สัมมัตตะ ๑๐ ภาวะที่ถูก, ความเป็นสิ่งที่ถูก

๘ ข้อต้น ตรงกับองค์มรรค ๘ ข้อ คือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจาสัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ สัมมาสมาธิ และเพิ่ม ๒ ข้อ คือ

๙. สัมมาญาณ รู้ชอบ ได้แก่ ผลญาณ และปัจจเวกขณญาณทั้ง ๑๙ ประเภท

๑๐. สัมมาวิมุตติ หลุดพ้นชอบ ได้แก่ อรหัตตผลวิมุตติ

ธรรมหมวดนี้ เรียกชื่ออีกอย่างว่า อเสขธรรม ธรรมของพระอเสขะ

มิจฉัตตะ ๑๐ ภาวะที่ผิด, ความเป็นสิ่งที่ผิด

๑. มิจฉาทิฏฐิ เห็นผิด ได้แก่ ความเห็นผิดจากคลองธรรมตามหลักกุศลกรรมบถ และความเห็นที่ไม่นำไปสู่ความพ้นทุกข์

๒. มิจฉาสังกัปปะ ดำริผิด ได้แก่ ความดำริที่เป็นอกุศลทั้งหลาย ตรงข้ามจากสัมมาสังกัปปะ

๓. มิจฉาวาจา วาจาผิด ได้แก่ วจีทุจริต ๔

๔. มิจฉากัมมันตะ กระทำผิด ได้แก่ กายทุจริต ๓

๕. มิจฉาอาชีวะ เลี้ยงชีพผิด ได้แก่ เลี้ยงชีวิตในทางทุจริต

๖. มิจฉาวายามะ พยายามผิด ได้แก่ ความเพียรตรงข้ามกับสัมมาวายามะ

๗. มิจฉาสติ ระลึกผิด ได้แก่ ความระลึกถึงเรื่องราวที่ล่วงแล้ว เช่น ระลึกถึงการได้ทรัพย์ การได้ยศ เป็นต้น ในทางอกุศล อันจัดเป็นสติเทียม เป็นเหตุชักนำใจให้เกิดกิเลสมีโลภะ มานะ อิสสา มัจฉริยะ เป็นต้น

๘. มิจฉาสมาธิ ตั้งจิตผิด ได้แก่ ตั้งจิตเพ่งเล็ง จดจ่อปักใจแน่วแน่ในกามราคะ พยาบาท เป็นต้น หรือเจริญสมาธิแล้ว หลงเพลิน ติดหมกมุ่น ตลอดจนนำไปใช้ผิดทาง ไม่เป็นไปเพื่อญาณทัสสนะ และความหลุดพ้น

๙. มิจฉาญาณ รู้ผิด ได้แก่ ความหลงผิดที่แสดงออกในการคิดอุบายทำความชั่ว และในการพิจารณาทบทวนว่า ความชั่วนั้นๆ ตนกระทำได้อย่างดีแล้ว เป็นต้น

๑๐. มิจฉาวิมุตติ หลุดพ้นผิด ได้แก่ ยังไม่ถึงวิมุตติ สำคัญว่าถึงวิมุตติ หรือสำคัญผิดในสิ่งที่มิใช่วิมุตติว่าเป็นวิมุตติ

อ้างอิง .. พจนานุกรมพุทธศาตร์ ฉบับประมวลธรรม โดย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ประยุทธ์)