ตอนที่ ๔ เมืองสุโขทัย "เบื้องหววนอน"^(๑)


ทางทิศใต้นี้มีวัดสำคัญอยู่วัดหนึ่ง เรียกวัดเชตุพน ทางห่างจากกำแพงเมืองไปประมาณ ๕๐ เส้น วัดนี้สังเกตว่าเป็นวัดใหญ่มึคูรอบตามแบบ ในนั้นมีชิ้นสำคัญอยู่คือวิหารจตุรมุข ด้านตะวันออกมีพระพุทธรูปลีลา ด้านตะวันตกมีพระพุทธรูปยืน ด้านเหนือมีพระพุทธรูปนั่งแต่ชำรุดเสียมากจนไม่ปรากฏว่าจะเป็นสมาธิหรือมารวิชัย ด้านใต้ทำลายเสียหมดจนไม่เป็นรูป แต่เข้าใจว่าจะเป็นพระนั่งเหมือนกัน เดิมเมื่อแรกเข้าไปแลเห็นแต่พระลีลาเข้าใจว่าคงจะเหมือนวิหารพระสี่อิริยาบถที่กำแพงเพชร และคงจะมีรูปพระสี่อิริยบถเช่นเดียวกัน แต่ครั้นพิจารณาดูต่อไปจึงได้เห็นว่าทางที่ทลายเสียนั้นดูแคบนัก ผนังด้านนี้แคบกว่าด้านตะวันออกตะวันตกที่มีพระลีลากับพระยืน เพราะฉะนั้นถ้าจะทำเป็นพระนอนไว้ทางนั้น ก็จะได้องค์เล็กเต็มที จึงได้เปลี่ยนความคิดเสียว่าชะรอยด้านนี้ ก็จะเป็นพระนั่งขนาดเดียวกับด้านเหนือที่ตรงกันข้าม แต่บางทีปางจะผิดกัน คือบางทีจะเป็นสมาธิข้างหนึ่งและอีกข้างหนึ่งจะเป็นพระมารวิชัยหรือป่าเลไลย แต่ตั้งแต่ขึ้นไปจนตลอดเวลากลับไม่ได้เห็นพระป่าเลไลยทางหัวเมืองเหนือเลย แม้สมาธิก็ไม่ใคร่พบ พบแต่พระมารวิชัยเป็นพื้น

วิหารพระเชตุพนนี้ยอดน่าจะเป็นปรางค์ ผนังด้านนอกทำเป็นลูกกรง ใช้ศิลาแท่งใหญ่เป็นลูกกรงและกรอบพร้อมกันดูแน่นหนามาก เสียดายแต่พังเสียหลายตอนแล้ว สังเกตได้ว่าอาศัยน้ำหนักศิลานั้นเองมากกว่าอย่างอื่น จึงตั้งอยู่ได้มั่นคงเช่นนี้ ที่ต่อกันก็ทำประกบกันอย่างเรียบร้อยราวกับช่างไม้เข้าตัวไม้ ใช้ปูนแต่นิดหน่อยพอเป็นเครื่องเยียวยาให้สนิทยิ่งขึ้นเท่านั้นเท่านั้น ถึงซี่กรงนั้นก็ไม่ใช่ก่อศิลาแผ่นเล็กๆซ้อนกัน จนเป็นเสาอย่างเช่นที่วัดพระสี่อิริยาบถที่กำแพงเพชร ที่นี่ใช้ศิลาแท่งแบนๆทั้งแท่งตั้งขึ้นเป็นลูกกรง มีก้อนศิลายาวทับบนเป็นกรอบ ที่ศิลาทับบนนั้นขุดเป็นช่องสี่เหลี่ยมไว้สำหรับสวมบนยอดแผ่นตั้งๆซึ่งมีเดือยอยู่ เพราะฉะนั้นพอวางท่อนทับบนนี้ลงแล้ว น้ำหนักก็พอจะยึดศิลาที่ตั้งเป็นซี่กรงนั้นไว้มิให้ล้มได้ ส่วนกรอบลุกกรงนั้นก็ทำด้วยศิลาแท่งใหญ่และหนากว่าลูกกรง ตรงและประกบกันสนิทดีเหมือนกรอบไม้ ผนังลูกกรงนั้นทำเป็นห้องๆต่อกันไปจนรอบตามรูปที่จะต้องการ ไม่ก่อเป็นผนังอันเดียวเชื่อมกันหมด ถ้าจะอธิบายให้เข้าใจได้ชัดเจนต้องบอกให้ดูช่างไม้ต่อกรงเหล็ก คือในชั้นต้นเข้าตัดไม้ตามที่ต้องการมาทำกรอบ แล้วเขาสอดซี่กรงเหล็กเข้าตามที่ แล้วเขาจึงตอกไม้กรอบข้างบนประกบกันให้สนิท และก็ยกไปได้เป็นแผ่นๆ ไปตั้งประกอบเป็นกรงขึ้นตามที่ซึ่งประสงค์นั้นฉันใด การทำผนังนอกที่วิหารวัดเชตุพนก็ฉันนั้น ผิดกันก็แต่ที่วัดเชตุพนใช้ศิลาแทนทั้งกรอบไม้ทั้งซี่เหล็ก และเป็นส่วนที่ใหญ่กว่ากันมากเท่านั้น

การที่ทำผนังเป็นแผ่นๆเช่นนั้นก็มีที่เสีย คือถูกฝนชะดินพื้นดินทรุดไปเป็นแห่งๆไม่เสมอกัน ผนังจึงเซและล้มไปเป็นห้องๆ คือล้มทีละแผ่น ไม่ค่อยแยะและพังไปเหมือนกำแพงหรือผนังที่ก่อด้วยอิฐถือปูนเป็นแผ่นเดียวกันตลอด และถ้าแม้จะซ่อมแซมปฏิสังขรณ์ ก็จะต้องยกกันขึ้นทั้งๆแท่นอีก พระพยุหาภิบาลผู้ว่าราชการเมืองสุโขทัยเล่าว่า เมื่อปี ร.ศ. ๑๑๑ ได้ตามเสด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรงราชานุภาพ ขึ้นไปสุโขทัย ได้ไปดูวัดเชตุพนนี้ ยังได้เห็นผนังลูกกรงตั้งอยู่เกือบรอบวิหาร แต่บัดนี้ยังคงตั้งอยู่เป็นตอนๆ ตอนละห้องสองห้องเท่านั้น ที่เซๆรวนๆอยู่บ้างแล้วก็มี ได้แนะพระพยุหาภิบาลให้จัดการค้ำจุนไว้บ้าง พอปะทะปะทังให้ยั่งยืนต่อไปอีกสักคราวหนึ่ง

ผนังลูกกรงนั้นได้วัดดูห้องหนึ่งได้ความดังต่อไปนี้ คือ แท่งศิลาเชิงผนังลูกกรงกว้าง ๑ ศอก ๗ นิ้ว หนา ๑ คืบ ๑๐ นิ้ว แท่งศิลากรอบล่างลูกกรงกว้าง ๑ ศอก ๓ นิ้ว หนา ๑ คืบ ๑๐ นิ้ว แท่งศิลาซี่กรงสูง ๓ ศอกคืบ กว้าง ๑ คืบ ๘ นิ้ว หนา ๑๐ นิ้ว ช่องลูกกรงช่องหนึ่งๆมีลูกกรง ๕ ซี่ ตั้งระยะห่างกันซี่ละ ๗ นิ้ว แท่งศิลากรอบบนลูกกรงกว้าง ๑ ศอก ๓ นิ้ว หนา ๑ คืบ ๘ นิ้ว แท่งศิลาทับบนกรอบกว้าง ๑ ศอก ๓ นิ้ว หนา ๑ คืบถ้วน เท่านี้ก็พอจะเข้าใจได้ว่าผนังลูกกรงนั้นใหญ่เพียงไร ผนังนี้มีกั้นรอบวิหารจัตุรมุขโดยรอบด้านนอก ด้านหลังพระทั้งสี่นั้นเป็นผนังทึบ

ต่อวิหารจัตุรมุขออกไปทางทิศตะวันตกมีเป็นลานโล่งอยู่เฉยๆ ชะรอยจะเป็นลานศรีมหาโพธิ มีกำแพงแก้วกั้นเป็นเขต กำแพงแก้วนั้นต่อออกมาจากผนังลูกกรงของวิหารจัตุรมุข เพราะฉะนั้น ทางด้านตะวันออกไม่มี คงมีแต่ ๓ ด้าน กำแพงทำเป็นโปร่งๆเป็นชนิดพนักลูกมะหวด แต่ใช้ศิลาแท่งสี่เหลี่ยมตั้งขึ้นแทนลูกมะหวด กำแพงสูงประมาณ ๓ ศอก ทางด้านเหนือกับด้านใต้มีประตูสำหรับเข้าไปในลาน ประตูด้านเหนือพังลงมาเสียแล้ว แต่ด้านใต้ยังตั้งอยู่เรียบร้อยใหญ่โตเป็นของน่าดูอย่างยิ่ง ทำด้วยศิลาแท่งเขื่องๆช่องประตูนั้นกว้าง ๕ ศอก แท่งศิลากรอบประตูทางด้านตั้งขึ้นไปสูง ๕ ศอกคืบ ๒ นิ้ว หนา ๑ ศอก ๒ นิ้ว กว้าง ๑ ศอกคืบ ๑ นิ้ว ศิลาบัวรองแผ่นพาดบนหนา ๑ คืบ ๒ นิ้ว ยาว ๒ ศอกคืบ กว้าง ๑ ศอกคืบ ๒ นิ้ว ศิลาแผ่นพาดบนประตูกว้าง ๓ ศอก ยาว ๘ ศอกคืบ ๕ นิ้ว หนา ๑ คืบ ๒ นิ้ว ประตูนี้จะมีอยู่เพียงเท่านี้แต่เดิมหรืออย่างไรไม่แน่ เพราะศิลามีกองอยู่ใกล้ๆนั้นหลายก้อน แต่เท่าที่เหลืออยู่นี้ดูก็สูงพออยู่แล้ว วัดจากพื้นดินถึงยอดซุ้มประตูเดี๋ยวนี้ ได้ถึง ๖ ศอกคืบ ๖ นิ้วแล้ว เพราะฉะนั้น ถ้าจะมียอดขึ้นไปอีกก็จะสูงมาก ได้ฉายรูปประตูนี้มาไว้ และได้พิมพ์ไว้ในที่นี้ด้วย ถ้าดูรูปคงจะเข้าใจได้ว่าประตูนี้สูงใหญ่เพียงใด เพราะได้ให้คนไปยืนอยู่ริมนั้นเพื่อจะได้เทียบความสูงใหญ่ด้วยแล้ว

ศิลาที่ใช้ทำประตูนี้และทำกำแพงแก้ว กับผนังลูกกรงในวัดเชตุพนนี้ ไม่ใช้ศิลาแลง เป็นศิลาดำซึ่งมีน้ำหนักมากกว่า เพราะฉะนั้น ถึงแม้วัดนี้จะไม่มีอะไรเหลือเป็นชิ้นอยู่เลย นอกจากประตูอันเดียว ก็คงจะยังสันนิษฐานได้อยู่ว่าเคยเป็นวัดสำคัญ และไม่มีผู้ใดนอกจากผู้มีอำนาจเช่นราชาจะสามารถเป็นผู้ทำได้ ถึงแม้จะทำขึ้นในสมัยที่มีเครื่องมือใช้ดีๆแล้วเช่นในกาลปัตยุบันนี้ ก็คงจะไม่ได้ดีสนิทสนมเท่าที่ทำไว้ให้ปรากฏอยู่นั้น เพราะฉะนั้น จึ่งพึงสันนิษฐานว่าจะทำวัดเช่นนี้ได้ก็แต่ทางใช้อำนาจอาญาไม่ใช่อำนาจทรัพย์หรืออย่างอื่น ดูที่วัดเชตุพนนี้รู้สึกราวกับไปดูสถานต่างๆในประเทศอียิปต์ทำให้รู้สึกอิ่มใจ ว่าเราก็มีของประหลาดน่าอวดกับเขาบ้างเหมือนกัน

