ในสมัยกรุงธนบุรี เมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงดำรงพระยศเป็นสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก ทรงนำทัพไปตีกรุงเวียงจันทน์และหลวงพระบาง คราวอัญเชิญพระแก้วมรกตกลับมานั้น

ได้นำเชลยสาวชาวเวียงจันทน์มาด้วยคนหนึ่งในฐานะอนุภรรยา เป็นลาวพุงขาว ธิดาของเพี้ยเมืองแพน มีนามว่า “แว่น” หรือ “คำแว่น” และนำมาอยู่ในทำเนียบ ร่วมกับท่านผู้หญิงนาคด้วย ซึ่งท่านผู้หญิงเป็นกุลสตรีแบบดั้งเดิม จึงรับธรรมเนียมของขุนนางในเรื่องนี้ไม่ได้

“คุณแว่น” จึงเป็นเหตุให้ชีวิตรักของท่านผู้หญิงกลายเป็นชีวิตขม แม้จะได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นพระอัครมเหสี ก็ไม่ยอมเข้าประทับในบรมมหาราชวังเลยตลอดพระชนม์ชีพ

       ด้วยเหตุนี้ จึงไม่ปรากฏบทบาท ของสมเด็จพระอมรินทราฯ อยู่ในพงศาวดาร แต่บทบาทของคุณแว่นกลับถูกจารึกไว้ทั้งในพงศาวดารและหนังสือหลายเล่ม มากกว่าสตรีอื่นๆ ในยุคนั้น เพราะเป็นสนมที่ทรงโปรด มีกริยาต้องพระราชอัธยาศัย รับใช้ใกล้ชิดตลอดรัชกาล

       คุณแว่นเป็นคนพูดจาโผงผาง อีกทั้งยังค่อนข้างดุ บรรดาพระเจ้าลูกเธอจึงเกรงกลัวมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ และเรียกคุณแว่นว่า “คุณเสือ” คนทั้งหลายเลยพากันเรียกตามไปด้วย

       แม้จะเป็นไม้เบื่อไม้เมากับสมเด็จพระอัมรินทราฯ และพระโอรสธิดาหลายองค์ แต่กลับเข้ากันได้ดีกับคุณชายฉิม ซึ่งต่อมาก็คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เรียกคุณแว่นว่า “พี่”

มีสัมพันธ์กันด้วยดีมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ พอเป็นหนุ่ม คุณแว่นยังได้ช่วยคลี่คลายปัญหาสำคัญให้ครั้งหนึ่ง เมื่อตอนดำรงพระยศเป็นกรมหลวงอิศรสุนทรแล้ว

       ตอนนั้นเจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร แอบมีสัมพันธ์สวาทกับเจ้าฟ้าบุญรอด พระธิดาสมเด็จพระพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมศรีสุดารักษ์ ซึ่งก็คือลูกสาวของป้า

เมื่อเจ้าฟ้าบุญรอดทรงครรภ์ได้ ๔ เดือน เห็นว่าจะปกปิดซ่อนเร้นเรื่องนี้ไว้ไม่ได้แล้ว ถ้าพระเจ้าอยู่หัวทรงทราบ ก็จะพระพิโรธเป็นเรื่องใหญ่แน่ และไม่เห็นใครจะช่วยผ่อนคลายให้ได้ นอกจาก “คุณเสือ”

       คุณแว่นเป็นคนที่เข้ากราบทูลได้ทุกเรื่องและทุกเวลา แต่เรื่องใหญ่ขนาดนี้คุณแว่นก็ต้องหาจังหวะให้ดีเหมือนกัน และอธิษฐานไว้ว่า ถ้าพูดสำเร็จก็จะสร้างวัดถวายวัดหนึ่ง

       กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ เจ้าของนามปากกา “น.ม.ส.” เล่าไว้ในหนังสือ “สามกรุง” ว่า

