกฮ่อคราวนี้ พวกข่าแจะซึ่งพวกเมืองหลวงพระบางเคยใช้สอยในกิจการต่างๆ เป็นประเพณีบ้านเมืองมาช้านานนั้น พากันเป็น "เจือง" ขึ้นหลายตำบล ข่าแจะพวก ๑ ตั้งอยู่ที่ตำบลห้วยตะบวนแขวงเมืองหัวเมือง หัวหน้าชื่อพระยาพระคน ๑ พระยาว่านคน ๑ ครั้นถึงเดือน ๗ แรม ๑๓ ค่ำ ปีจอ พระยาว่านคุมพรรคพวกประมาณ ๑๕ คนมาตั้งค่ายอยู่ที่ห้วยห้อมแขวงเมืองซ่อน ซึ่งกองทัพเจ้าหมื่นไวยวรนารถตั้งอยู่ เที่ยวแย่งชิงเสบียงอาหารและทรัพย์สมบัติของราษฎร แม่ทัพทราบความแล้วจึงจัดให้เจ้าก่ำบุตรเจ้าอุปราชกับนายร้อยโทแจ คุมทหารกับกำลังหัวเมืองรวมกันเป็นจำนวนคนประมาณ ๑๐๐ เศษ มีปืนใหญ่ด้วยกระบอก ๑ ยกไปปราบปรามพวกข่าแจะ

เมื่อกองทหารยกขึ้นไปถึงห้วยห้อม พวกข่าแจะต่อสู้ ครั้นเดือน ๘ ขึ้น ๔ ค่ำ กองทหารยิงปืนใหญ่กระสุนแตกเข้าไปในค่ายพวกข่าแจะ ๓ กระสุน ระเบิดถูกพวกข่าตายหลายคน จับได้ตัวพระยาว่านหัวหน้ากับนายรองชื่อคำเพ็ชร์คน ๑ เพี้ยชัยคน ๑ เพี้ยเมืองคน ๑ กับพรรคพวกอีก ๓๖ คน และเครื่องศัสตราวุธทั้งหมด กองทหารเผาค่ายเสียแล้วยกกลับไปยังเมืองซ่อน แต่นั้นพวกข่าที่ตั้งเป็นเจืองอยู่ ณ ที่อื่นก็พากันครั่นคร้าม ที่เข้ามาขอลุแก่โทษ คือ ท้าวยี่น้อย ท้าวยี่ใหญ่ เพี้ยเถ้า เพี้ยไซ พระยาน้อยคำฟั่น แสนเมืองเคียวกา แสนขันอาสา พระยาแก้ว พระยาลิ้นทอง พระยาราช แสนสุวรรณ ล้วนเป็นพวกข่าแจะที่ตั้งเป็นเจืองอยู่ ณ ตำบลแกวหมากเฟือง ผาลอย เพียงโค้ง ห้วยคี้ แขวงเมืองซำเหนือซำใต้ แล้วพาพรรคพวกเข้ามาลุแก่โทษด้วยทั้งสิ้น พระยาพระซึ่งเป็นหัวหน้าพวกข่าแจะ ณ ตำบลห้วยตะบวนก็เข้ามาลุแก่โทษอย่างเดียวกัน


ประวัติข่าแจะ

ที่เรียกว่าข่าแจะนี้มีหลายพวก เช่นข่าขัด ๑ ข่าฮอก ๑ ข่าละเมด ๑ พูดภาษาต่างกัน มีภูมิลำเนาอยู่บนภูเขาในเขตเมืองหลวงพระบาง ชาวเมืองหลวงพระบางเรียกว่าข่าแจะ เป็นส่วยขึ้นแก่เจ้านายเมืองหลวงพระบางและท้าวเพี้ย ชาวเมืองหลวงพระบางได้อาศัยเสบียงอาหารของพวกข่าที่มาส่งส่วยทั้งนั้น