ซัดนี้ไม่ปรากฏชัดเจนว่ากล่าวถึงไว้แห่งใดบ้าง ในพงศาวดารเหนือมีกล่าวถึงวัดเชตุพนอยู่แห่งหนึ่ง คือกล่าวว่าพระมหาเถรไลลายได้พระบรมธาตุของพระพุทธเจ้า ๖๕๐ พระองค์ กับทั้งพระศรีมหาโพธิ ๒ ต้นมาแต่ลังกาทวีป เธอจึ่งพาพระมหาสาครไปเมืองสาวัตถีจึงถ่ายเอาอย่างวัดเชตวนารามมาสร้างไว้ต่อเมืองรอ แขวงบางพาน นอกเมืองกำแพงเพชร ที่วัดสังฆนาวาวาสดังนี้ แต่ต้องพึงเข้าใจว่าไม่ใช่พระเจ้ารามคำแหงเป็นผู้สร้าง คือจะเป็นวัดเก่า มีอยู่ก่อนมหาศักราช ๑๒๐๕ นั้นแล้ว เพราะถ้าแม้ "พ่อขุนรามคำแหง" ได้สร้างขึ้นแล้วคงจะต้องอวดและพูดถึงมากกว่าที่มีอยู่ในคำจารึกหลักศิลานั้นเป็นอันมาก

มานึกประหลาดใจอยู่นิดหนึ่ง ว่าเหตุใดวัดใหญ่โตงดงามเช่นนี้มาอยู่นอกเมือง ถ้าจะมีทางอธิบายอยู่ก็แต่ว่าเดิมเมืองตั้งอยู่ทางนั้น และวัดเชตพนอยู่ในเมือง แต่ภายหลังเมืองเลื่อนไปสร้างใหม่ในที่ซึ่งตั้งอยู่บัดนี้ ถ้าเป็นเช่นนั้นแล้วก็ต้องแปลว่าวัดนี้เก่ามาก เพราะเมื่อสมัยที่วงศ์ของพระเจ้ารามคำแหงเป็นราชาในเมืองสุโขทัยนั้น เมืองได้ตั้งอยู่แล้วในที่ซึ่งตั้งอยู่บัดนี้ ดังปรากฏอยู่ในคำจารึกหลักศิลาที่ ๑ แต่ตรวจดูในท้องที่ริมวัดเชตุพนนั้น ไม่พบชิ้นสำคัญอะไรที่จะถือเป็นพยานว่าเมืองเดิมได้อยู่ที่นั้น

และนึกถึงชื่อวัดอีกว่า "วัดพระเชตุพน" ดังนี้ ก็ดูน่าจะไปสร้างในที่เป็นวนะหรือป่า ซึ่งจะตรงตามแบบเชตุวนารามเดิม ซึ่งสร้างอยู่นอกเมืองสาวัตถี ฉะนั้นวัดเชตุพนที่สุโขทัยก็ไม่ห่างไกลจากเมืองนัก เพียง ๕๐ เส้น ซึ่งยังใกล้กว่าวิหารสูงพระอัฏฐารศลุกยืนและที่เขาพระบาทน้อย แต่ที่ทาง "พีหารอรญญิก" นั้น พ่อขุนรามคำแหงยังทรงช้างออกไปนบได้เนืองๆ "วนนเดือนพีเดือนเต็ม" ข้อนี้เป็นพยานอยู่ว่าวัดสำคัญๆไม่จำเป็นจะต้องอยู่ในเมืองทั้งนั้น แต่อย่างไรๆก็ดี วัดเชตุพนนี้เป็นวัดสำคัญและน่าดูอย่างยิ่งอันหนึ่งในเมืองสุโขทัย และถ้าผู้ใดไปที่นั้นไม่มีเวลาดูอื่นก็ควรพยายามไปดูวัดนี้จงได้

ต่อวัดเชตุพนไปทางตะวันออกยังมีวัดอยู่อีกวัดหนึ่ง ซึ่งราษฎรเรียกว่าวัดเจดีย์สี่ห้อง เพราะในนั้นมีพระเจดีย์อยู่องค์หนึ่งที่ฐานรองระฆังทำเป็นคูหาสี่ทิศ ต่อพระเจดีย์นั้นออกไปทางตะวันออกมีอุโบสถอยู่หลังหนึ่งซึ่งไม่สู้แปลกอะไร การก่อสร้างในวัดนี้ใช้แลงเป็นพื้น ที่โลบสถ์นี้ห่างจากวัดเชตุพนเพียงประมาณ ๒ เส้นเท่านั้น จึงเห็นว่าน่าจะเป็นวัดเดียวกับวัดเชตุพนนั้นเอง จริงอยู่ระหว่างวัดทั้ง ๒ นี้มีคูคั่นอยู่ แต่คูนี้อาจจะขุดขึ้นภายหลังก็ได้ หรือขุดเพื่อขังน้ำใช้ในวัดก็ได้ ถ้าวัดนี้ไม่ใช่อันหนึ่งอันเดียวกันกับวัดเชตุพนแล้ว ก็ต้องเป็นที่สร้างขึ้นภายหลัง เมื่อวัดเชตุพนหายเป็นวัดสำคัญเสียแล้ว แต่พิจารณาดูที่อุโบสถก็ดูท่าทางเป็นของโบราณ แลงที่ใช้ทำเสาก็เป็นก้อนเขื่องๆพอใช้ อีกประการหนึ่งภายในเขตที่เรียกว่าวัดเชตุพนนั้น อุโบสถหรือวิหารหามีไม่ จึงน่าสันนิษฐานว่า อุโบสถในที่ซึ่งเรียกว่าวัดเจดีย์สี่ห้องนี้เอง คืออุโบสถของวัดเชตุพน และวัดเจดีย์สี่ห้องนี้เป็นส่วนหนึ่งของวัดเชตุพน ที่ดินแปลงที่เรียกว่าวัดเชตุพนเดี๋ยวนี้เป็นแปลงที่รักษาไว้ให้สะอาดงดงาม เป็นที่พระราชาเสด็จและราษฎรไปนมัสการ ทางแปลงที่เรียกว่าวัดเจดีย์สี่ห้องเดี๋ยวนี้ เป็นที่อยู่ของพระสงฆ์สามเณร


..........................................................................


อธิบายความเพิ่มเติมในตอนที่ ๔

(๑) ในคำจารึกพ่อขุนรามคำแหงเรียกว่า ทิศหัวนอนทิศหนึ่ง ทิศตีนนอนทิศหนึ่ง เมื่อทรงพระราชนิพนธ์หนังสือนี้ ทรงสำคัญว่าทิศหัวนอนจะเป็นทิศเหนือ และทิศตีนนอนจะเป็นทิศใต้ตามคติพราหมณ์ แต่คติของไทยโบราณตรงกันข้าม ถือว่าทิศใต้คือทิศหัวนอน ทิศเหนือเป็นทิศตีนนอน เพื่อจะให้หนังสือเรื่องนี้ถูกถ้วนต้องเปลี่ยนตอนที่ ๘ (ตอนที่ ๔ - กัมม์) เป็น "ตอนหววนอน" เปลี่ยนตอนที่ ๙ (ตอนที่ ๕ - กัมม์) เป็น "ตอนตีนนอน" และต้องแก้ไขอธิบายในฉบับเดิมบ้างเล็กน้อย


....................................................................................................................................................

ตอนที่ ๕ เมืองสุโขทัย "เบื้องตีนนอน


"เบื้องตีนนอน" คือทิศเหนือเมืองสุโขทัยนี้ได้ความตามจากของพ่อขุนรามคำแหงว่า มีตลาดปสาน มีพระอจน มีปราสาท มีป่าหมากพร้าวป่าหมากลาง มีไร่นา มีถิ่นถาน มีบ้านใหญ่บ้านเล็กด็น่าสนุกกว่า "เบื้องตวนนโอก" แต่สู้ "เบื้องตวนนตก" ไม่ได้ ครั้นได้ไปตรวจดูที่ต่างๆตามแถบนี้แล้ว ก็เห็นว่าจริงตามที่ได้นึกไว้แต่แรก^(๑)

นอกกำแพงเมืองค่อนไปทางมุมตะวันตกเฉียงเหนือและไม่ไกลจากกำแพงนัก มีวัดสำคัญอยู่วัดหนึ่งเรียกว่าวัดศรีชุม ในวัดนี้มีชิ้นสำคัญคือวิหารทีพระใหญ่ก่อด้วยแลงเป็นพระมารวิชัย หน้าตักกว้าง ๕ วา สูง ๖ วา ส่วนวิหารเองนั้นดูภายนอกเป็นรูปสี่เหลี่ยม มีผนังสูงเกลี้ยงๆขึ้นไปสูง ๗ วา มีฐานเป็นบันได ๓ ชั้น รอบตัวที่ขอบผนังข้างบนมีเป็นบัว ใต้บัวลงมามีลวดลายเป็นเฟื่องย้อยลงมาเป็นพวงๆ ด้านหน้ามีบันไดขึ้น และรอยซุ้มประตูซึ่งพังลงมาแล้วยังพอแลเห็นได้ ตัวประตูเองรูปชอบกล ดูส่วนสูงเกินกว่าส่วนกว้างเหลือเกิน ประตูนั้นกว้างพอคน ๒ คนจะเดินหลีกกันได้อย่างยัดเยียดหน่อยเท่านั้น แต่ทางส่วนสูงนั้นยอดคูหาเกือบถึงบัวบน คือในช่องประตูนั้น ถ้าจะคิดส่วนสูงตั้งแต่ธรณีขึ้นไปจนถึงยอดคูหาเห็นจะกว่า ๖ วา รูปช่องนั้นก็ตรงๆขึ้นไปเฉยๆก่อน แล้วจึงสอบเข้าเป็นซุ้มยอดออกจะเรียว ดูรูปร่างแปลกนัยน์ตามาก ข้างในวิหารนั้นมีที่รักแร้ก่อเป็นมุมเหลี่ยมไม้สิบสอง

ผนังก่อเป็นสองชั้น มีช่องเข้าไปได้ทางประตูซีกข้างซ้าย ได้ส่งคนเข้าไปทางช่องนั้นเพื่อตรวจดู ได้ความว่าในชั้นแรกๆเข้าไปลำบากต้องคลานหรือเดินย่อๆ เพราะอิฐปูนทลายลงมากองอยู่ที่พื้นมาก แต่พอเลี้ยวมุมหนึ่งก็ถึงบันไดขึ้นได้สบายเดินวนเวียนไปในระหว่างซอกผนังจนถึงที่บัวบน ผนังมีช่องทะลุอยู่แห่งหนึ่ง พระพยุหาภิบาลได้ให้จัดการทำบันไดขึ้นไปถึงที่นั้น ผู้ที่ขึ้นไปคราวหลังจึงไม่ต้องไปคลานมุดเข้าทางซ้ายประตู ตรงขึ้นถึงชั้นบนที่มีบันไดนั้นได้ทีเดียว ในซอกผนังนั้นคนธรรมดาเดินต้องตะแคงตัวที่ผนังมีลวดลายเขียน บนเพดานมีรูปสลักบนแผ่นศิลาอยู่ข้างจะเลือนๆ และทั้งต้องแหงนและมองเอียงๆ จึงเป็นการลำบากที่จะดูรูป แต่พอเห็นได้ว่ามีรูปคนใส่ชฎาเทริดอยู่ในรูปเหล่านั้นมาก มีอิริยาบถต่างๆ ที่ขี่รถขี่ม้าก็มี เข้าใจว่าเป็นภาพเรื่องชาดกและปฐมสมโพธิ์ หนังสือก็ลบๆเลือนๆเสียมาก ทั้งอ่านต้องตะแคงๆดู เข้าใจว่าเป็นหนังสือเขมรบ้าง ไทยโบราณบ้าง แต่เหลือที่จะอ่านให้ได้ความได้ ค้นหาดูศักราชไม่พบเลย