       ค่ำวันหนึ่งคุณแว่นเห็นโอกาสเหมาะ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ กำลังสบายพระราชหฤทัย รับสั่งเล่าเรื่องเก่าเมื่อครั้งก่อนกรุงศรีอยุธยาแตกให้ท้าวนางฟังเป็นที่สนุกสนาน พอได้จังหวะคุณเสือก็คลานเข้าไปกระซิบ

       “ขุนหลวงเจ้าขา ดีฉันจะทูลความสักเรื่องหนึ่ง แต่ขุนหลวงอย่ากริ้วหนา ถ้าขุนหลวงกริ้ว ดีฉันก็จะไม่ทูล” คุณแว่นเรียกพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ เหมือนเดิมมาตลอด

       พระเจ้าอยู่หัวเฉลียวพระทัยว่า น่าจะมีอะไรชอบกลอยู่ จึงรับสั่ง

       “เออ พูดไปเถิด กูไม่โกรธดอก”

       คุณเสือยังว่า “ดีฉันไม่เชื่อ ขุนหลวงรับสั่งว่าไม่กริ้ว ครั้นดิฉันทูลขึ้นขุนหลวงก็จะกริ้ววุ่นวายไป ถ้าอย่างนั้นขุนหลวงสบถให้ดิฉันเสียก่อนดิฉันจึงจะทูล”

       “อีอัปรีย์ บ้านเมืองลาวของมึง เคยให้เจ้าชีวิตจิตสันดานสบถหรือ กูไม่สบถ พูดไปเถิดกูไม่โกรธดอก”

       คุณเสือก็ยังว่าไม่เชื่ออีก แล้วทำท่าคลานออก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงสนพระทัยเรื่องที่คุณเสือเกริ่น จึงรับสั่งเรียกไว้

       “อย่าเพ่อไป จะไปข้างไหน มาพูดไปเถิด เอ็งจะให้ข้าสบถว่ากระไร”

       “ดิฉันจะให้ขุนหลวงสบถว่า ถ้าดิฉันทูลขึ้นแล้วขุนหลวงกริ้ว ให้ขุนหลวงตกนรกเท่านั้นแหละ”

       “เอ็งจะมาให้ข้าสบถว่าไม่ให้โกรธนั้น ถ้ามีผู้คิดร้ายต่อข้าเอ็งมาบอกขึ้น ก็จะห้ามไม่ให้โกรธคนที่ใจเป็นดังนี้ บ้านเมืองลาวของมึงมีอยู่หรือ”

       คุณเสือจึงว่า “ถ้าเป็นเรื่องใครเขาคิดร้ายต่อพระองค์ ดิฉันก็ไม่ทูลขอห้ามให้ขุนหลวงกริ้ว นี่ไม่ใช่เรื่องอย่างนั้น เป็นแค่การเล็กน้อย ครั้นขุนหลวงทราบก็จะกริ้วกราดเอาเป็นมากเป็นมาย ถึงแก่เฆี่ยนแก่ตี นิดก็เฆี่ยนหน่อยก็เฆี่ยน”

       พระเจ้าอยู่หัวใคร่จะทรงฟังความว่าเป็นเรื่องอะไรจึงรับสั่งว่า

       “พูดไปเถิด ข้าไม่เฆี่ยนหรอก”

       คุณเสือก็ยังย้ำอีกว่า

       “ถ้าคุณหลวงเฆี่ยน ให้คุณหลวงตกนรกหนา”

       พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงอึดอัดพระทัย ครั้นทรงนิ่งคุณเสือก็จะไม่ทูลเรื่องราวเสียที จึงรับสั่งว่า

       “เออ กูไม่เฆี่ยนดอก”

       คุณเสือจึงขยับเข้าไปใกล้อีกนิดแล้วกระซิบทูลว่า

       “แม่รอด เดี๋ยวนี้ท้องขึ้นมาได้ ๔ เดือนแล้ว”

       พระเจ้าอยู่หัวทรงสดับดังนั้น พระพักตร์ก็แสดงอาการพิโรธขึ้นมาทันที รับสั่งถามว่าท้องกับใคร คุณเสือจึงทูลว่า

