“ดินสอพอง” สนุกระดับตำนานสงกรานต์ บนฐานวิทยาศาสตร์

ในช่วงหน้าร้อนนี้เราจะทำอย่างไร เพื่อให้หายและคลายร้อน ?

สำหรับการคลายร้อนจะมีวิธีการต่างๆ สารพัด ไม่ว่าจะเป็นการอาบน้ำ ทาแป้งเย็น เปิดพัดลม  การใส่เสื้อผ้าบางๆ หรือแม้กระทั่งอาหารการกิน คือ การทานข้าวแช่ ไอศครีม น้ำแข็งไส ส่วนผลไม้ที่คลายร้อนที่รู้จักกันโดยทั่วไปก็คือแตงโม หรือตามแบบอย่างวัฒนธรรมของแต่ละพื้นที่ ส่วนตามธรรมชาติสิ่งมีชีวิตต่างๆ ได้เรียนรู้วิทยาศาสตร์ (Science : S) จากธรรมชาติตามอัตภาพแห่งตน 

ในยามร้อน ควายได้เรียนรู้จากธรรมชาติว่าตนมีต่อมเหงื่อน้อยกว่าเพื่อนในระนาบเดียวกันก็คือวัว ควายจึงเลยต้องลงไปแช่ปลักโคลน เพื่อให้คลายร้อน ให้ผิวหนังไม่ถูกแดดเผา และเป็นการรักษาอุณหภูมิในร่างกาย ยังไม่พอ เมื่อขึ้นมาแล้วดินแห้งพอกหนังป้องกันแมลงหรือริ้นไรดูดเลือดได้ แต่มนุษย์เรากลับไม่เข้าใจ โดยเฉพาะคนไทยมักนำไปใช้กับคำพูดดูถูกที่ว่า “ควายจมปลัก” ซึ่งเป็นคำพูดในเชิงลบ 

ในขณะที่ช้างจะใช้วิธีการดับและคลายความร้อนโดยการพ่นน้ำด้วยความดันสูง ซึ่งช้างจะแสดงภูมิปัญญาด้านเทคโนโลยี (Technology: T) ให้เราได้ชมความน่ารัก ด้วยการฉีดน้ำเล่นให้เปียกทั้งตัวได้โดยใช้งวงของมัน ซึ่งไม่ต้องพึ่งวัสดุหรือใช้เทคโนโลยีระดับสูงอย่างท่ออัดฉีดแบบมนุษย์สร้างขึ้นมา

ส่วนอีกวิธีการหนึ่งของการดับความร้อนที่น่าสนใจ ซึ่งเป็นประเพณีวัฒนธรรมที่ดีงามและโดดเด่นที่แสดงถึงอัตลักษณ์ของคนไทย ที่ได้ปฏิบัติสืบกันมาอย่างช้านานเพื่อเป็นการได้คลายร้อนที่เรียกกันว่า “เทศกาลสงกรานต์” ที่ใช้สัญลักษณ์เป็นองค์ประกอบหลักของพิธี คือ การใช้น้ำเป็นตัวแทน รวมทั้งแป้งหรือดินสอพองในการละเล่นด้วย 

วันสงกรานต์ของไทย ซึ่งจะจัดขึ้นในช่วงระหว่างวันที่ 13 –15 เมษายน เป็นประจำทุกปี “สงกรานต์" มาจากภาษาสันสฤกตว่า สํ-กรานต แปลว่า ก้าวขึ้น ย่างขึ้น การย้ายที่ เคลื่อนที่ คือดวงอาทิตย์ย่างขึ้น สู่ราศีใหม่ หมายถึงวันขึ้นปีใหม่ วันที่ 13 เมษายน เรียกว่า “วันมหาสงกรานต์” วันที่ 14 เมษายน   เป็น “วันเนา” และวันที่ 15 เมษายน เป็น “วันเถลิงศก” 

กิจกรรมที่ทำให้เกิดความสนุกสนาน รวมทั้งได้คลายความร้อนในช่วงเทศกาลสงกรานต์ คือ  การสรงน้ำ รดน้ำ เล่นน้ำ รวมทั้งการเล่นประดินสอพอง ดินสอพองถือเป็นสมุนไพรรสยาเย็น ใช้แก้พิษร้อน กับร่างกาย แก้ผดผื่นและคัน ที่พิเศษคือเป็นยาห้ามเหงื่อ  นอกจากไม่ทำให้ร่างกายเหนียวเหนอะจากอากาศร้อนแล้ว ยังทำให้ร่างกายเย็นสบาย อีกทั้งการใช้ดินสอพองประหน้า สามารถป้องกันแดด ด้วยมีฤทธิ์คล้าย  ยากันแดดชนิดกายภาพ และนักวิจัยเพิ่งพบว่าเป็นยากันแดดได้ดี สิ่งต่างๆ เหล่านี้เป็นวิธีการคลายความร้อน   ของคนไทย