อยู่มาเมื่อพระยาราชวรานุกูล(เวก บุณยรัตพันธุ์)เป็นแม่ทัพยกขึ้นไปปราบฮ่อทุ่งเชียงคำ ข่าพวกนั้นก็ก่อการกำเริบขึ้นต่อเจ้านายเมืองหลวงพระบาง คือมีข่าแจะฉลาดคน ๑ ทำพิธีที่โอ่งศิลาอันมีมาแต่โบราณ^(๑๙) โอ่งนั้นเจาะหินซึ่งติดอยู่อยู่บนภูเขาให้เป็นรูปโอ่งเรียงรายกันไปตามเชิงเขาเมืองพวง เรียกโอ่งนั้นว่า "เจือง" กล่าวกันว่าถ้าเอาน้ำใส่ลงไปในเจืองนี้แล้วกลายเป็นสุราได้ ทั้งลาวและข่าจึงนับถือว่าเป็นของศักดิ์สิทธิ์ ข่าแจะผู้นี้ไปได้พริกขี้หนูจืดไม่มีรสเผ็ดร้อนนำมาตำที่โอ่งเจืองแล้วประกาศแก่พวกข่าทั้งหลายว่า "บัดนี้ผีฟ้าได้บันดาลยกให้เขาขึ้นเป็นหัวหน้านำไปต่อสู้กับพวกลาวหลวงพระบาง ซึ่งเป็นนายใช้สอยพวกเรามาช้านานนั้นให้กลับเป็นไทยต่อไป" เมื่อประกาศตนแล้วก็เอาน้ำเทลงในพริกขี้หนูซึ่งตำไว้ที่โอ่งเจืองนั้น แล้วตักมาล้างหน้าตาชโลมทั่วตัว พวกข่าทั้งหลายเชื่อว่าผีฟ้ามาเข้าทรงจริงจึงพากันเข้าเป็นสมัครพรรคพวก ตั้งให้ผู้ฉลาดเป็นหัวหน้าเรียกชื่อว่า พระยาพระ พระยาว่าน พระยาโคตะมะ และพระยาราช กับชื่ออื่นๆอีก แยกย้ายกันอยู่เป็นพวกๆในนามว่า "เจือง" (เอามาโอ่งหินนั้นเอง) ต่างพวกต่างก็ยกเข้าตีปล้นบ้านเรือนพวกลาว ใช้ธนูหน้าไม้ยางน่องอาบยาพิษเป็นอาวุธ ลาวไม่รู้จักวิธีแก้ไข้ล้มตายเสียเป็นอันมาก ระวางนั้นมีข่าคน ๑ เกิดความสงสารจึงเล็ดลอดมาบอกแม่ทัพลาวให้ทราบว่า การที่จะแก้พิษยางน่องนี้ได้มีอย่างเดียวคือ ปูนา เท่านั้น ครั้นพวกข่ายิงยางน่องมาถูกอีก พวกลาวก็เอาปูนาตำพอกดูดพิษก็รอดจากความตาย แต่นั้นมากองทัพพวกข่าแจะก็พ่ายแพ้พวกลาวหนีเข้าป่าดง ไปรับจ้างทำป่าไม้อยู่ตามมณฑลพายัพก็มี เรียว่า "ขมุ"

ถึงเดือน ๑๐ ขึ้น ๑๒ ค่ำ องทั่งนายฮ่อธงเหลืองซึ่งหนีกองทัพไปตั้งอยู่ตำบลพ้องจะลงและเมืองลาดนั้น ก็เข้ามายอมสามิภักดิ์ถือน้ำกระทำสัตย์อีกพวก ๑ จึงเป็นอันเสร็จราชการปราบฮ่อ และพวกข่าเจืองในแขวงเมืองหัวพันห้าทั้งหกในฤดูฝนปีนี้ เมื่อถึงฤดูแล้งจึงจะยกกองทัพใหญ่ขึ้นไปตรวจจัดราชการในแดนสิบสองจุไทยต่อไป

เมื่อวันจันทร์ขึ้น ๓ ค่ำ เดือน ๙ ได้ยาควินินขึ้นไปจากกรุงเทพฯแล้ว ทหารที่เจ็บป่วยก็ค่อยคลายหายขึ้นโดยลำดับ เจ้าหมื่นไวยฯแม่ทัพจัดการทำนุบำรุงกำลังกองทัพจนเดือน ๑๐ ถึงงานเฉลิมพระชนมพรรษาฯจึงเรียกแม่ทัพนายกองกับทั้งเจ้านายท้าวพระยาเมืองหลวงพระบาง ที่ขึ้นไปกับกองทัพมาประชุมกันที่เมืองซ่อน และเรียกบรรดาท้าวขุนอันเป็นหัวหน้าในเมืองหัวพันห้าทั้งหก ทั้งพวกหัวหน้าฮ่อที่ได้ยอมสามิภักดิ์ มาประชุมด้วยพร้อมกันทำพิธีสมโภชและถวายบังคมพระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เมื่อวันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๙ ค่ำ ปีจอ แล้วถือน้ำกระทำสัตย์ถวายต่อไป เมื่อเสร็จงานแล้วก็ตระเตรียมการที่จะยกกองทัพขึ้นไปยังเมืองแถงในแดนสิบสองจุไทย และมีใบบอกข้อราชการที่กองทัพได้จัดทำสำเร็จไปแล้ว ลงมายังกรุงเทพฯด้วย