       “จะมีใครเล่า พ่อโฉมเอกของขุนหลวงนั่นซิ”

       พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ก็ยังสงสัยพระทัยว่า จะเป็นกรมหลวงอิศรสุนทร หรือกรมขุนเสนานุรักษ์ พระอนุชา ทรงระแวงพระทัยว่าจะเป็นกรมขุนเสนานุรักษ์ ซึ่งพระรูปพระโฉมงดงาม แต่คุณเสือกลับทูลว่า

       “พ่อฉิมนั่นแหละเจ้าค่ะ” ระบุพระนามเดิมของกรมหลวงอิศรสุนทร ทั้งยังทูลส่งเสริมอีกว่า “รักชมสมกันจริงๆ มีลูกมีเต้าออกมาจะอุ้มชูก็ไม่น่ารังเกียจ ขุนหลวงอย่ากริ้วหนา”

       “มึงเห็นดีไปคนเดียวเถิด พี่น้องเขายังอยู่เป็นก่ายเป็นกอง เขาไม่รู้ก็จะว่ากูสมรู้ร่วมคิดเป็นใจให้ลูกทำข่มเหงเขา

อนึ่งทำดูถูกเทวดารักษารั้ววังไม่มีความเกรงกลัว ถ้าจะรักใคร่กัน ก็จะบอกล่าวผู้ใหญ่ให้เป็นที่เคารพนบนอบแต่โดยดี นี่ทำบังอาจจะเอาแต่ใจไม่คิดแก่หน้าผู้ใด”

       แม้จะกริ้วเมื่อทรงทราบเรื่อง แต่ต่อมาเมื่อสมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ทรงพากรมหลวงอิศรสุนทรเข้าเฝ้ากราบทูลไกล่เกลี่ย ขอรับพระราชทานโทษ ก็พระราชทานให้

       เมื่อเรื่องลงเอยด้วยแฮปปี้เอนดิ้ง คุณแว่นก็สร้างวัดตามที่อธิษฐานไว้ ซึ่งรัชกาลที่ ๒ ได้พระราชทานนามให้ว่า วัดดาวดึงษาราม ปัจจุบันอยู่เชิงสะพานพระปิ่นเกล้า ฝั่งธนบุรี

       ต่อมาเมื่อถึงกำหนดประสูติพระโอรส เจ้าฟ้าบุญรอดก็ประชวรพระครรภ์ถึงสองวันสองคืน กรมหลวงอิศรสุนทร จึงขอพึ่งบริการคุณเสืออีกครั้ง ให้ไปขอรับพระราชทานน้ำชำระพระบาทพระเจ้าอยู่หัว

คุณเสือจึงนำขันทองตักน้ำขึ้นไปด้วย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ รับสั่งว่าทำดูถูกเทวดารักษาวังจึงได้ออกลูกยาก แล้วก็ยกพระบาทเอาพระอังคุฐ (หัวแม่เท้า) ลงจุ่มน้ำในขันทอง

คุณเสือก็รีบส่งน้ำนั้นข้ามกลับพระราชวังเดิม ครั้นเจ้าฟ้าบุญรอดเสวยน้ำชำระพระบาทครู่หนึ่ง ก็ประสูติพระโอรสเป็นพระกุมาร แต่ก็สิ้นพระชนม์ในวันประสูตินั้น

       ต่อมาใน พ.ศ. ๒๓๔๗ ก็ประสูติพระโอรสองค์ที่ ๒ ซึ่งก็คือ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และหลังจากที่กรมหลวงอิศรสุนทรทรงอุปราชาภิเษก ขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรใน พ.ศ. ๒๓๔๙ แล้ว ใน พ.ศ. ๒๓๕๑ เจ้าฟ้าบุญรอดก็ประสูติพระราชโอรสองค์ที่ ๓ ซึ่งก็คือพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว

       ในหนังสือ “วชิรญาณวิเศษ” เล่ม ๓ ได้ปรากฏพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๔ ตอนหนึ่งว่า