นายราม  ติวารี ผู้อำนวยการสาขาฟิสิกส์ สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี(สสวท.) ได้อธิบายหลักการทางวิทยาศาสตร์ผ่านกระบวนการการเรียนการสอนแบบวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี วิศวกรรมศาสตร์ คณิตศาสตร์ และตำนาน “STEM l ” (S: Science + T: Technology +  E: Engineering + M: Mathematic + l : l egend ) ผ่านดินสอพองในเทศกาลสงกรานต์ โดยได้เล่าดังนี้ว่า

จากตำนาน (l : l egend) ดินสองพองมีแหล่งกำเนิดและผลิตที่ใหญ่และคุณภาพดีที่สุดของไทย อยู่ที่หมู่บ้านหินสองก้อน บ้านท่ากระยาง บ้านสะพาน และแหล่งอื่นของจังหวัดลพบุรีเมืองที่เต็มไปด้วยเสน่ห์ของเหล่าวานร ซึ่งตามตำนานเมืองลพบุรี ที่เล่าสืบต่อกันมา เมื่อครั้งที่พระรามอวตารของพระนารายณ์ปราบทศกัณฐ์แห่งเมืองลงกา (คาดว่าประเทศศรีลังกาปัจจุบัน) ได้สำเร็จ พระองค์จึงคิดปูนบำเหน็จให้กับหนุมานทหารเอก โดยการแผลงศรออกไปและถ้าศรตกลงที่ใด มณฑลที่ตกนั้นก็เป็นของหนุมาน ศรของพระรามเป็น  ศรศักดิ์สิทธิ์ เมื่อแผลงมาตกที่ทุ่งพรหมมาสตร์ (หมายถึงจังหวัดลพบุรีในปัจจุบัน) ก็ทำให้แผ่นดินลุกเป็นไฟ     หนุมานจึงใช้หางกวาดเปลวไฟให้ดับ โดยดินในบริเวณที่ถูกไฟจึงสุกกลายเป็นสีขาว เรียก “ดินสอพอง”      ในปัจจุบัน และเถ้าดินที่ถูกหางหนุมานกวาดออกไปก็กลายเป็นภูเขาล้อมรอบจังหวัดลพบุรีนั่นเอง

ด้านวิทยาศาสตร์ (S) ดินสอพอง (ดินขาวพองเมื่อโดนน้ำ) หรือเราเรียกดินมาร์ล มีองค์ประกอบทางเคมีเป็นแคลเซียมคาร์บอเนต อุดมไปด้วยเนื้อปูนที่มีองค์ประกอบของแร่เคลย์และอาราโกไนต์ มาร์ลเป็นคำโบราณที่ถูกนำมาใช้เรียกวัตถุที่หลากหลายโดยส่วนใหญ่เป็นวัตถุเนื้อหลวมๆของดินที่มีองค์ประกอบหลักของเนื้อผสมระหว่างดินเคลย์และแคลเซียมคาร์บอเนตเกิดขึ้นภายใต้สภาพแวดแวดล้อมที่เป็นน้ำจืดเป็นวัตถุเนื้อดินประกอบด้วยแร่เคลย์ร้อยละประมาณ 65 และคาร์บอเนตร้อยละ 35 คำเรียกที่ใช้  ในปัจจุบันหมายถึงตะกอนที่ตกสะสมตัวในทะเลและในทะเลสาบที่แข็งตัว ซึ่งเพื่อให้ถูกต้องแล้วต้องเรียกว่า มาร์ลสโตน ซึ่งเป็นหินที่แข็งตัวมีองค์ประกอบเดียวกันกับดินมาร์ลที่อาจเรียกว่าหินปูนมีการแตกแบบกึ่งก้นหอย คำว่า “มาร์ล” เป็นศัพท์ภาษาอังกฤษที่ใช้เรียกกันอย่างกว้างขวางในทางธรณีวิทยา