ครั้นถึงวันพฤหัสบดี เดือน ๑๒ แรม ๘ ค่ำ ปีจอ เจ้าหมื่นไวยฯยกกองทัพออกจากเมืองซ่อน เดินทางบกขึ้นไปยังเมืองแถง เมื่อกองทัพยกไปถึงตำบลห้วยน้ำแปน ระวางทางได้รับรายงานของกองล่าวหน้าบอกมาแต่เมืองแถงว่า เจ้าเมืองไลให้บุตร ๓ คน ชื่อคำล่าคน ๑ คำสามคน ๑ บางเบียนคน ๑ คุมพวกฮ่อและผู้ไทยประมาณ ๑๕๐ คน มีเครื่องศัสตราวุธครบมือ เข้ามาตั้งค่ายที่ตำบลเชียงจันในแขวงเมืองแถง ห่างจากบ้านห้องขัวลายที่ตั้งทำเนียบรับกองทัพ ระยะทางเดินประมาณ ๑ ชั่วโมง ได้ให้ไปถาม พวกเมืองไลบอกว่าจะมารับท่านแม่ทัพ แต่ลักษณะที่พวกเมืองไลตั้งค่ายนั้น เห็นปลูกหอรบขุดคูทำเป็นค่ายมั่น และวางผู้คนประจำหน้าที่เป็นกระบวนรบผิดสังเกตอยู่

เจ้าหมื่นไวยฯจึงให้กองทัพหน้ารีบยกขึ้นไปก่อน ให้ไปบอกพวกเมืองไลว่า ถ้ามารับแม่ทัพโดยดีก็ให้รื้อค่ายและเลิกกระบวนรบเสีย ถ้าว่าไม่ฟังให้กองทัพหน้าหน่วงเหนี่ยวตัวหัวหน้าพวกเมืองไลไว้ให้จงได้ กองทัพหน้ายกขึ้นไปถึงเมืองแถงไปว่ากล่าวพวกเมืองไลหายอมรื้อค่ายไม่ เจ้าหมื่นไวยฯยกขึ้นไปถึงเมืองแถงเมื่อวันพุธ เดือนอ้าย ขึ้น ๖ ค่ำ สั่งให้จับตัวคำล่า คำสาม และบางเบียนบุตรเจ้าเมืองไลไว้ทั้ง ๓ คน แล้วให้เก็บรวบรวมเครื่องศัสตราวุธยุทธภัณฑ์และอย่างอื่นได้อีกเป็นอันมาก ส่วนพวกรี้พลเมื่อเห็นตัวนายถูกจับแล้วก็พากันแตกหนีไปมิได้ต่อสู้

แต่พวกท้าวขุนและราษฎรชาวเมืองแถงนั้นสงบเงียบอยู่ ต่างพากันมาร้องทุกต่อแม่ทัพว่า เดิมเมืองแถงก็มิได้ขึ้นต่อเมืองไล เจ้าเมืองไลถือว่ามีกำลังมากกว่า เอิบเอื้อมเข้ามาบังคับบัญชากดขี่เอาพวกชาวเมืองแถงไปใช้สอย และเที่ยวกะเกณฑ์ลงเอาเงินทองของต่างๆได้ความเดือดร้อนกันทั่วไป จนราษฎรพลเมืองไม่เป็นอันทำมาหากิน ที่ต้องหลบหนีไปอยู่ในป่าดงและอยู่เสียต่างเมืองก็มาก ขอให้กองทัพช่วยคุ้มครองป้องกันอย่าให้ได้รับความเดือดร้อนต่อไป

แม่ทัพปรึกษานายทัพนายกองและเจ้านายเมืองหลวงพระบางเห็นว่า เมืองแถงเป็นเมืองหนึ่งต่างหากมาแต่เดิม พระสวามิภักดิ์ที่เป็นตัวเจ้าเมืองก็ยังอยู่ เจ้าเมืองไลมาบุกรุกเอาไปเป็นแดนของตน ครั้นกองทัพยกขึ้นไปก็ไม่มาอ่อนน้อมโดยดี กลับให้เข้ามาตั้งค่ายเป็นเชิงจะต่อสู้ และที่สุดพวกพลเมืองก็มิได้สมัครจะอยู่ในบังคับบัญชาของเจ้าเมืองไล จะยอมให้เจ้าเมืองไลมีอำนาจเหนือเมืองแถงนั้นไม่ได้ ครั้นจะยกกองทัพขึ้นไปว่ากล่าวถึงเมืองไล เมืองไลก็ตั้งอยู่เหนือลำน้ำแท้หรือลำน้ำดำนอกพระราชอาณาจักร ถ้ากองทัพกลับมาแล้วบางทีเจ้าเมืองไลจะเอิบเอื้อมเข้ามาอีก จะต้องเอาบุตรเจ้าเมืองไลทั้ง ๓ คนไว้เป็นตัวจำนำก่อน เมื่อเจ้าเมืองไลมาว่ากล่าวยอมตกลงโดยดีจึงค่อยปล่อยตัวบุตรไป แม่ทัพจัดวางการปกครองเมืองแถง ตั้งให้พระสวามิภักดิ์เป็นเจ้าเมืองตามเดิม แล้วให้แต่งค่ายเก่าที่ตำบลเชียงแลใกล้กับลำน้ำยม อันเป็นเมืองเดิมเป็นที่มั่น และสั่งให้เมืองหลวงพระบางเกณฑ์คนสับเปลี่ยนกันไปเป็นกำลังรักษาค่ายนั้นกว่าบ้านเมืองจะเป็นปกติเรียบร้อย