เดินไปในซอกผนังนั้นต่อไป จนถึงด้านผนังหลังมีช่องเป็นประตู เดินออกมาที่หลังพระประธานได้ แล้วเดินในช่องผนังต่อไป ขึ้นบันไดเป็นลำดับ จนถึงบนชั้นยอดบัวบนผนัง จึงแลเห็นหลุมสำหรับรับเสาสี่หลุมอยู่มุมละหลุม ซึ่งทำให้เดาว่าเครื่องบนเป็นไม้หลังคามุงกระเบื้อง แต่รูปหลังคานั้นเดาผิดไปถนัด คือเมื่อเห็นที่นี้เดาว่าจะเป็นหลังคาอย่างมณฑป แต่ภายหลังได้ไปเห็นวิหารที่วัดสระปทุมเมืองสวรรคโลก ซึ่งมีรูปเหมือนวัดศรีชุมนี้ไม่มีผิด จึงได้เห็นว่าเดารูปหลังคาผิด คือ ตามความจริงหลังคาเป็นรูปเหมือนชามคว่ำ มีหน้าจั่วหน้าหลังดังปรากฏอยู่ในรูปวัดสระปทุมที่ได้พิมพ์ลงไว้ในสมุดนี้ด้วยแล้ว แค่วิหารที่วัดสระปทุมเมืองสวรรคโลกนั้นเล็กกว่าวิหารวัดศรีชุมนี้มาก ผนังที่วัดสระปทุมก็ไม่ได้มีสองชั้นอย่างที่นี่ ผนังสองชั้นนี้ตังใจทำเป็นทางคนขึ้นเป็นแน่ เพราะว่าพอถึงข้อศอกที่เลี้ยวมีเจาะช่องแสงสว่างไว้ด้วยทุกแห่ง แต่ไหนๆจะทำทั้งทีแล้วจะทำให้ขึ้นลงง่ายๆหน่อยไม่ได้ อย่าว่าแต่คนอ้วน แม้คนผอมก็ต้องเดินตะแคงๆ รูปวิหารนั้นคะเนดูด้วยตาว่าเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัส แต่วัดดูได้ความว่าด้านตะวันออกตะวันตก ๑๑ วา ๑ ศอก ด้านเหนือด้านใต้ ๑๑ วา ๓ ศอก ผิดกันนิดหน่อยเท่านั้น ทางสูงคะเนว่าตั้งแต่พื้นดินถึงบัวบนผนังประมาณ ๑๐ วา จะหย่อนก็ไม่มากนัก

หน้าวิหารนั้นออกมามีโบสถ์ย่อมๆ มีเสาแลงข้างละสองแถว ในร่วมเสาชั้นในกว้างราว ๓ วา ระเบียงอีกข้างละ ๑ วา มีผนังเจาะช่องแสงสว่างเข้าเป็นรูปกากบาท คล้ายผนังวิหารพระพุทธชินราชเมืองพิษณุโลก ด้านหน้าคือตะวันออกมีประตูสองประตูการก่อสร้างวทั้งอุโบสถและวิหารใช้อิฐปนแลง คือใช้แลงเป็นรากและฐานเป็นต้น ผนังตอนบนก่อด้วยอิฐแผ่นหนาๆและเขื่องๆ สังเกตดูฝีมือที่ทำอยู่ข้างจะประณีตเห็นได้ว่าเป็นวัดสำคัญอันหนึ่ง^(๒)

ได้ทราบข่าวว่าที่นี่เคยมีหลักศิลาจารึกอยู่อันหนึ่ง แต่พระสารสาสน์พนขันธ์(เยรินี)ขึ้นมาเที่ยวที่นี้ ได้ยกไปจากวัดนี้ จะได้เอาไปไหนต่อก็ไม่ได้ความ^(๓) ข้อที่มีหลักศิลานี้ ทำให้พระวิเชียรปราการเดาว่าที่นี้คือถ้ำพระราม ที่พระเจ้ารามคำแหงกล่าวถึงคือมีข้อความกล่าวไว้แห่งหนึ่งว่า "จารึกอนนหนึ่งมีในถ้ำชื่อถ้ำพระรามอยู่ฝ่งงน้ำสํพาย" พระวิเชียรอธิบายความที่เดาว่าที่นี้เป็นถ้ำดพราะลอดเข้าไปในช่องผนังได้ แลพระพยุหาภิบาลก็รับรองว่าชาวเมืองนี้นิยมกันว่าทางซีกขวาประตูวิหารมีช่องเหมือนเช่นข้างซ้าย แต่ซอกทางขวามือนี้ว่าเดินไปเข้าถ้ำอันหนึ่ง และกล่าวว่าได้มีคนเดินไปในถ้ำนี้หลงไปหลายวันจนไปออกที่ปากถ้ำทางเมืองสวรรคโลก เพราะฉะนั้น เขาจึงได้เลยปิดปากถ้ำนั้นเสียด้วยอิฐปูน แต่นี้ก็เป็นแต่คำเล่ากันต่อมาดูไม่น่าเชื่อเลย ถ้าแม้จะมีซอกทางข้างขวาจริง ซึ่งอาจจะมีได้ ก็น่าจะไม่เดินไปได้ไกลกว่าใต้ฐานพระประธาน บางทีเขาจะทำเป็นที่เก็บทรัพย์ก็ได้ แต่ข้อที่จะเหยียดที่นี้เป็นถ้ำพระรามดูอยู่ข้างจะหนักไปนัก ข้าพเจ้าจึงไม่ได้ยอมลงเนื้อเห็นด้วยกับพระวิเชียร และได้ขอให้พระพยุหาภิบาลสืบค้นหาถ้ำพระรามต่อไป ภายหลังก็ได้ค้นพบถ้ำพระรามจริงตามที่คาดหมายไว้^(๔)

วัดศรีชุมนี้ได้มีกล่าวถึงในพระราชพงศาวดารกรุงเทพทวาราวดีแห่งหนึ่ง คือปลายแผ่นดินสมเด็จพระมหาธรรมราชา เมื่อกรุงศรีอยุธยากับกรุงหงสาวดีขาดทางพระราชไมตรีกันแล้ว นันทสูกับราชสงครามแม่ทัพมอญ ซึ่งได้มาตั้งประจำอยู่ ณ เมืองกำแพงเพชรทราบว่าสมเด็จพระนเรศวรเป็นเจ้า ได้เสด็จยกทัพไปจากเมืองพิษณุโลก ก็ให้เลิกทัพออกจากเมืองกำแพงเพชรหนีไป สมเด็จพระนเรศวรตรัสให้พระยาไชยบูรณ์ ขุนพระศรี และพระหัวเมืองทั้งปวงยกทัพตามไป ตีทัพนันทสูกับราชสงครามแตกกระจักกระจายหนีไป และไทยใหญ่ชาวแสนหวีที่มาอยู่เมืองเชียงทอง (คือเมืองที่ได้กล่าวถึงแล้วในตอนที่ ๓ นั้น) นี่คือในปีขาลอัฐศก จุลศักราช ๙๒๘ ในขณะนี้พระยาพิชัยข้าหลวงเดิมทราบว่าสมเด็จพระนเรศวรกับพระเจ้าหงสาวดีเกิดเป็นปรปักษ์แก่กันคิดเป็นขบถ ไม่ไปตามเสด็จงานพระราชสงครามตามพระราชกำหนด คงจะนึกประมาทว่าแตกกับหงสาวดีแล้วกำลังจะน้อย จึงได้กวาดต้อนครอบครัวของตัวและครัวชาวเมืองทั้งปวงอพยพไป ณ เมืองสวรรคโลกชักชวนพระยาสวรรคโลกให้เข้าด้วย จะยกไปตีเมืองพระพิษณุโลก หลวงปลัด ขุนยกกระบัตร ขุนนรนายกไม่ยอมเข้าด้วย พระยาพิชัยก็ให้คุมเอาตัวคนทั้ง ๓ นี้ไว้ การที่พระยาพิชัยคิดขบถแล้วยกไปตีเมืองสวรรคโลกนั้น นัยว่าๆจะไปชวนพระยาสวรรคโลกไปตีเอาเมืองพิษณุโลก แต่ถ้าแม้จะก็น่าจะเดาว่า พระยาพิชัยเห็นเมืองพิชัยของตนจะรักษาไว้ให้มั่นไม่ได้ดีเหมือนเมืองสวรรคโลก จึงยกไปสวรรคโลก และถ้าใครได้ไปดูภูมิฐานเมืองพิชัยเก่าแล้ว ก็คงม่รู้สึกว่าเป็นการแปลกอะไรที่พระยาพิชัยจะคิดเช่นนั้น แต่ที่จริงนี่นอกเรื่อง

ฝ่ายสมเด็จพระนเรศวรพอได้ทรงทราบข่าวพระยาพิชัย พระยาสวรรคโลกเป็นขบถ จึงเสด็จยกทัพหลวงจากเชียงทองไปเมืองสวรรคโลก เสด็จทางสุโขทัยแวะที่เมืองนั้นได้ตั้งทัพหลวงตำบลวัดฤาษีชุม (คือวัดศรีชุม) จึงตรัสบัญชาให้ชาวพ่อชุมนุมพราหมณ์จารย์เอาน้ำในบ่อพระสยมภูวนารถ และเอาน้ำตระพังโพยศรีมาตั้งบูชาโดยกิจพิธีกรรม เป็นน้ำสัตยาธิษฐานและเอาพระรัตนตรัยเจ้าเป็นประธาน ให้ท้าวพระยาเสนามนตรีมุขทหารทั้งหลายกินน้ำสัตยาแล้ว ครั้นรุ่งขึ้นทัพหลวงก็เสด็จขึ้นทางเขาคับถึงเมืองสวรรคโลก เป็นจบตอนที่เกี่ยวแก่เมืองสุโขทัยเพียงนี้ ตอนที่ตีเมืองสวรรคโลกจะได้กล่าวถึงเมื่อเล่าถึงเมืองสวรรคโลกต่อไป

เรื่องนี้เป็นพยานว่าวัดฤาษีชุมหรือวัดศรีชุมนั้น ในสมัยแผ่นดินสมเด็จพระมหาธรรมราชากรุงเทพฯทวาราวดี ยังเป็นวัดสำคัญอยู่นั้นประการหนึ่ง อีกประการหนึ่งเป็นพยานว่าเมื่อเวลานั้นพราหมณ์ในเมืองสุโขทัยยังมีอยู่ ยังไม่สูญวงศ์ ส่วนบ่อพระสยมภูวนารถนั้นจะได้กล่าวถึงข้างล่างนี้

ต่อจากวัดศรีชุมไปไม่ไกลนัก มีสถานที่อันหนึ่งซึ่งชาวเมืองสมัยนี้เรียกว่าวัดพระพายหลวง มีปรางค์ ๓ ยอดเช่นที่วัดศรีสวาย แต่ทลายแล้ว ๒ หลังยังคงเหลือแต่หลังเดียว ทำด้วยแลงก้อนใหญ่ๆมีลวดลายงามดีมาก รูปซุ้มข้างหลังปรางค์ที่พิมพ์มาติดไว้ในหนังสือเป็นพยานอยู่ว่าลวดลายงามเพียงไร ภายในปรางค์นั้นหน้าตาเป็นอย่างเช่นข้างในปราสาทศิลาทั้งปวง^(๕) มีพื้นมีฐานพระศีวลึงค์ทำด้วยศิลาแลง มีเป็นรางสำหรับรับน้ำสรงพระศีวลึงค์ไหลไปลงรวมทางรางยื่นตรงออกมาข้างหน้า อันเป็นที่รองน้ำมนต์ใช้ในพิธีพราหมณ์ ใช่แต่รูปปรางค์จะเหมือนที่วัดศรีสวาย ยังคะเนได้ด้วยตาได้อีกว่าทั้งทางสูงและทางกว้างดูจะปานกัน ลวดลายที่ปรางค์ก็เป็นไปทางเทวสถานที่ได้เคยเห็นมาแล้ว บนยอดซุ้มหลังปรางค์นั้น มีรูปพระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ ของเหล่านี้ล้วนเป็นพยานว่าที่นี้เป็นเทวสถานหรือโบสถ์พราหมณ์