       “ก็แลเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทรงพระมหากรุณาโปรดตั้ง พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเป็นกรมพระราชวังบวร คุณเสือกราบทูลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกว่า

พระบวรราชวังร้าง ไม่มีเจ้าของ ซุดโซมยับเยินไป เย่าเรือนข้างในก็ว่างเปล่ามาก ขอพระราชทานให้เชิญเสด็จกรมพระราชวังบวรพระองค์ใหม่ ขึ้นไปทรงครอบครองพระราชวังบวรจึงสมควร

       พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้ามีพระราชโองการดำรัสว่า ไปอยู่บ้านช่องของเขาทำไม เขารักแต่ลูกเต้าของเขา ๆ แช่งชักไว้เป็นหนักหนา และมีรับสั่งว่าพระองค์ก็ทรงพระชรามากอยู่แล้ว

กรมพระราชวังบวรองค์ใหม่ อย่าต้องเสด็จไปพระบวรราชวังเก่าเลย คอยเสด็จอยู่พระบรมมหาราชวังนี้ทีเดียวเถิด อย่าต้องประดักประเดิดยักแล้วย้ายเล่าเลย”

       เรื่องนี้แสดงให้เห็นว่า แม้แต่เรื่องกิจการของบ้านเมือง คุณเสือก็กล้าที่จะถวายคำแนะนำ ซึ่งยากที่คนอื่นจะทำได้ โดยเฉพาะคนที่เป็นผู้หญิงในยุคนั้น

       นอกจากมีบทบาทอยู่หลายเรื่องแล้ว คุณแว่นยังทำอะไรแปลกๆที่ไม่เหมือนคนอื่น ซึ่งในยุคนี้ต้องถือว่าชิงพื้นที่ข่าวไว้ได้ตลอด ทำให้ผู้คนกล่าวขานกันไปทั่ว พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ ของเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ บันทึกไว้ตอนหนึ่งว่า

       “อีกครั้งหนึ่งมีเทศน์มหาชาติ แผ่พระราชกุศลถึงพระองค์เจ้าต่างกรมและข้าราชการผู้ใหญ่ ๆ ฝ่ายหน้าฝ่ายในและเจ้าจอมพระสนมเอกที่มีกำลังพอจะทำได้ ทำกระจาดใหญ่บูชากัณฑ์เทศน์มหาชาติ ๑๓ กระจาด

ตั้งกระจาดหน้ากำแพงพระมหาปราสาททรายตลอดมาถึงหน้าโรงทอง และโรงนาฬิกา และข้างลานชาลาด้วย ประกวดประชันกันนัก กระจาดคุณแว่นพระสนมเอก ที่เขาเรียกว่าคุณเสือ แต่งเด็กศีรษะจุกเครื่องแต่งหมดจด ถวายพระเป็นสิทธิขาดทีเดียว...”

       คนอื่นเอาของกินของใช้ มาแต่งกระจาดประกวดประชันกัน คุณแว่นเอาลูกทาสมาใส่กระจาดถวายพระเสียเลย ชิงพื้นที่ข่าวไปเด็ดขาด คนกล่าวขานกันไปทั้งเมือง

       ในเรื่องแม่บ้านการครัว คุณเสือก็ฝากฝีมือลือลั่นให้บันทึกไว้เหมือนกัน ในหนังสือ “พระราชวิจารณ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องจดหมายเหตุความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวี” กล่าวไว้ว่า

 เมื่อตอนมีงานสมโภชพระนครและพระแก้วมรกต คุณแว่นตั้งโรงครัวที่ริมกำแพงด้านประตูสวัสดิโสภา ทำขนมจีนน้ำยา โดยใช้ข้าวทำขนมจีนถึงวันละเกวียน เลี้ยงพระได้ถึง ๒,๒๖๗ องค์ ทั้งยังตั้งโรงครัวทำแกงร้อนเลี้ยงคน ๒,๐๐๐ คน และใช้คน ๙๘๘ คนลำเลียงแกงร้อนและขนมจีนน้ำยาไปถวายพระ เป็นเรื่องลือลั่นของคุณเสืออีกเรื่องหนึ่ง