เมื่อกองทัพตั้งอยู่ที่เมืองแถงนั้น มีฮ่อพวก ๑ หัวหน้าเป็นจีนชาวเมืองกังไซชื่อ เล่าเต๊กเชง เดิมมีพรรคพวกประมาณ ๖๐๐ คน เที่ยวรับจ้างรบพุ่งอยู่ในแขวงเมืองสิบสองจุไทย ภายหลังมากำลังน้อยลง ฮ่อพวกนี้จึงไปตั้งอยู่ที่เมืองม่วยบ้าง เมืองลาบ้าง ระยะทางห่างจากเมืองแถง ๑๒ วัน ฮ่อพวกนั้นเกรงกองทัพจะยกไปปราบปราม ครั้ย ณ วันจันทร์ เดือน ๓ ขึ้นค่ำ ๑ เล่าเต๊กเชงตัวนายจึงพาพรรคพวกมาหาแม่ทัพที่เมืองแถง ขอสามิภักดิ์ยอมเป็นข้าขอบขัณฑสีมาต่อกรุงเทพฯ แม่ทัพก็ให้กระทำสัตย์สาบานแล้วยอมรับสามิภักดิ์เหมือนกับฮ่อพวกอื่น

เมื่อกองทัพตั้งจัดการด่านทางและวางการปกครองหัวเมืองอยู่ที่เมืองแถง ได้รับท้องตราพระราชสีห์ให้หากองทัพกลับกรุงเทพฯ เมื่อเดือน ๓ ปีจอ พ.ศ. ๒๔๒๙ เจ้าหมื่นไวยฯแม่ทัพจึงสั่งให้ทำลายค่ายฮ่อที่บ้านไดและที่อื่นๆซึ่งตีไว้ได้ แล้วนายพันตรีจ่ายวดกับเจ้าราชวงศ์ ล่วงหน้าลงมายังเมืองหลวงพระบาง บอกให้เจ้านครหลวงพระบางจัดท้าวพระยาที่มีสติปัญญา ออกไปประจำรักษาการตามเมืองหัวพันห้าทั้งหก เจ้าหมื่นไวยฯยกกองทัพออกจากเมืองแถงเมื่อวันอังคาร เดือน ๔ ขึ้นค่ำ ๑ พาหัวหน้าพวกท้าวขุนเมืองหัวพันห้าทั้งหกและหัวหน้าพวกฮ่อที่สามิภักดิ์ กลับลงมาเมืองหลวงพระบาง มาพักฉลองพระเจดีย์ที่กองทัพได้สร้างไว้ที่เมืองงอย ๒ วัน แล้วเดินทางต่อมาถึงเมืองหลวงพระบางเมื่อวันพุธ เดือน ๔ แรมค่ำ ๑ จัดผ่อนสิ่งขิงในกองทัพส่งลงมา และรอเจ้านายเมืองหลวงพระบาง มีเจ้าราชวงศ์กับเจ้าราชภาคิไนยเป็นต้น ซึ่งจะคุมต้นไม้เงินทองเครื่องราชบรรณาการลงมาทูลเกล้าฯถวาย อนึ่ง แม่ทัพดำริว่า ถ้าให้ท้าวขุนเมืองหัวพันห้าทั้งหกและสิบสองจุไทย ทั้งหัวหน้าพวกฮ่อได้มาเห็นราชธานีเสียสักครั้ง ๑ การปกครองต่อไปภายหน้าจะสะดวกขึ้น จึงได้คัดเลือกพวกท้าวขุนได้ ๑๕๐ คน กับพวกฮ่อทั้งนายไพร่ ๙๐ คน ลงมากรุงเทพฯด้วย

ถึงเดือน ๖ ขึ้น ๕ ค่ำ ปีกุน เจ้าหมื่นไวยฯยกกองทัพออกจากเมืองหลวงพระบางโดยทางเรือ ล่องแม่น้ำโขงลงมาถึงบ้านปากลายเดือน ๖ ขึ้น ๑๒ ค่ำ แล้วเดินทางบกต่อมาถึงเมืองพิชัยเมื่อเดือน ๖ แรม ๘ ค่ำ ลงเรือล่องจากเมืองพิชัยมาถึงกรุงเทพฯ เมื่อ ณ วันศุกร์ เดือน ๗ แรม ๑๒ ค่ำ ปีกุน พ.ศ. ๒๔๓๐

ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เลื่อนนายพันเอก เจ้าหมื่นไวยวรนารถ ขึ้นเป็นนายพลตรี พระยาสุรศักดิ์มนตรี ผู้บัญชาการกรมยุทธภัณฑ์ในกรมยุทธนาธิการ และได้พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ช้างเผือกชั้นที่ ๒ จุลวราภรณ์ กับตราสำหรับตระกูลทุติยจุลจอมเกล้าด้วย ส่วนนายทัพนายกองซึ่งมีความชอบในราชการปราบฮ่อครั้งนั้น ก็ได้พระราชทานบำเหน็จรางวัลตามคุณานุรูปทั้วกัน สิ้นเนื้อความเรื่องปราบฮ่อครั้งที่ ๓ เพียงเท่านี้


.................................................................................................................................................