แต่ปรากฏว่าได้แปลงเป็นวัดพระพุทธศาสนาเพราะมีอุโบสถอยู่ข้างหลังปรางค์ทางทิศตะวันตก หน้าปรางค์ออกมามีวิหารทำนองเดียวกันกับวัดศรีสวาย แต่ที่นี้ต่อเชื่อมกันไม่สนิทเหมือนที่วัดศรีสวาย กับในตัวปรางค์เองก็มีพระพุทธรูปยืน แกะด้วยไม้ทิ้งอยู่ในคูหาด้านตะวันตกอีกด้วย พระนั้นฝีมือแกะแสนจะโทรมจึงเชื่อว่าเป็นของใหม่ ที่แปลงสถานนี้เป็นวัดก็เชื่อว่าได้แปลงในไม่ช้านัก คืออย่างไรๆเมื่อสมเด็จพระนเรศวรเสด็จไปตั้งค่ายอยู่ที่สุโขทัยและกระทำพิธีถือน้ำนั้น ที่นี้คงยังเป็นโบสถ์พราหมณ์อยู่ ส่วนบ่อพระสยมภูวนาถที่เอาน้ำไปทำพิธีนั้น ก็น่าจะเป็นบ่อที่บัดนี้ยังมีอยู่ใกล้ๆปรางค์ในวัดพระพายหลวงนี้ ถ้าไม่ใช่ที่แห่งนี้ก็คงจะเป็นที่โบสถ์พราหมณ์ในเมือง (คือวัดศรีสวาย) แต่น่าจะเป็นที่นอกเมืองนี้มากกว่าเพราะอยู่ใกล้วัดศรีชุม

ต่อที่วัดพระพายหลวงออกไปอีก มีเตาเผาถ้วยชามตั้งอยู่ในป่าไผ่ อยู่ตามเนิน ขุดเนินเข้าไปก่อเตาด้วยอิฐ เป็นเตาเตี้ยๆมีชิ้นถ้วนชามแตกๆทิ้งอยู่ตามริมเตาบ้าง ซึ่งเข้าใจว่าเป็นชามที่เสียเขาทิ้ง ที่เคลือบแล้วก็มี ที่เขียนแล้วยังไม่ได้เคลือบก็มี พื้นชามก็เป็นชนิดที่เรียกว่า สังกโลก บางทีก็มีเป็นลวดลายเป็นดอกไม้บ้าง ก็มีฝีมือทำสู้ที่สวรรคโลกไม่ได้ ตามใกล้ๆแถบเตานี้มีที่พื้นดินลุ่มแตกระแหง หน้าฝนน้ำขัง มีไผ่และหญ้าขึ้นตามขอบ แต่ในลุ่มนั้นเองไม่มีอะไรขึ้นเลย แห่งหนึ่งคะเนด้วยว่ากว้าง ๑๐ วา หรือ ๑๕ วา ยาวประมาณ ๕ เส้น อย่างไรๆก็ไม่ใช่ที่นาหรือไร่ จึงเข้าใจว่าจะเป็นที่เขาขุดดินขึ้นมาใช้ในการปั้นถ้วยชาม คนโดยมากบางทีจะพึ่งได้ทราบเป็นครั้งแรกเมื่ออ่านหนังสือนี้ ว่าถ้วยชามสุโขทัยก็มี ถึงแม้ได้พบปะชามสุโขททัยก็คงเข้าใจว่าเป็นชามสังกโลก ที่จริงเข้าใจว่าสุโขทัยคงได้วิชามาจากสวรรคโลกอีกชั้นหนึ่ง^(๖)

ต่อเตาถ้วยชามออกไปอีก และไม่สู้ห่างจากนั่นนัก มีที่ดูอีกแห่งหนึ่ง คือวัดสังกะวาด ที่ว่าเป็นที่ดูนั้นไม่ใช่เพราะเป็นวัดที่มีสิ่งงดงามอะไร แต่เพราะในคำแปลหลักศิลาที่ ๒ ได้กล่าวว่าวัดนี้คือวัดสังฆาวาส ที่พระบาทสมเด็จกมรเตญอัตศรีธรรมิกราชาราธิราชได้ทรงสร้างขึ้น สมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ได้ทรงแต่งเรื่องนี้ไว้ว่า "ครั้งหนึ่งมีรับสั่งให้ราชบุรุษไปอาราธนาพระเจดีย์และพระมหาเจดีย์มาประดิษฐานในเมือง แล้วสร้างพระอารามในที่พระมหาธาตุนั้นพร้อมด้วยอุโบสถวิหารการเปรียญเสนาสน์พระสงฆ์บริบูรณ์ แล้วหล่อพระพุทธปฏิมากรด้วยทองสัมฤทธิ์บริสุทธิ์เท่าพระองค์ท่านไว้เป็นประธานในพระอุโบสถ จึงพระราชทานนามอารามว่า สังฆาวาสอารามวิหาร ทุกวันนี้ชาวเมืองเหนือเรียกชื่อว่าวัดสังกะวาด" ต่อไปอีกหน่อยหนึ่งมีข้อความว่า "แล้วทรงหล่อรูปพระศรีอาริย์องค์หนึ่งประดิษฐานไว้ในพระวิหารคตทิศใต้ในอาราม"

ถ้าจะสันนิษฐานตามข้อความที่กล่าวมาแล้วนั้น จะต้องว่าวัดสังฆวาสหรือวัดสังกะวาดนั้นคงเป็นวัดใหญ่โตพอใช้ แต่ตามความจริงวัดสังกะวาดที่ได้เห็นนั้นไม่เป็นเช่นที่คาดหมาย ที่นั้นมีคูลึกล้อมรอบเป็นเขต ในเขตนั้นมีวิหารหลังหนึ่ง หันหน้าสู่ทิศตะวันออก หลังวิหารมีพระเจดีย์ซึ่งทลายเสียหมดแล้ว ยังเหลืออยู่แต่ฐานชั้นบัวกลุ่ม จึงทราบไม่ได้ว่ารูปพระเจดย์เดิมจะเป็นอย่างไร ตัววิหารนั้นยาว ๑๒ วา ๒ ศอก กว้าง ๘ วา ๒ ศอก มีเสาทำด้วยแลงท่อนกลมใหญ่ต่อกัน มีระเบียงสองข้างมีพระประธานก่อด้วยอิฐอยู่องค์หนึ่ง สังเกตว่าทำคนละคราวกับวิหารและฐานพระก็เชื่อมติดกับเสาไม่สนิท นอกวิหารออกมามีเป็นศิลาเสาสี่หลี่ยม ข้างปลายมีบากช่องเหมือนจะเข้าประกบกับอะไรสักอันหนึ่ง ในที่บากนั้นยังมีอิฐกับปูนเกาะอยู่ กับมีเสาเช่นนี้อยู่หลายเสาทิ้งเรียงรายอยู่จึงสันนิษฐานว่า คงจะเป็นส่วนหนึ่งของระเบียง และผนังระเบียงคงเป็นชนิดลูกกรงอย่างทมี่วัดเชตุพน นอกจากวิหารนี้กับพระเจดีย์ก็ไม่มีอะไรอีก

ส่วนการเปรียญหรือเสนาสน์ที่กล่าวว่ามีบริบูรณ์นั้น ถึงจะหาไม่พบก็ไม่เป็นที่น่าประหลาดใจ เพราะคงทำด้วยไม้ แต่วิหารคตที่ตั้งรูปพระศรีอาริย์ควรจะหาพบได้ แต่ไม่มีเลย พระวิเชียรปราการออกความเห็นว่า จะอยู่ที่วัดมหาธาตุในเมือง แต่หนังสือท่านกล่าวว่าอยู่ที่วัดสังกะวาด ค้านกันอยู่ ข้าพเจ้าไม่ทราบว่าจะปลงใจลงข้างไหน ความสงสัยของข้าพเจ้าจะยิ่งหนักขึ้นไปกว่าของพระวิเชียรปราการเสียอีก คือสงสัยว่าวัดสังกะวาสที่ได้ไปดูนี้ จะเป็นวัดสังฆาวาสแน่แล้วหรือ ดูรู้สึกว่าเล็กน่าเสียใจเต็มที่ ไม่น่าจะประดิษฐานพระพุทธรูปเท่าพระองค์ไว้ แล้ววัดนี้ก็อยู่ห่างไกลจากเมืองถึง ๖๐ เส้น แต่ถ้าแม้จะตกลงว่าวัดนี้เป็นวัดสังฆาวาสแน่แล้ว ก็จะต้องสันนิษฐานความว่า เดิมพระเจ้าธรรมิกราชทรงพระราชดำริว่าที่นั้นเป็นที่สำราญ มีต้นหมากรากไม้บริบูรณ์ ทั้งมีลำน้ำเรียกว่าคลองดิน ซึ่งติดต่อไปถึงลำน้ำแม่ลำพันอยู่ข้างนั้นด้วย จึงได้ไปทรงสร้างวัดสังฆาวาสขึ้นไว้ และเพราะเป็นวัดที่ทรงสร้างใหม่เป็นที่โปรดปาน จึงหล่อพระพุทธรูปเท่าพระองค์ไปประดิษฐานไว้ ณ ที่นั้น

แต่ในคำแปลหลักศิลาที่ ๒ นั้น ต่อเรื่องรับพระสามีสังฆราชไปแล้วมีข้อความกล่าวอยู่ว่า "ครั้นออกพรรษาแล้วพระองค์ตั้งมหกรรมฉลองพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ที่หล่อเท่าพระองค์นั้นทรงประประดิษฐานไว้กลางเมืองสุโขทัยโดยบุรพาทิศด้านพระมหาธาตุนั้น" ถ้าจะยังคงเชื่อเรื่องวัดสังกะวาดอยู่อย่างเดิม ก็จะต้องเดาต่อเรื่องไปอีกว่า พระพุทธรูปสัมฤทธิ์เท่าพระองค์ที่กล่าวแล้วว่าประดิษฐานไว้ในพระอุโบสถวัดสังฆาวาสนั้น ภายหลังชะลอเข้ามากระทำการฉลองในเมือง แล้วจึงเลยประดิษฐานไว้กลางเมืองโดยบุรพทิศค้านพระมหาธาตุ ดูอยู่ข้างจะยุ่งอย่างไรอยู่ แต่ถ้าไม่เป็นเช่นที่ได้กล่าวเดาเป็นเรื่องมาอย่างข้างบนนี้แล้ว ก็เห็นมีหนทางที่จะสันนิษฐานได้อีกอย่างเดียว คือว่าวัดสังกะวาดที่ได้เห็นนั้นไม่ใช่วัดสังฆาวาสในหนังสือ

ถ้าแม้จะถามต่อไปว่า ถ้าเช่นนั้นวัดสังฆาวาสอยู่ที่ไหน ก็จะต้องเดาตอบว่า น่าจะเป็นวัดมหาธาตุกลางเมืองนั้นเอง^(๗) และที่ว่าพระเจ้าธรรมิกราชทรงสร้างขึ้นใหม่นั้น แปลว่าปฏิสังขรณ์หรือสถาปนาวัดมหาธาตุนั้นเอง และสร้างของอื่นๆเพิ่มเติมลงอีกมาก ถ้าแม้ดูในวัดมหาธาตุก็อาจจะแลเห็นได้ว่า สถานที่ต่างๆในวัดนี้ในวัดนี้ไม่ได้สร้างในคราวเดียว สร้างเป็นหลายคราวด้วยกัน ถ้าแม้สันนิษฐานเอาวัดมหาธาตุเป็นวัดสังฆาวาสแล้ว ดูข้อความทั้งปวงก็ไม่สู้จะค้านกันนัก แต่ทั้งนี้แล้วแต่ผู้เชี่ยวชาญในทางโบราณคดีจะวินิจฉัยต่อไป^(๘)


..........................................................................