       มีเรื่องที่คุณเสือทำไม่สำเร็จอยู่เรื่องหนึ่ง ก็คือ “มีพระหน่อ” จนต้องไปขอลูกกับพระพุทธรูป ตอนนั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯทรงบูรณปฏิสังขรณ์วัดโพธิ์ขึ้นใหม่เป็นวัดหลวง และอัญเชิญพระโลกนาถศาสดาจารย์ จากวัดพระศรีสรรเพชญ์ในพระราชวังกรุงศรีอยุธยา มาเป็นพระประธานในพระวิหารด้านตะวันออก คนอยุธยาเชื่อกันว่าพระโลกนาถทรงอำนาจศักดิ์สิทธิ์ คุณเสือจึงได้โอกาสขอลูกกับพระโลกนาถ และขอพระราชทานสลักรูปเด็กผมจุกชายหญิง ๒ ตนไว้บนผนังวิหารเบื้องหลังพระโลกนาถ มีโคลงจารึกไว้ด้วยว่า

       รจนาสุดารัตนแก้ว กุมารี หนึ่งฤา
       เสนออธิบายบุตรี ลาภได้
       บูชิตเชฐชินศรี เฉลาฉลัก หินเฮย
       บุญส่งจงลุได้ เสร็จด้วยดังถวิล
       กุมารหนึ่งพึงฉลักตั้ง ติดผนัง
       สถิตอยู่เบื้องหลัง พระไว้
       คุณเสือสวาดิหวัง แสวงบุตร ชายเอย
       เฉลยเหตุธิเบศร์ให้ สฤษดิแสร้งแต่งผล

       โคลงจารึกไว้กับรูปกุมารกุมารีทั้ง ๒ บทนี้ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระดำรงราชานุภาพทรงพระวินิจฉัยไว้ว่า ชะรอยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าเจ้าอยู่หัว ทรงเกรงว่าคนทั้งหลายจะเห็นว่ารูปกุมารไม่เกี่ยวข้องกับพระศาสนา จะรื้อทำลายเสีย จึงอาราธนาสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรสให้ทรงนิพนธ์โคลงบอกเรื่องของภาพกุมารไว้ ปัจจุบันรูปเด็กทั้ง ๒ ก็ยังปรากฏอยู่บนผนังที่เดิม ส่วนโคลงสลักบนหินอ่อนอยู่บนผนังตรงกลางระดับพระบาทพระโลกนาถ แต่เลือนไปมากแล้ว

       แม้คุณเสือจะไม่สมหวังในเรื่องลูก แต่ก็สมหวังในเรื่องรัก เป็นที่โปรดปรานตลอดรัชกาล

       หลังจากสิ้นแผ่นดินรัชกาลที่ ๑ ในปี ๒๓๕๒ คุณเสือก็สิ้นวาสนา ไปอยู่กับเจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ที่ประสูติจากราชธิดาพระชัยเชษฐาธิราชที่ ๓ เจ้านครเวียงจันทน์ ซึ่งเป็นมเหสีองค์ที่ ๒ ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ช่วยเลี้ยงพระเจ้าลูกเธอ ๓ พระองค์ของเจ้าฟ้ากุลฑลทิพยวดี จากนั้นคุณเสือก็เงียบหาย ไม่เป็นข่าวให้คนกล่าวขานกันอีก

       คุณเสือถึงอสัญกรรมในรัชกาลที่ ๒ ไม่ปรากฏหลักฐานว่าเป็นปีใด เป็นการจบชีวิตเชลยสาวจากเวียงจันทน์ ที่มามีบทบาทอยู่ในพงศาวดารไทยมากกว่าสตรีคนใดในยุคนั้น ด้วยความรักเมตตาจากเจ้าเหนือหัว

ขอบคุณ ผู้จัดการออนไลน์

คุณโรม บุนนาค

จันทรวารสิริสวัสดิ์ค่ะ