เชิงอรรถ

(๑) เหตุที่แต่งงานกับ ขีด เนื่องจากคุณเปี่ยม บุนนาค ได้อุปถัมถ์เลี้ยงดู ขีด มาแต่เล็กและมีความเมตตาปราณีห่วงใยเป็นอันมาก เมื่อขีดมีอายุเจริญวัยขึ้นแล้ว คุณเปี่ยม บุนนาคผู้เป็นย่ามีอาการหนักจึงเรียก พระยาสุรศักดิ์ทนตรี(แสง)ผู้เป็นบุตรเข้าไปพูดปรารภห่วงใยว่า "ขีดหลานสาวได้มีอายุเจริญขึ้นทุกวัน เมื่อถึงเวลาสมควรแล้วขอให้จัดการให้ขีดได้อยู่กินกับนายเจิมเถิด"

(๒) โปรดเกล้าฯพระราชทานเครื่องยศท่านผู้หญิงแก่เลี่ยม คือ ผ้าห่มกรองไหมทองปักดอกลายทอง หีบหมาก กระโถน กาน้ำทองคำ และพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้า สำหรับข้าราชการฝ่ายใน

(๓) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ พระยามนตรีสุริวงศ์(ชื่น บุนนาค) สร้างหอกด้ามเงินขึ้นสำหรับพวกบอดีการ์ดถือประจำราชการ หอกด้ามเงินนั้น ภายหลังเมื่อตั้งขึ้นเป็นเป็นกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์แล้ว ได้โยกเอาไปใช้ราชการให้ข้าราชการในกรมพระตำรวจหลวงถือแห่นำเสด็จในเวลาแห่เต็มยศ

(๔) ขณะนั้นมักจะฝังใจกันว่า ผู้ใดเป็นทหารแล้วมักเป็นคนเลวทราม ขี้เหล้าเมายา เกะกะเกเรสร้างความเดือดร้อน

(๕) สมเด็จเจ้าพระยามีพระประสาท "ตามความคิดของเจ้านั้นดีแล้ว ถ้าจะรื้อหลังคาผู้อื่นก็ต้องรื้อหลังคาของตนลงก่อน..." และในเวลานั้น เจ้าพระยาภานุวงศ์มหาโกษาธิบดี(ท้วม บุนนาค) เสนาบดีการต่างประเทศ เจ้าพระยาภูธาภัยที่สมุหนายก ก็มีความเห็นพ้องกันด้วย เจ้าพระยาภานุวงศ์ฯได้ถวายตัวนายทุ้ย ผู้บุตร(ต่อมาได้เป็นหลวงสาตราธิกรฤทธิ์ กัมปนีที่ ๑) เจ้าพระยาภูธราภัย ถวายตัวนายบุตรหรือบุษย์ ผู้บุตร(ต่อมาได้เป็นหลวงวิทยาธิกรศักดิ์ กัมปนีที่ ๒)

(๖) ช้างหล่อด้วยทองเหลืองนั้น ยังประดิษฐานเป็นอนุสรณ์อยู่ที่หน้าศาลเมืองสิงคโปร์ และที่หน้าเมืองปัตตาเวีย)

วันหนึ่งเมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับประพาสอยู่ที่เมืองลักเนาว์ ได้ทอดพระเนตรเห็นชื่อหลวงศัลยุทธสรกรรเขียนไว้ที่หีบเสื้อผ้า จึงมีพระบรมราชโองการพระบรมราชกระแสว่า "ชื่อหลวงศัลยุทธสรกรรนั้นเป็นสำเนียงที่ซ้ำกันไป เพราะฉะนั้นให้เปลี่ยนเป็นหลวงศัลยุทธวิธีกรร" ตั้งแต่โปรดเกล้าฯดังนั้นแล้ว หลวงศัลยุทธสรกรรก็ได้เปลี่ยนชื่อใช้เป็น หลวงศัลยุทธวิธีกรร ตั้งแต่นั้นมา