อธิบายความเพิ่มเติมในตอนที่ ๕


(๑) คำว่า ปสาน ในจารึกพ่อขุนรามคำแหง หมายความว่าตลาดอันมีร้านเป็นแถวติดต่อกัน

(๒) พระพุทธรูปองค์ใหญ่ที่วัดศรีชุม ตรงกับที่เรียกว่า พระอจน ในจารึกพ่อขุนรามคำแหง สันนิษฐานว่าเดิมจะเป็นวิหารโถงสร้างด้วยเครื่องไม้ สร้างวิหารก่ออิฐต่อรัชกาลหลัง ข้อนี้สังเกตเห็นฝาผนังตรงเข่าพระพุทธรูปก่อรุ้งออกไป ถ้าสร้างพระวิหารหับพระพุทธรูปคราวเดียวกันก็จะหาเป็นเช่นนั้นไม่ พระพุทธรูปก็มีรอยปั้นพอกแก้ไขหลายครั้ง สันนิษฐานว่าองค์เดิมเห็นจะพังเสียครั้งหนึ่ง องค์ที่ปรากฏอยู่ทุกวันนี้สร้างขึ้นภายหลังสร้างวิหาร อนึ่ง ราชบัณฑิตยสภาได้ให้ขุดขนกากอิฐปูนที่พังออกจากช่องในผนัง เดี๋ยวนี้เดินได้แจ่ข้างล่างมิต้องคลานดังแต่ก่อน ได้ตรวจดูด้วยแสงไฟฟ้าเห็นผนังที่ในช่องนั้นมีรอยเขียนลวดลายประสานสีเป็นพระพุทธรูปเรียงเป็นแถวแต่ลบเลือนเสียมากแล้ว ศิลาจำหลักภาพที่ทับข้างบนเป็นเพดานนั้นเป็นภาพพระโพธิสัตว์ปางต่างๆในเรื่องนิบาตชาดก มีตัวหนังสือไทยบอกเรื่องด้วยทุกแผ่น (ได้เอาลงมาไว้ในหอพิพิธภัณฑสถานเเห่งชาติแผ่น ๑) เรื่องตำนานของศิลาชาดกเหล่านี้ ได้ความในศิลาจารึกซึ่งพบซ่อนอยู่ในซอกผนังนี้ (เดี๋ยวนี้อยู่ที่หอพระสมุดวชิรญาณในบริเวณพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ) ว่าเดิมอยู่ที่วัดมหาธาตุด้วยกันกับศิลาจารึกนั้น เป็นเค้าเงื่อนให้สันนิษฐานว่า ศิลาชาดกแต่เดิมเห็นจะสร้างเป็นเครื่องประดับพระเจดีย์ในวัดมหาธาตุ หรือประดับพระเจดีย์ที่เมืองอื่น ได้มาโดยพระเดชานุภาพ ให้จารึกอักษรไทยแถลงเรื่องลงไว้ทุกแผ่น แล้วรักษาไว้ที่วัดมหาธาตุ ครั้นนานมาศิลาชาดกนั้นตาดแดดตรำฝนชำรุดปรักหักพังไป กษัตริย์ราชวงศ์พระร่วงองค์ใดองค์หนึ่งจะทรงสร้างวิหารวัดศรีชุม จึงให้ทำฝาผนังวิหารเป็นช่อง และเอาศิลาชาดกกับศิลาจารึกเรื่องพงศาวดารเมืองสุโขทัยไปไว้ในนั้น เพื่อรักษามิให้เป็นอันตราย ว่ามานี้ตามความสันนิษฐาน

(๓) ศิลาจารึกที่เอามาจากวัดศรีชุม คือศิลาจารึกเรื่องพงศาวดารสุโขทัยที่กล่าวมาแล้ว เรื่องที่จะเอาลงมากรุงเทพฯนั้น เกิดด้วยมีชาวต่างวประเทศขึ้นไปเที่ยวเก็บ (บางทีถึงลัก) ของโบราณทางเมืองเหนือเอาไปต่างประเทศ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัสสั่งข้าพเจ้าเมื่อเป็นอธิบดีกระทรวงธรรมการ ให้คิดอ่านเก็บของโบราณซึ่งควรหวงแหน เอาลงมารักษาไว้เสียกรุงเทพฯ ข้าพเจ้าได้แต่งให้พระยาสโมสรสรรพการ(ทัด) เมื่อยังเป็นหลวง กับพระยาวจีสัตยารักษ์(ดิส) เมื่อยยังเป็นหลวงกำจัดไพรินทร์ เป็นข้าหลวงขึ้นไปตรวจเก็บของโบราณ ได้ศิลาจารึกหลายแผ่น รวมทั้งแผ่นที่อยู่วัดศรีชุม กับเอาศิลาชาดกลงมาด้วย ๒ แผ่น ในครั้งนั้นข้าพเจ้าส่งไปไว้ ณ พิพิธภัณฑสถาน ศิลาที่ว่าพระสาสน์พลขันธ์เอาลงมาเห็นจะได้ที่อื่น

(๔) ถ้ำพระรามนั้นค้นพบเมื่อภายหลัง ดังจะปรากฏในตอนที่ ๑๐ (ตอนที่ ๖ ของเรา - กัมม์) ต่อไป

(๕) ที่กล่าวในศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงว่า ทางเบื้องตีนนอน(ทิศเหนือ)เมืองสุโขทัยมีปราสาท หมายความว่าปราสาทหินวัดพระพายหลวง กระบวนสร้างปราสาทหินวัดพระพายหลวงนี้เป็นแบบขอม และเมื่อได้ตรวจดูพื้นที่เห็นมีแนวคูรอบเป็นเขตที่ใหญ่โตกว่าที่อื่น จึงสันนิษฐานว่าที่วัดพระพายหลวงนี้เห็นจะเป็นตัวเมืองเดิมเมื่อครั้งขอมปกครอง ครั้นไทยตั้งเมืองสุโขทัยเป็นราชธานี จึงสร้างเมืองขึ้นใหม่ใหญ่โตกว่าเมืองเดิม

(๖) เรื่องถ้วยชามสังกโลกสุโขทัยจะอธิบายข้างท้ายตอนที่ ๑๘ (ตอนที่ว่าด้วยด้วยเมืองสวรรคโลกเขาเรา - กัมม์)

(๗) ชื่อวัดว่า "สังกะวาส" ก็มาแต่สังฆาวาส เหตุใดจึงเปลี่ยนเป็นสังกะวาด ข้อนี้ข้าพเจ้าเคยได้ยินสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ประทานอธิบายพระนามมกรมขุนนรานุชิต อันทรงพระนามเดิมว่า "สังกทัต" ว่าตามแบบโบราณคำ "สังกะ" ใช้เมื่อหมายความว่าสงฆ์ซึ่งไม่มีตัวตน ถ้าสงฆ์มีตัวตนใช้คำ "สังฆะ" ดังนี้ จึงสันนิษฐานว่าที่เรียกชื่อว่า "วัดสังฆาวาส" หรือ "สังกะวาส" นั้น เห็นจะหมายความว่า วัดที่มีโบสถ์เป็นที่พระสงฆ์ทำสังฆกรรมได้ด้วย วัดในสุโขทัยนั้นไม่มีโบสถ์เป็นพื้น ถ้าสันนิษฐานถูกไซร้ วัดสังกะวาสที่กล่าวในหนังสือพงศาวดารเหนือก็คือวัดมหาธาตุกลางเมือง ถูกต้องดังทรงพระราชวิจารณ์ในหนังสือนี้

(๘) ที่เรียกว่า "พระเท่าพระองค์" ในศิลาจารึก ข้าพเจ้าสันนิษฐานว่า หมายความว่าเท่าพระองค์พระพุทธเจ้ามิใช่เท่าพระองค์ท่านผู้สร้างพระนั้น เกิดแต่คิดวินิจฉันกันว่า พระองค์พระพุทธเจ้าจะโตสักเท่าไหน ก็สร้างพระขนาดเท่าที่เชื่อกันในสมัยนั้น ตัวอย่างในกรุงเทพฯนี้ก็มี เช่นพระพุทธรูปองค์ที่อยู่ท่ามกลางพระสาวก ๘๐ ที่ในพระอุโบสถวัดสุทัศน์ ก็สร้างตามขนาดที่นิยมกันในสมัยรัชกาลที่ ๔ ว่าเท่าพระองค์พระพุทธเจ้า แต่เมื่อในครั้งสุโขทัยจะเข้าใจกันว่า พระพุทธเจ้าจะใหญ่โตสัดเท่าไหนก็ไม่พบหนังสือครั้งนั้นบอกไว้ มีเค้าที่จะสันิษฐานอย่างหนึ่งที่ในสมัยนั้นชอบสร้างพระอัฏฐารส เป็นพระยืนสูง ๑๘ ศอก มีปรากฏหลายองค์ และชอบกล่าวถึงในศิลาจารึก จะนิยมกันว่าเท่าพระองค์พระพุทธเจ้าดอกกระมัง ถ้าเช่นนั้นไซร้ ข้าพเจ้าเข้าใจว่า "พระพุทธรูปเท่าพระองค์" ที่กล่าวถึงในศิลาจารึกน่าจะเป็นพระศรีศากยมุนี คือพระโตที่เชิญลงมาไว้ในพระวิหารวัดสุทัศน์นั้นเอง เห็นเช่นนั้นด้วยได้ให้ตรวจดูพบฐานตั้งพระศรีศากยมุนีเป็นพระประธานในวิหารหลวงทิศตะวันออกพระมหาธาตุ ตรงกับที่พรรณนาในศิลาจารึกไม่คลาดเคลื่อน


....................................................................................................................................................

ตอนที่ ๖ เมืองสุโขทัย - ข้อความเบ็ดเตล็ด


ตามที่กล่าวมาแล้วในเรื่องเมืองสุโขทัย เล่าถึงที่ต่างๆที่ได้ค้นพบได้ตามหนังสือ แต่ยังมีสถานและวัตถุที่กล่าวถึงในคำจารึกหลักศิลา แต่ยังค้นไม่พบหรือไม่ได้เห็น เพราะเหตุต่างๆ มีอยู่อีกบ้างซึ่งยกมารวมไว้กล่าวในตอนนี้ต่อไป

ในคำจารึกหลักศิลาที่ ๑ พระเจ้ารามคำแหงได้กล่าวว่า "๑๒๑๔ ศกมโรง พ่อขุนรามคำแหงเจ้าเมืองศรีสัชนาไลยสุโขทัยนี้ ปลูกต้นตาลนี้ได้สิบสี่เข้า(ปี) จึงให้ช่างฟนนขดารหิน*ต้งงหว่างกลางไม้ตาลนี้ วนนเดือนดบบเดือนโอกแปดวนน วนนเดือนเต็มเดือนบ้างแปดวนน ฝูงปู่ครูเถรมหาเถรขึ้นน่งงเหนือขดารหินสูดธรมมแก่อุบาสกฝูงท่วยจำศีล ผิใช่วนนสูดธรมม พ่ขุนรามคํแหงเจ้าเมืองศรีสัชนาไลยสุโขทัย ขึ้นน่งงเหนือขดารหินให้ฝูงลูกเจ้าลูกขุนถือบ้านถือเมืองกนน" ดังนี้ "ขดารหิน" อันใช้เป็นประโยชน์ทั้งเป็นธรรมาสน์ทั้งเป็นราชบัลลังก์ที่ออกว่าราชการฉะนี้ ชาวเมืองสุโขทัยจึงนับถือกันว่าขลังนัก ใครนั่งไม่ได้คงมีอันเป็นป่วยไข้อะไรไปอย่างหนึ่ง จนพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อยังทรงผนวชอยู่ ได้เสด็จขึ้นไปถึงสุโขทัย ได้ประทับบนแท่นศิลานี้แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ชะลอลงมากรุงเทพฯ ทรงตั้งไว้เป็นที่ประทับที่หน้าอุโบสถวัดราชาธิวาส ครั้นเมื่อได้เสด็จขึ้นผ่านพิภพแล้วจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ชะลอไปไว้ในลานวัดพระศรีรัตนศาสดาราม และยังคงอยู่ในที่นั้นจนกาลบัดนี้^(๑)