ตามพจนานุกรมศัพท์ธรณีวิทยา ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2544 ได้ให้นิยามดินสอพองว่าเป็นหินปูนเนื้อมาร์ล (marly limestone) เมื่อนำมะนาวบีบใส่ น้ำมะนาวมีสภาพกรดซึ่งเมื่อทำปฏิกิริยากับแคลเซียมคาร์บอเนตเกิดเป็นแกสคาร์บอนไดออกไซด์เป็นฟองฟูขึ้น ดูเผินๆ ก็เห็นว่าดินนั้นพองตัว จึงเรียกกันว่า “ดินสอพอง”      

ในทางกระบวนการของเทคโนโลยี (T) และวิศวกรรม (E) ได้นำกระบวนการทั้งสองมาใช้ในการผลิตดินสอพองนั่นเอง ขั้นที่หนึ่ง คือ การขนดินมาร์ลใส่บ่อกาก แล้วปล่อยน้ำลงไปผสมให้ดินละลาย เมื่อดินละลายน้ำดีแล้วตักน้ำในบ่อกากเทใส่ตะแกรงลงในบ่อกรองหรือบ่อเนื้อเพื่อแยกเอาหินกรวดและเศษหญ้าทิ้ง    

ขั้นที่สอง ตักน้ำดินจากบ่อกรอง เทผ่านผ้ากรองลงในบ่อทำแผ่น ทิ้งไว้หนึ่งคืน ดินมาร์ลซึ่ง มีสีขาว จะตกตะกอนนอนก้นบ่อตอนบนจะเป็นน้ำใส ค่อยๆ ช้อนหรือดูดเอาน้ำใสนี้ออกจากบ่อ จนเหลือ แต่ดินขาวข้นเหมือนดินโคลนเรียกดินสอพอง 

ขั้นที่สาม ตักโคลนดินสอพองหยอดใส่แม่พิมพ์ที่ทำด้วยโลหะไม่ขึ้นสนิม หรือใส่ไม้ไผ่นำมาขดเป็นวงกลม ก่อนหยอดโคลนดินสอพองลงแล้วปล่อยให้แห้ง จะต้องใช้ผ้าใบหรือผ้าชนิดอื่นๆ ปูรองพื้นแม่พิมพ์ก่อน เพื่อให้ผ้าดูดซับน้ำจากโคลนดินสอพองด้วย 

สุดท้าย ขั้นที่สี่ หลังจากหยอดโคลนดินสอพองลงในแม่พิมพ์แล้ว ทิ้งไว้กลางแจ้งสักครู่ ดินสอพองจะแห้งหมาดเกาะติดกันเป็นก้อนแข็งพอที่จะใช้มือหยิบได้ นำดินสอพองไปวางบนตะแกรงไม้ไผ่ ผึ่งแดด ให้แห้งสนิท เมื่อแห้งดีแล้วจะมีสีขาวกว่าแผ่นที่ยังไม่แห้ง ก็นำไปใช้ได้

อ.ราม ยังกล่าวว่า “ปัจจุบันมีการนำดินสอพองมาใช้เล่นสงกรานต์ โดยนำมาผสมกับสีต่างๆ อาจมีการปนเปื้อนจุลินทรีย์ หรือเชื้อก่อโรคอื่นๆ และหากนำมาเล่นโดยไม่ระมัดระวังอาจเป็นอันตราย   ต่อร่างกายได้ ทั้งนี้ ดินสอพองยังสามารถใช้แก้ดินเปรี้ยวได้ เนื่องจากดินเปรี้ยวมีสภาพเป็นกรด มีค่า pH4 เมื่อเติมดินสอพอง ที่มีค่า pH 9.22 – 9.63 มีความเป็นด่าง โดยใช้คณิตศาสตร์ (M) เป็นตัวช่วยในการ หาปริมาณที่เหมาะสมก็จะแก้ดินเปรี้ยวได้ ดินสอพองที่ใช้ในเทศกาลสงกรานต์ต้องปรับค่า pH ให้เหมาะ กับผิวหนังของเรา คือ มี pH 5.0 – 8.0 โดยใช้สารสกัดจากพืชเป็นส่วนผสม”

  ช่วงเทศกาลนี้หวังว่าทุกท่านจะเล่นน้ำ ประดินสอพอง กันอย่างมีความสุข สนุกสนาน และปลอดภัย ติดตามความเคลื่อนไหวกิจกรรมของ สสวท. ได้ที่เว็บไซต์ www.ipst.ac.th เฟซบุ๊ค Ipst Thailand : https://www.facebook.com/ipst.thai