(๗) วันหนึ่งหมอกาแวนได้นำยาฝรั่งขนานหนึ่งมาบอกว่า "อยากให้พระยาสุรศักดิ์ฯ(แสง)ทายาขนานนี้ลองดูที่ตรงปอด แต่ยานั้นเมื่อทาแล้วจะชักให้ผิวหนังพองดูดเป็นน้ำเหลืองออกมาบางทีก็จะสบายขึ้นได้ แต่เจ้าไข้จะทนได้หรือไม่" หมอเทียนฮี้จึงให้ความเห็นว่า "อย่าลองเห็นจะดีกว่า ด้วยเจ้าไข้จะทนไม่ได้ก็จะเกิดเวทนาขึ้น" หลวงศัลยุทธวิธีกรรจึงว่า "ถ้าเช่นนั้นก็จะลองทาด้วยตนเองเสียก่อน ว่าพิษของยานั้นจะแรงสักเพียงไรก็คงจะรู้ได้" หมอกาแวนจึงให้หลวงศัลยุทธวิธีกรรทายานั้นดูที่แขน พิษของยานั้นปวดแสบปวดร้อนพองจนเป็นแผลเป็นที่แขน จึงเชื่อว่าถ้าแม้จะให้บิดาทายานั้นก็คงจะเกิดเวทนา เมื่อพระยาสุรศักดิ์ฯ(แสง)แจ้งเหตุแล้วจึงว่า ที่เจ้าได้แสดงความรักพ่อ และทดลองทายานั้นแทนพ่อจนเป็นรอยแผลที่แขนฉะนี้ จัดว่าเจ้าเป็นลูกที่ดี เหมือนกับได้ประทับตราความกตัญญูต่อพ่อไว้ที่แขนของเจ้า ดีกว่าที่เจ้าจะสักสิ่งไรไว้ให้เป็นรอยในตัวเจ้าทั้งหมด....

(๘) เมื่อเวลาจะบวชนั้นสมเด็จเจ้าพระยาฯ(ช่วง) จะอุปสมบทหลวงจักรยานานุพิจารณ์(เหมา บุนนาค) หลานชาย ซึ่งเป็นบุตรเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์(วอน บุนนาค) สมเด็จเจ้าพระยาจึงให้อุปสมบทพร้อมกัน จมื่นสราภัยฯ(เจิม)แก่กว่าหลวงจักรยาฯหลายปี เวลาจะเดินเข้าไปทำขวัญนาคและอุปสมบท จะให้เดินหลังก็รู้สึกตะขิดตะขวงในใจ ครั้นจะเดินหน้าหลวงจักรยาฯ ๆก็เป็นหลานสมเด็จเจ้าพระยา จะไม่พ้นความติเตียนว่าอาศัยเขาบวช จมื่นสราภัยฯจึงปฏิเสธไม่ยอมอุปสมบท ครั้นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงทราบเหตุขัดข้องดังนั้น จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้หาตัวจมื่นสราภัยฯเข้าเฝ้า มีพระราชดำรัสว่า "เวลานี้เจ้าก็มีอายุสมควรที่จะบวชแล้ว ข้าจะบวชให้เจ้าเอง เพื่อที่จะได้แทนคุณบิดาของเจ้าซึ่งข้ายังระลึกถึงอยู่"

(๙) ในระหว่างนี้พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ได้ทรงลองเปลี่ยนวิธีการเลี้ยงอาหารทหาร โดยให้พระยาโชฎึกรัตนราชเศรษฐี(เสถียร โชติกเสถียร)ออกจากหน้าที่แม่ครัว ทรงจัดให้มิเตอร์น๊อคนายโฮเต็ลมารับทำกับข้าวฝรั่งเลี้ยงนายทหารและพลทหารทั่วไป คงไม่ถูกลิ้นถูกคอคนไทย ทหารรับประทานไม่ได้ ไม่นานก็ร้องขึ้น จึงจัดให้จีนจิ๋ว(หลวงราชโภคากร)มาทำอาหารแทน เมื่อพระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ออกไปราชการประเทศอินเดีย จมื่นสราภัยฯรับหน้าที่แทน ได้ตรวจดูการประกอบเลี้ยงของทหารเห็นว่าเสื่อมทรามลงมาก ทั้งยังสิ้นเปลืองพระราชทรัพย์มากกว่าเดิมมาก จึงกราบบังคมทูลให้ทรงทราบ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้พระยาโชฎึกรัตนราชเศรษฐี(เสถียร โชติกเสถียร)กลับมารับหน้าที่เหมือนแต่ก่อน

(๑๐) เหตุที่เป็นราชทูตออกไปอังกฤษ เกิดเนื่องจาก ..."ในการที่นายน๊อกซ์ได้มาสำแดงอาการอาละวาดเกี่ยวกับการแผ่นดินเช่นนี้ ควรต้องจัดราชทูตพิเศษให้ออกไปเจรจาการเมืองยังประเทศอังกฤษ"... เกิดจากเมื่อทำการฉลองพระราชวังบางปะอินอยู่นั้น พระปรีชากลการได้แต่งงานกับนางแฟนนี น๊อกซ์ และได้พากันไปเสพมธุรจันทร์รสโดยเรือย๊อชซึ่งพระปรีชาได้สร้างขึ้นที่เมืองปราจีน เมื่อเสร็จการฉลองที่วังบางปะอินแล้ว ราษฎรจังหวัดปราจีนได้ทำฎีกาขึ้นทูลเกล้าฯกล่าวโทษพระปรีชาฯหลายฉบับ ด้วยความอุกฉกรรจ์หลายฉบับ มีคำสั่งให้จำตรวนและเอาตัวมาคุมขังไว้ที่หลังทิมดาบกระทรวงวัง นายน๊อกซ์โกรธที่ทำโทษลูกเขย(พระปรีชาฯ) จึงเข้ามาข่มขู่ให้ปล่อยตัวลูกเขย มิฉะนั้นจะเรียกเรือรบเข้ามาบอมบาร์ต