ส่วนศิลาจารึกต่างๆนั้น พระเจ้ารามคำแหงกล่าวว่า "แลเอามาจาริกอนนหนึ่ง มีในเมืองเชลยงสถาปกได้ด้วยพระศรีรตนธาตุ จาริกอนนหนึ่งมีในถ้ำชื่อถ้ำพระรามอยู่ฝ่งงน้ำสํพาง จาริกอนนหนึ่งมีในถ้ำรตนธาร" เมืองเชลียงนั้น พระยาอุทัยมนตรีสันนิษฐานว่าจะเป็นเมืองลอง แขวงนครลำปาง ซึ่งเป็นเมืองเก่ามีพระมหาธาตุใหญ่ ตั้งอยู่ริมลำน้ำยม ดูของเขาก็ชอบกลอยู่ พระยาประชากิจกรจักร(แช่ม)ได้เคยกล่าวเป็นความเห็นว่าเมืองเชลียงนั้นคือเมืองกำแพงเพชร แต่มีข้อเถียงคัดค้านอยู่สำคัญ คือในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับของหลวงประเสริฐอักษรนิติมีข้อความปรากฏอยู่ในเรื่องเมืองเชลียงนี้ว่า "ครั้งนั้น (จุลศักราช ๘๒๒ ปีมะโรงโทศก) พระญาเชลียงคิดเป็นขบถ พาเอาครัวทั้งปวงไปออกแต่มหาราช" ต่อนั้นลงมายังมีข้อความต่อไปอีกว่า "ศักราช ๘๒๓ มะเส็งศก พระญาเชลียงนำมหาราชมาจะเอาเมืองพิษณุโลก เข้าปล้นเมืองเป็นสามารถมิได้เมือง แลจึงยกทัพเปร่อไปเอาเมืองกำแพงเพชร แลเข้าปล้นเมืองเถิงเจ็ดวันมิได้เมือง แลมหาราชเลิกทัพคืนไปเชียงใหม่" ดังนี้

เห็นได้ว่าเมืองเชลียงไม่ใช่เมืองกำแพงเพชร ถ้าเป็นเมืองกำแพงเพชรจะ "พาเอาครัวไปออกแต่มหาราช" ถึงเชียงใหม่ดูจะยากอยู่ และอีกประการหนึ่งยังได้พามหาราชมาตีเมืองกำแพงเพชรอีกเล่า ด้วยเหตุผลเหล่านี้ทำให้น่าเชื่อว่าเมืองเชลียงเป็นเมืองที่อยู่ในพวกเมืองจังหวัดนอกและใกล้แดนมหาราช จึงเห็นว่าการที่พระยาอุทัยสันนิษฐานเอาเมืองลองเป็นเมืองเชลียงนั้นดูแยบคายอยู่บ้าง^(๒)

ส่วนถ้ำพระรามนั้นเมื่อเวลาข้าพเจ้าอยู่ที่สุโขทัยค้นไม่พบ และไม่ได้ข่าวคราวถึงเลย ทั้งถ้ำรัตนธารก็ไม่พบอีก แต่ถ้ำพระรามนั้น พระพยุหาภิบาลได้สืบได้ความต่อภายหลังจากชาวสุโขทัยว่ามี ข้าพเจ้าจึงแนะนำให้ไปตรวจดูทีว่าจะมีอะไรบ้าง พระพยุหาภิบาลได้หาโอกาสไปตรวจถ้ำพระราม แล้วได้ทำรายงานส่งมาให้ข้าพเจ้า จดหมายลงวันที่ ๑๘ พฤษภาคม ร.ศ. ๑๒๗ มีข้อความละเอียดดังต่อไปนี้


รายงานพระพยุหาภิบาล

เมื่อวันที่ ๖ พฤษภาคม เวลาเช้า ๔ โมง ข้าพระพุทธเจ้าพร้อมด้วยหลวงวรสารพิจิตรผู้พิพากษา ซึ่งเป็นผู้ชำนาญในทางอักษรโบราณ ออกจากเมืองสุโขทัยโดยพาหนะม้า ถึงตำบลเมืองสุโขทัยเก่าเวลาบ่าย ๑ โมง ระยะทางตอนนี้ ๓๐๐ เส้น พักนอน ๑ คืน รุ่งขึ้นวันที่ ๗ พฤษภาคม เวลาเช้า ๒ โมงครึ่ง ออกจากตำบลเมืองสุโขทัยเก่าถึงคลองสวนเวลาเช้า ๔ โมงครึ่ง ระยะทางตอนนี้ ๓๐๐ เส้น จากคลองสวนถึงเขาค่ายเวลาเช้าประมาณ ๕ โมง ระยะทางตอนนี้ประมาณ ๕๐ เส้น จากเขาค่ายถึงตำบลบ้านด่านเวลาเที่ยง ระยะทางตอนนี้ประมาณ ๑๐๐ เส้น หยุดพักร้อนเวลาบ่ายประมาณ ๑ โมง ออกจากตำบลบ้านด่านข้ามแม่น้ำลำพันถึงบ้านตลิ่งชันเวลาย่ำค่ำ ระยะทางตอนนี้ประมาณ ๘๐๐ เส้น พักนอน ๑ คืน รุ่งขึ้นวันที่ ๘ พฤษภาคม เวลาเช้า ๒ โมงครึ่ง ออกจากบ้านตลิ่งชัน ข้ามเขามะขามผูกวัว ๑ เขาดั้งกลาง ๑ ถึงถ้ำพระรามเวลาบ่าย ๑ โมง ระยะทางตอนนี้ประมาณ ๖๐๐ เส้น หยุดพัก ๒ ชั่วโมง เวลาบ่าย ๓ โมง เข้าถ้ำพระราม ๒ ชั่วโมงเศษ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษกลับออกพักนอนที่เชิงเขา ๑ คืน รุ่งขึ้นวันที่ ๙ พฤษภาคม เวลาเช้า ๒ โมง เข้าถ้ำสีดาจนเวลาเช้า ๔ โมงเศษกลับ ครั้นเวลาเช้า ๕ โมงกลับออกจากเขาถ้ำพระราม (ต่อนี้ไปก็เล่าถึงระยะทางกลับ ซึ่งไม่จำเป็นต้องกล่าวซ้ำอีกในที่นี้ จึงตัดข้ามไปคัดเอาตอนที่รายงานถึงการตรวจพิเคราะห์ต่อไป)


เขาค่ายคลองสวนและบ้านด่าน

เขาค่ายนั้นติดเนื่องไปจากเขาพระบาทน้อยไปทางตะวันตก แล้ววกขึ้นตะวันตกเฉียงเหนือ มีทางออกไปจากเมืองสุโขทัยเก่าตัดตรงไปตะวันตกข้ามที่เขาขาด ที่เขาขาดเป็นช่องแคบมีเขาสองข้างบนไหล่เขา มีหินก้อนเล็กๆกองสูงประมาณ ๒ ศอกบ้าง ต่ำกว่า ๒ ศอก เป็นแถวขึ้นไปข้างขวายาวประมาณ ๓๐ วา ข้างซ้ายมือแลเห็นพอเป็นเค้ารู้ว่าเป็นหินกอง ที่เขาขาดนี้ราษฎรเรียกว่าเขาค่าย (บางทีจะเป็นค่ายด่านสุโขทัยโบราณได้จริง)

คลองสวนอยู่ในเขาค่ายเขามาทางเมืองสุโขทัยเก่า ได้ความว่าแต่เดิมมีบ้านราษฎรมาก เมื่อมีบ้านราษฎรอยู่เรียกว่าบ้านด่าน เมื่อประมาณ ๑๐๐ ปีมาแล้วราษฎรพากันอพยพยกครอบครัวออกไปตั้งทำมาหากินที่บ้านด่านเดี๋ยวนี้ จึงได้เอานามเดิมไปตั้งเรียกว่าบ้านด่านจนทุกวันนี้^(๓) ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าด้วยกระหม่อมว่า ควรสันนิษฐานเชื่อว่าเขาค่ายนั้นเป็นด่านของเมืองสุโขทัย ราษฎรที่ตั้งอยู่คลองสวนแต่เดิมคงเป็นผู้รักษาด่าน จึงได้เรียกนามว่าบ้านด่าน เมื่อราษฎรยกไปทำมาหากินที่บ้านด่านเดี๋ยวนี้ จึงได้เอานามเดิมไปตั้งเรียกว่าบ้านด่าน


แม่น้ำแม่ลำพัน

ลำน้ำแม่ลำพันนี้ คือลำน้ำเมืองเก่านั้นเอง ปลายน้ำตกลำน้ำยม ตรงบ้านธานีที่ตั้งเมืองสุโขทัยเดี๋ยวนี้ ต้นคลองมาจากทางตะวันตก ถ้ำพระรามอยู่ตะวันตกเฉียงเหนือฟากแม่น้ำลำพัน ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าด้วยกระหม่อมว่า แม่น้ำลำพันนี้เป็น แม่น้ำสํพาย ถูกต้องตรงกับศิลาจารึกของเมืองสุโขทัย ที่เรียกเพี้ยนชื่อนั้นจะเป็นด้วยเหตุ ๒ ประการคือ (๑) ตามอักษรที่ว่าลำพันกับสํพายนั้นไม่ห่าไกลกัน ผู้แปลอักษรในหลักศิลาจะผิดเพี้ยนไป หรือ (๒) คำราษฎรเรียกต่อๆกันมาจนคลาดเคลื่อนไปจากเดิม (ตามความสันนิษฐานของพระพยุหาภิบาลเรื่องแม่น้ำลำพันนี้ ข้าพเจ้าเห็นว่าจะอยู่ข้างจะแยบคาย น่าจะเชื่อว่าตรงกับแม่น้ำสํพายในคำจารึกจรอง - ม.ว)


ถ้ำพระราม

ถ้ำพระรามนี้คำราษฎรเรียกว่าถ้ำเจ้าราม เขาถ้ำพระรามเป็นสองชั้น ตอนล่างเป็นหินปนดินมีต้นหญ้าและต้นไม้ ตอนบนเป็นหินก้อนเดียว มีต้นไม้ประปรายแลแต่ไกลเป็นหินทั้งนั้น อยู่ใต้เขาสีดา ต่ำกว่าเขาสีดำ แต่สูงกว่าเขาทั้งหลายที่มีอยู่ในหมู่นั้น ปากถ้ำกว้างประมาณ ๑๐ ศอก สูงประมาณ ๓ วา ๒ ศอก พ้นปากถ้ำเข้าไปประมาณ ๑๐ วา มีพระพุทธรูปยืนทำด้วยไม้สูงประมาณ ๓ ศอก คำราษฎรเรียกรูปพระราม ที่จริงเป็นพระพุทธรูปแท้ชายจีวรและดอกจีวรยังมีปรากฏอยู่ และมีแผ่นอิฐเรี่ยรายอยู่ประมาณ ๒๐ แผ่น

ข้าพระพุทธเจ้าได้ตรวจค้นหาหลักศิลาจารึก พบหินก้อนหนึ่งรอยแตกกระจัดกระจายเหลืออยู่ ยาวประมาณ ๑ ศอก กว้างประมาณ ๖ - ๗ นิ้ว ผิดแตกกะเทาะยังเหลือผิวที่ดีไม่กะเทาะกว้างประมาณ ๔ นิ้ว ยาวประมาณ ๑๐ นิ้ว ผิวที่เหลืออยู่เป็นตอนริมที่สุดของแผ่นหินไม่มีตัวอักษร ถึงแม้ว่าจะเป็นหลักศิลาจารึกจริงก็คงสลักตัวอักษรไม่ถึง และตรวจหาหินที่แตกกะเทาะออกไปจากแผ่นนั้นก็ไม่พบ เพราะในถ้ำพระรามนี้มีพวกลาวทำดินประสิว ขุดเอามูลค้างคาวเป็นหลุทเป็นบ่อทั่วไป ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าด้วยกระหม่อมว่าศิลาก้อนที่แตกนั้นเป็นศิลาจารึกแน่ เพราะชนิดหินผิดไม่เหมือนกับหินที่เขานั้น และผิวหินที่เหลืออยู่เป็นรอยขัด รูปข้างปลายมน ทำนองเดียวกันกับศิลาจารึกที่ได้เคยเห็นมาแล้ว ข้าพเจ้ายังไม่ไว้ใจ ได้ตรวจค้นเข้าไปลึกจากปากถ้ำประมาณ ๕ เส้นเศษ ยังไม่ถึงที่สุดของถ้ำไม่มีแสงสว่างเลย ทางเดินเข้าไปต้องลุยมูลค้างคาวลึกประมาณ ๑ ศอกบ้าง กว่าศอกบ้าง ได้เอาไม้ยาว ๓ ศอกหยั่งลงไปหมดไม้ยังไม่ถึงพื้นหิน ประมาณมูลค้างคาวที่สูงขึ้นจากพื้นหิน ๔ ศอก ถึงแม้จะมีสิ่งอันใดอยู่คงไม่เห็น โดยเหตุที่มูลค้างคาวทับถมอยู่มาก

ในถ้ำพระรามนี้ เมื่อก่อนที่จะไป ได้ความจากราษฎรพูดกันว่า มีสระและมีต้นหญ้าต้นบอนอยู่ในนั้น ครั้นไล่เลียงสอบสวนหาตัวผู้ที่เข้าไปจริงไม่ได้ เป็นแต่ได้ยินเขาเล่าต่อๆกันมา ตามที่ข้าพระพุทธเจ้าได้ไปตรวจเห็นมาแล้ว เห็นด้วยเกล้าด้วบยกระหม่อมว่าทางที่จะเข้าไปไม่ใช่ง่าย ต้องลุยมูลค้างคาวไปลึกเข้าไปก็ยิ่งมีมูลค้างคาวมากขึ้น ถ้าที่ใดสูงมูลค้างคาวไหลทับลงมาก้าวขาไม่ได้ บุคคลที่จะเข้าไปลำบากมาก เชื่อแน่ว่าเข้าไปไม่ได้


ถ้ำสีดา

ถ้ำสีดานี้คำราษฎรเรียกว่าถ้ำศักดาบ้าง ถ้ำสีดาบ้าง เขาถ้ำสีดานี้ทำนองเดียวกันกับถ้ำพระราม แต่เป็นรูปกลมแลดูไกลๆคล้ายกับพระปรางค์ ชานเขาติดกักบเขาถ้ำพระราม ปากถ้ำห่างจากถ้ำพระรามประมาณ ๘ เสส้น จากเชิงเขาขึ้นไปถึงปากถ้ำประมาณ ๓๐ วา ปากถ้ำกว้างประมาณ ๘ ศอก สูงประมาณ ๓ วา ในปากถ้ำเข้าไปมีพระพุทธรูปยืนทำด้วยไม้ ๒ องค์ สูงใหญ่และวิธีทำเป็นทำนองเดียวกับอย่างพระพุทธรูปในถ้ำพระราม และมีเสาไม้แก่นยาว ๒ ศอกคืบบ้าง ยาว ๓ ศอกบ้าง โตประมาณ ๒ กำ เจ้าเป็นรูรอดมีเสา ๔ หรือ ๕ ต้น และมีบานประตูทำด้วยไม้หนา ๓ นิ้ว กว้าง ๒๐ นิ้ว ยาว ๒ ศอกเศษ ๑ บาน และมีอิฐแตกหักอยู่ในถ้ำโดยมาก ถ้ำสีดานี้เป็นถ้ำตันลึกประมาณ ๑๕ วา ข้าพระพุทธเจ้าได้ตรวจค้นทั่วแล้ว สิ่งของนอกจากที่กราบทูลมาแล้วไม่มีอะไร

ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าด้วยกระหม่อมว่า ในถ้ำนี้แต่เดิมจะมีที่พักพระสงฆ์ เสาที่มีอยู่จะเป็นเสาเตียงที่พัก และยังตรวจได้ก้นโอทำด้วยไม้ ๑ ใบ กับดินเผาเป็นจานมีเท้าสำหรับใส่น้ำมันตามไฟบูชาพระ ๑ ใบ พอสันนิษฐานได้ว่าควรจะเป็นที่อยู่ของพระสงฆ์

ตามเหตุผลที่ข้าพระพุทธเจ้าได้ตรวจเห็น และได้กราบทูลมาแล้วในตอนต้น ควรสันนิษฐานว่าถ้ำพระรามนี้เป็นถ้ำที่ไว้ศิลาจารึก ตามหลักศิลาเมืองสุโขทัยจริง แต่หากหลักศิลานั้นจะเป็นอันตรายเสีย


ตามรายงานของพระพยุหาภิบาลฉบับนี้ ปรากฏอยู่ว่าพระพยุหาถิบาลได้มีความอุตสาหะและพยายามตรวจค้นมาก สมควรจะสรรเสริญและควรเชื่อได้ว่า ถ้ำพระรามนี้เอง คือถ้ำที่กล่าวในหลักศิลาที่ ๑ เมื่อได้ความเช่นนี้แล้วก็เห็นได้ว่า พระเจ้ารามคำแหงนั้นเป็นนักเลงเที่ยวอยู่บ้าง นึกดูก็น่าเสียดายที่หลักศิลาจารึกในถ้ำพระรามนั้นสูญเสียแล้ว ถ้าหาไม่บางทีจะได้เรื่องราวอะไรอีกบ้างกระมัง

นอกจากถ้ำพระรามและถ้ำรัตนธาร พระเจ้ารามคำแหงยังได้กว่าวถึงที่เที่ยวอีกคือ "ในคลองป่าต้นนี้มีสาลาสองอนน อนนหนึ่งชื่อสาลาพรมาส อนนหนึ่งชื่อพุทธภุ้ง" ศาลาทั้งสองนี้ข้าเจ้าไม่ได้พยายามค้นหาดูเลย เพราะเวลามีน้อยนักและไม่สู้จะมีความหวังว่าจะค้นพบ แต่ก็เป็นการดีแล้ว เผื่อคนอื่นขึ้นไปเที่ยวเมืองสุโขทัยเก่าจะได้มีอะไรเหลืออยู่สำหรับไปลองค้นหาดูเล่นบ้าง ศาลาทั้งสองนี้ก็ดี หรือหอเทวาลัยที่ได้กล่าวถึงแล้วก่อนนี้ก็ดี ถ้าใครพบและหาหลักฐานประกอบให้เป็นที่ควรเชื่อได้ ข้าพเจ้าก็จะพลอยยินดีและอนุโมทนาด้วย

ในระหว่างที่ข้าพเจ้าอยู่สุโขทัยเก่า ๑๑ วันนั้น ได้ใช้เวลาตรวจค้นหาโบราณสถานและวัตถุเสีย ๗ วัน นอกจากนั้นได้ไปเที่ยวที่โซกชมภู่วันหนึ่ง ได้ไปที่บ้านธานีที่ตั้งเมืองสุโขทัยใหม่วันหนึ่ง อีก ๒ วันหยุดพัก เพราะต้องการพักทั้งคนและพาหนะ

การไปเที่ยวโซกชมภู่นั้น ไม่ใช่เพื่อตรวจค้นโบราณสถานหรือวัตถุ ได้ทราบข่าวเขาเล่าว่าเป็นที่สบายนึกจึงได้ไป เพื่อพักผ่อนร่างกายและจิตซึ่งได้เหน็ดเหนื่อยในการเที่ยวในเมืองสุโขทัยเก่านั้น ทางจากเมืองเก่าไปโซกชมภู่ ๑๘๐ เส้น ออกจากเมืองทางประตูด้านใต้แล้วเลี้ยวไปทางตะวันตก เดินในทุ่งไปก่อน แล้วจึ่งไปเข้าดง มีไม้หลายพันธุ์ขึ้นปะปนกันอยู่ ทางเดินร่มรื้นสบายดี เดินไปบางทีก็เลียบธาร บางทีก็เลียบเขา ตามแถบนี้มีเขาเป็นทิวไปแลดูมาจากเมืองดูงามมาก ทางเดินลดเลี้ยวไปจนถึงที่พัก ซึ่งเจ้าเมืองได้ไปแต่งขึ้นไว้อยู่ที่กลางดง ริมลำธารที่นี้มีต้นชมภู่ขึ้นอยู่มาก จึ่งได้เรียกลำน้ำว่าโซก(หรือธาร)ชมภู่ ในลำธารมีน้ำไหลรินอยู่เสมอ น้ำใสสะอาดดี แต่ชะรอยจะมีสนิมเหล็กอยู่ในน้ำมาก เพราะที่ตามดินเห็นเป็นสีแดงเป็นตะกอนอยู่ ธารนี้มีน้ำไหลอยู่ไม่ขาด เพราะอยู่กับเชิงเขาทีเดียว น้ำซึมลงมาจากยอดเขาตกในลำธารนี้ ที่ธารนี้เป็นที่สำราญดีมาก ได้ทราบจากสามเณรรณไชยชาญยุทธว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อเสด็จมาประพาสสุโขทัย ก็ได้เสด็จประพาสที่โซกชมภู่ และเป็นที่ทรงพระราชสำราญมาก ต่อๆมายังได้เคยโปรดเกล้าฯให้ตักน้ำในธารนี้ส่งลงไปทูลเกล้าฯถวายอยู่บ้าง เกินที่ไปพักอยู่นั้นขึ้นไปอีกหน่อย

ลำธารชมภู่นี้ผ่านไปในหุบเขา ชาวเมืองเรียกว่าช่องพระร่วงลองดาบ คือมีนิทานเล่าประกอบว่าพระร่วงประสงค์จะใคร่ทราบว่าพระแสงดาบคมดีจริงหรือไม่ จึงได้ฟันสันเขาลงไป เขาก็แยกออกไปเป็นช่องปรากฏอยู่จนทุกวันนี้ เรื่องชนิดนี้ที่เกี่ยวข้องกับพระร่วง มีอยู่ตามแถบนี้มากนัก ถ้าจะจดไว้ก็เห็นจะได้หลายเล่มสมุดไทย ในป่าโซกชมภู่นี้ได้ความจากราษฎรว่ามีสัตว์อยู่มาก มีหมีดำเสือและเนื้อกวาง เสือนั้นพวกที่ไปด้วยกันได้พบรอยเท้าสังเกตว่าเป็นเสือใหญ่ ที่เล่าไว้ในที่นี้ไม่ใช่เพราะเกี่ยวข้องด้วยโบราณคดี แต่เล่าเพื่อสำแดงให้เห็นว่าคนไทยจำพวกที่ชอบในทางยิงสัตว์ป่าตามยุโรปวิสัย ก็อาจที่จะหาสิ่งสนุกที่สุโขทัยได้อยู่บ้าง

อีกวันหนึ่งได้ไปเที่ยวเมืองใหม่^(๔) ไม่ใช่เพราะตัวข้าพเจ้าเองกระวนกระวายต้องการอะไรนัก ที่ไปเพราะเหตุสองประการ ประการหนึ่งเกรงว่าเมื่อกลับมาถึงกรุงเทพฯแล้ว มีผู้ถามว่าตลาดสุโขทัยมีอะไรบ้าง (ซึ่งมีคนจำพวกหนึ่งจำจะต้องถาม) ก็จะต้องบอกเขาว่าไม่ได้ไป เขาก็จะเห็นเป็นคนประหลาดเหลือเกิน ไปถึงสุโขทัยและไปอยู่เป็นนานไม่ได้เห็นที่สำคัญเช่นตลาด อีกประการหนึ่งผู้ที่ไปด้วยกันกับข้าพเจ้า บางคนเขาบ่นว่าเบื่อการดูอิฐหักกากปูนทุกๆวันเต็มทีแล้ว อยากดูถิ่นฐานบ้านเมืองที่ยังไม่ร้างไม่โทรมและอยากพบเพื่อนมนุษย์บ้าง ข้าพเจ้าทราบอยู่ว่ามีความเห็นกันเช่นนั้นบ้าง จึงตกลงเป็นไป ทางที่ไปนั้นเดินตามถนนตัดตรงไปในทุ่งนาผ่าน "ทเลหลวง" ของ "พ่อขุนรามคำแหง" ไป ขี่ม้าไปสะดวกดี เสียแต่ร้อนจัด หาต้นไม้เป็นเงาร่มไม่ใคร่จะได้เลย ฝุ่นนั้นไม่ต้องกล่าว กว่าจะไปถึงหน้าตาเสื้อผ้าเป็นสีมอไปหมด ทางจากเมืองเก่าไปถึงท่าน้ำบ้านธานี ๓๐๐ เส้นเศษ ตามข้างถนนมีไร่นาตลอด มีบ้านเรียงรายไปตลอดทาง ผ่านวัดกลางทางถึง ๓ แห่ง