(๑๑) ทั้ง ๒ ท่านได้รับหน้าที่ในกรมทหารหน้า หลังเกิดอุปปัติพลวะเหตุเรือล่ม สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารัรัตน์กับสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรรณาภรณ์เพ็ชรรัตน์ สิ้นพระชนม์ พระยามหามนตรี ผู้บังคับการกรมทหารหน้าต้องโทษ ครั้งนั้นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระปริวิโยคโศกเศร้าเป็นอันมาก รับสั่งให้ปิดพระทวารกั้นมิให้ข้าราชฝ่ายหน้าฝ่ายในรบกวนได้ ทรงได้ยินเสียงกลองชนะประโคมพระศพยามใด ก็ทรงพระกันแสงพิลาปร่ำรำพันไปต่างๆนานา จนทรงพระประชวรพระวาโยไป มีแต่เจ้าหมื่นไวยวรนารถเข้านวดฟั้นพระบาท และถวายพระโอสถทรงดมแก้อาการ และทหารมหาดเล็กตั้งเครื่องอานรับใช้อยู่เพียงหกเจ็ดคนเท่านั้น...

(๑๒) เมื่อเจ้าหมื่นไวยฯตกม้าคราวนี้ เป็นที่เลื่องลือกันมากที่ว่าตายแล้วบ้างเป็นบ้าไปแล้วบ้างก็มี พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระวิตกเป็นอันมาก ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ถามอาการและข่าวคราวอยู่เสมอ (มีธรรมเนียมว่า จะได้เสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมข้าราชการที่กำลังป่วยหนักอยู่) ครั้นทุเลา วันอังคารขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือนยี่ ปีมะเมียจัตวาศก จ.ศ. ๑๒๔๔ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชเทวี(สมเด็จพระมาตุฉาเจ้า) กับคุณจอมมารดาแพ(พระประยูรวงศ์) คุณจอมมารดาโหมด กับสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ และพระเจ้าลูกยาเธอหลายพระองค์ ได้เสด็จมาเยี่ยมเจ้าหมื่นไวยฯจนถึงบ้าน ในครั้งนี้มีกระแสรับสั่งว่า "ขอให้เจ้ารีบรักษาตัวเสียให้หายเร็วๆเถิด ข้าจะให้เจ้ามีเมีย เพราะเวลานี้สมเด็จเจ้าพระยาก็ถึงพิราลัยแล้ว ไม่มีผู้กีดขวาง ข้าจะพูดให้คุณสุรวงศ์ตกลงยอมให้บุตรสาว"

(๑๓) ในตอนนี้ขอขยายความแต่เรื่อง กรมสมเด็จทรงกริ้ว นะครับ

"พระนายไวยทำการอุกอาจเช่นนี้ ก็ให้เข้ามาเป็นกรมมหาดไทยเสียเองซิ" สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาบำราบปรปักษ์จึงทรงทำเรื่องราวลายพระหัตถ์กล่าวโทษเจ้าหมื่นไวยวรนารถ นำขึ้นทูลเกล้าฯถวาย ขณะนั้นเจ้าหมื่ไวยฯได้กลับลงมาถึงกรุงเทพฯแล้ว จึงเข้าไปในพระบรมมหาราชวัง ได้พบกับพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นเทววงศ์วโรปการ มีรับสั่งถามว่า "แกไปสุพรรณ ไปทำเหตุอะไรมาอีกละ เห็นกรมสมเด็จท่านทำหนังสือเข้ามาถวายกล่าวโทษต่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวแน่ะ ทั้งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้มีลายพระหัตถ์ตอบไปที่กรมสมเด็จแล้วละ ทรงอนุญาตให้ กรมสมเด็จลงพระอาชญาพระนายไวยได้ตามความพอพระทัยของท่าน"

เมื่อเจ้าหมื่นไวยฯทราบความตามเรื่องกรมหมื่นเทววงศ์วโรปการทรงเล่าให้ฟังดังนั้นแล้ว ก็กราบทูลชี้แจงเหตุผลและเรื่องราวซึ่งได้กระทำไปให้ทรงทราบทุกประการ กรมหมื่นเทววงศ์จึงทรงแนะนำว่า "ให้ทำรายงานกราบทูลชี้แจงเหตุผลตามความที่เป็นจริง นำไปทูลถวายกรมสมเด็จให้ทรงทราบความจริงเสีย" เจ้าหมื่นไวยฯจึงกลับมาทำรายงานชี้แจงเหตุผลเล่าความจริงแต่ต้นตามคำแนะนำของกรมหมื่นเทววงศ์วโรปการ นำไปถวายสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมสมเด็จฯให้ทรงทราบความจริง เมื่อกรมสมเด็จทรงรับรายงานของเจ้าหมื่นไวยฯมาทอดพระเนตรตลอดแล้ว ก็มีรับสั่งว่า "ฉันไม่รู้เรื่องราวตลอดเช่นนี้เลย อากรค่ำน้ำทำเรื่องราวเข้ามาฟ้องฉัน ฉันจึงนำเรื่องราวขึ้นกราบบังคมทูล ถ้าทราบเรื่องเสียเช่นนี้แล้ว พระนายไวยฯจัเฆี่ยนเจ้าเมืองเองก็ได้ ฉันคงจะไม่โกรธเธอเลยจนนิดเดียว"

(๑๔) ก่อนหน้าที่จะเกิดเหตุทหารหน้าแตกหนีอหิวาตกโรคนั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้มีพระแสรับสั่งเล้าให้เจ้าหมื่นไวยฯฟังว่า "เมื่อคืนนี้ข้าฝันเห็นลูกปืนปัสตันที่บรรจุอยู่ในหีบได้เกิดระเบิดขึ้น ลูกปัสตันออกไปหมดหีบ" และทรงพระราชปรารภว่า "การที่ข้าฝันไปทั้งนี้ไม่รู้ว่าจะได้กับเหตุอันใด" อีก ๑๐ วันต่อมาก็เกิดเรื่องทหารหนี

(๑๕) เป็นเหรียญเงินมีรูปเทพดาถือพวงมาลัย จารึกชื่อและบอกเหตุการณ์

(๑๖) หลวงหลวงนั้นมีอยู่ด้วยกัน ๗ ฉาง ไว้สำหรับเก็บข้าวเมื่อขณะเกิดเกิดทัพศึก อยู่บริเวณที่เรียกว่า สะพานช้างโรงสี เหตุที่เรียกว่าสะพานช้างโรงสี เพราะตรงนั้นมีโรงสีหลวงสำหรับสีข้าวเพื่อเก็บในฉางหลวงด้วย

(๑๗) ต้นฉบับว่า วัดละมุดบางอ้อ

(๑๘) เมื่อฮ่อมารุกรานบ้านเมืองขณะนั้น จะส่งข่าวบอกมาขอกำลังจากกรุงเทพฯ ทางก็ไกล จึงได้ไปขอกำลังญวนซึ่งอยู่ใกล้กว่า ในคราวหลังฝรั่งเศสยกเข้ามาในพระราชอาณาเขตอ้างว่าจะมาช่วยปราบปรามฮ่อ เมื่อไทยปราบฮ่อได้ราบคาบแล้ว ฝรั่งเศสก็ไม่ยอมยกกลับไป ตั้งค่ายอยู่ในพระราชอาณาเขต และยุยงให้ชาวพื้นเมืองในร่มธงฝรั่งเศสก่อการขึ้น ตัวสำคัญคืออ้ายบางเบียน จนเกิดเหตุขึ้นที่ทุ่งเชียงคำ เชียงมวน และคดีพระยอดเมืองขวาง จนกระทั่งเป็นเหตุให้ฝรั่งเศสอ้างเอาแผ่นดินไปเป็นกรรมสิทธิ์

(๑๙) ผมเข้าใจว่า ที่เราเรียกกันเดี๋ยวนี้ว่า "ไหหิน"

ใครมีตราสกุล แสง-ชูโตบ้างช่วยโพสลงด้วย
ขอบพระคุณอย่างสูง

ชอบเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรีมาก

ภูมิใจมากที่ได้เป็นลูกท่าน


ผู้ซึ่งมีคุณูประการอย่างใหญ่หลวงต่อแผ่นดินนี้

whenever you felt that your heart is going to breakdown
feel it with the love of God ask for his and then you will
find out what is the truth love in Your life as he does for me!

GOD always forgive your mistake
the one that you cant even forget,
he always does it and always being with us
to help and blesss us for us whose heart is full of him

เนื่องจาก แม่เล่าให้ฟัง
เรื่องเวียงจันทน์ ถูกจีนฮ่อบุก ร.๕ ได้ส่งทหารไปช่วยแล้วเดินทางกลับมาทางแปดริ้ว พร้อมด้วยลูกสาวเจ้าเมืองเวียงจันทน์ ชื่อบุญมี ต่อมาได้มีลูกด้วยกัน คือนายซ่วน นางเหรียญ นางเลี้ยง
นายซ่วน ได้เดินทางไปสอนหนังสือ ในวัง และไม่ได้ติดต่อกลับมา
ฉันสับสนระหว่าง หมื่นไวย และขุนไกร เพราะนานเต็มที แต่เมื่อทำบุญตรวจน้ำแม่จะบอกให้กรวดน้ำให้ ชวดและนายทหารผู้นี้ ตลอดมา ฉันไม่เคยพบเหตุการณ์นั้นใน เวบเลยแต่ประวัติศาสตรอื่น ๆ ก็ดูละเอียดดี