ไปได้ ๒๘๐ เส้น ถึงสะพานข้ามคลองโพ ซึ่งเป็นลำน้ำลึกมีน้ำขังอยู่ ปากคลองไปตกลำน้ำยมที่บ้านธานี ต้นน้ำไปต่อกับลำน้ำแม่ลำพัน ครั้นถึงฝั่งน้ำยมแล้วได้ลงเรือพายล่องลงไปที่ว่าการใหม่ ซึ่งเวลานั้นทำยังไม่แล้วเสร็จดี ตามลำน้ำมีแพจอดคึกคักทั้งสองฝั่ง มีเข้าของขายตามแพ รู้สึกคล้ายๆพายเรือไปในคลองบางกอกน้อย ที่บนฝั่งมีเหย้าเรือนอยู่แน่หนา ดูท่าทางจะเป็นเมืองสนุกดีอยู่ กินกลางวันแล้วเดินเที่ยวดูสถานที่ราชการต่างๆ แล้วลงเรือพายทวนน้ำไปเพื้อดูตลาด มีแพจอดติดๆกันน่าสนุก แล้วก็กลับขึ้นม้ากลับไปที่พักที่เมืองเก่า ผู้ว่าราชการได้เชิญให้พักที่เมืองใหม่คืนหนึ่ง แต่ข้าพเจ้าร้องขอตัว เพราะอยากกลับไปดูอะไรที่ทางเมืองเก่าต่อไปอีก ผู้ที่ไปด้วยเชื่อว่ามีบางคนที่เสียใจ ในการที่ไม่ไปอยู่ที่เมืองใหม่ให้นานยิ่งกว่านั้น อยู่เพียงสองสามชั่วโมงไม่มีเวลาพอที่จะเที่ยว แต่ข้าพเจ้าเห็นว่าเป็นอันได้เห็นตลาดแล้วก็พอแล้ว ถ้าจะดูตลาดกันจริงๆแล้ว ทำไมจะต้องไปดูถึงสุโขทัย ที่กรุงเทพฯก็มีดูถมไป และดีกว่าตลาดที่โน้นหลายส่วน ของขายก็ไม่มีอะไรแปลกไปกว่าที่กรุงเทพฯนี้เลย

การที่ได้อยู่สุโขทัยเก่าถึง ๑๑ วันนั้น ในส่วนข้าพเจ้าเห็นว่าไม่นานเกินไปเลย ถ้าแม้ได้อยู่ต่อไปอีกบางทีจะมีเวลาได้ไปตรวจโบราณสถานและวัตถุได้ละเอียดดียิ่งกว่าที่ได้ตรวจมาแล้ว แห่งหนึ่งๆตรวจในวันเดียวก็ไม่ใคร่จะทั่วได้เลย เพราะไม่ใช่ว่าเดินไปถึงก็ตรงเข้าไปเดินดูได้สบายๆ เครื่องมือสำหรับตัดถางและขุดต้องมีไปด้วยเสมอ บางแห่งต้องเสียเวลาเฉพาะถางและตัดต้นไม้ที่ขึ้นรุงรังอยู่นั้นเสียวันหนึ่งก่อน แล้วอีกวันหนึ่งจึงจะได้ตรวจดูให้ละเอียด บางแห่งดูนึกว่าทั่วแล้ว ไปดูอีกครั้งหนึ่งก็ไปพบของที่ยังไม่เห็นเข้าอีก ทำให้ความสันินษฐานไว้เดิมนั้นเคลื่อนคลาดไปได้มากๆ ต้องเปลี่ยนความคิดกันใหม่ แต่ละแห่งๆกว่างจะลงตราเป็นแน่ได้ก็นาน เป็นเคราะห์ดีของข้าพเจ้าที่มีที่ปรึกษาและผู้ช่วยดีๆเช่นพระอมรินทรฤๅไชย พระยาอุทัยมนตรี และพระวิเชียรปราการ ถ้าไม่ได้ท่านทั้งสามนี้แล้ว น่าจะมีความลำบากและหนักใจมาก

แต่ถึงข้าพเจ้ามีความประสงค์จะอยู่เมืองสุโขทัยเก่าต่อไปอีก ก็คงจะไม่สำเร็จได้ตามความประสงค์ เพราะน้ำกันดารเต็มที คนไปด้วยกันมากได้อาศัยใช้น้ำในสระแห่งหนึ่งที่อยู่ใกล้ที่พัก ในชั้นต้นยังได้อาศัยน้ำในตระพังทองเพื่อสัตว์พาหนะกินบ้าง แต่อยู่ไม่ได้กี่วันน้ำก็แห้ง ทั้งสัตว์ทั้งคนต้องมารวมกันกินที่สระใกล้พลับพลา ลงวันหลังๆถึงต้องขุดบ่อในสระนั้นอีกชั้นหนึ่งเพื่อขังน้ำ และต้องทำข้อบังคับอย่างแข็งแรง ห้ามมิให้ผู้ใดอาบน้ำให้ไหลตกลงไปในบ่อนั้นเป็นอันขาด แต่น้ำนั้นก็แห้งไปทุกทีๆจึงจำเป็นโดยแท้ที่จะต้องออกเดินจากเมืองสุโขทัยเก่า เพื่อไปสำรวจสวรรคโลกต่อไป

นึกไปก็อดเสียดายไม่ได้ว่าที่เมืองสุโขทัยเก่านี้เป็นที่กันดารน้ำนักคนจึงไม่ใคร่มีอยู่ และในเมืองจึงเป็นป่าไปเสียโดยมาก แต่บางทีก็จะเป็นเคราะห์ดีที่ไม่มีคนอยู่มาก ถ้ามีคนอยู่เป็นเมืองใหญ่อย่างเดิมตลอดมา บางทีโบราณสถานต่างๆจะเป็นอันตรายไปเสียมากยิ่งกว่านี้ ความสามารถของฝนหรือต้นไม้ที่จะทำลายสถานที่ต่างๆไม่สู้ความสามารถของคน เมืองกำแพงเพชรเก่าเป็นพยานอยู่แล้วว่าโบราณสถานอาจเป็นอันตรายไปได้ เพราะความโลภของคนเพียงไร ที่สุโขทัยมีแต่ชำรุดทรุดโทรมไปเองมากกว่าถูกคนทำลาย แต่ต่อไปในกาลเบื้องหน้าหวังใจว่า เทศาภิบาลคงจะดำริจัดการรักษาโบราณสถานและวัตถุไว้ไม่ให้เป็นอันตรายไปอีกอย่างมากที่สุดเท่าที่จะกำลังกระทำได้


..........................................................................


อธิบายความเพิ่มเติมในตอนที่ ๖


(๑) "ขดารหิน มนังศิลาบาต" ของพระเจ้ารามคำแหงมหาราชนั้น เมื่อถึงรัชกาลที่ ๖ โปรดฯให้ทำเป็นพระแท่นเศวตฉัตรใช้ในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช แล้วประดิษฐานไวเนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ต่อมาถึงรัชกาลที่ ๗ โปรดให้ย้ายไปประดิษฐานไว้ในพระที่นั่งอนันตสมาคม ที่พระราชวังดุสิต

(๒) เมืองเชลียงเป็นเมืองสำคัญในเรื่องพงศาวดารไทย ด้วยในตำนานว่าไทยได้เมืองเชลียงเป็นที่มั่นก่อน แล้วจึงชิงเมืองสุโขทัยได้จากพวกขอม แต่ว่าเมืองเชลียงอยู่ที่ไหน ข้อนี้ไม่ทราบกันแน่มาช้านาน บางคนก็สันนิษฐานว่าเมืองกำแพงเพชร เช่นพระยาประชากิจกรจักรผแช่ม บุนนาค) กล่าวไว้ในหนังสือตำนานโยนก ข้าพเจ้าเห็นอย่างเช่นทรงพระราชวินิจฉัยในหนังสือนี้ ว่าต้องเป็นเมืองต่อแดนกับมณฑลพายัพ พระยาเชลียงจึงสามารถเทครัวไปเข้า(พระเจ้าติโลกะ)มหาราชเมืองเชียงใหม่ แล้วนำกองทัพเมืองเชียงใหม่มาตีกำแพงเพชรเมืองสุโขทัย และเมืองพิษณุโลก ดังปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดาร เรื่องเมืองเชลียงนี้ได้ตรวจหากันมาอีกช้านานจึงได้ความวเป็นแน่ชัดว่า คือเมืองสวรรคโลกนั้นเอง เดิมทีเดียวเรียกว่าเมืองเชลียง ตัวเมืองอยู่ตรงที่ยังมีพระปรางค์ศรีรัตนมหาธาตุ ที่กล่าวถึงในศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง แต่เดี๋ยวนี้ชาวเมืองเรียกกันว่า "วัดน้อย" ครั้นต่อมาเห็นจะเป็นด้วยน้ำเซาะตลิ่งพังชานเมืองหมดไปทุกที กษัตริย์ราชวงศ์พระร่วงสร้างเมืองใหม่ตรงแก่งหลวง เหนือเมืองเชลียงเดิมขึ้นไปประมาณ ๒๐ เส้น แล้วขนานนามเมืองนั้นว่าเมืองศรีสัชนาลัย แต่ชาวประเทศอื่นยังคงเรียกว่าเมืองเชลียง ทั้งพวกเชียงใหม่และพวกกรุงศรีอยุธยา ดังพึงเห็นได้ในบานแพนกกฎหมายลักษณะลักพาของพระเจ้าอู่ทอง และในหนังสือลิลิตเรื่องยวนพ่าย ก็เรียกว่า "เมืองเชลียง" มิได้เรียกว่า "ศรีสัชนาลัย" มาจนเมืองเหนือทั้งปวงตกเป็นอาณาเขตของกรุงศรีอยุธยาจึงขนานนามว่า "เมืองสวรรคโลก" เรียกรวมทั้งเมืองเชลียงและเมืองศรีสัชนาลัยด้วยกัน ชื่อเดิมก็เป็นอันสูญไปทั้ง ๒ เมือง

(๓) บ้านด่านที่กล่าวนี้เป็นด่านมีมาแต่โบราณสมัยเดียวกันทั้ง ๒ แห่ง บ้านด่านเก่าคงเรียกว่าบ้านด่านเขาค่าย บ้านด่านที่ไปตั้งใหม่ยังเรียกกันว่าบ้านด่านลานหอย

(๔) เรื่องเมืองใหม่ของเมืองสุโขทัยนี้ ได้ยินว่าเดิมที่ว่าราชการอยู่ที่เมืองเก่า ทั้งเมืองสุโขทัยและเมืองสวรรคโลก ครั้งอะแซหวุ่นกี้ยกกองทัพมาตีเมืองเหนือในสมัยกรุงธนบุรียับเยินทั้ง ๒ เมือง ถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์กลับตั้งเมืองขึ้น ในรัชกาลที่ ๑ ผผู้คนไม่พอรักษาเมืองเดิม ทั้งเมืองเดิมตั้งอยู่ทางฝั่งตะวันตกจะรักษาต่อสู้พม่ายาก จึงโปรดฯให้ย้ายที่ว่าการเมืองสุโขทัยมาตั้งที่บ้านธานี ส่วนที่ว่าการเมืองสวรรคโลกก็ย้ายมาตั้งที่ตำบลวังไม้ขอน จึงเรียกกันว่าเมืองใหม่มาจนทุกวันนี้


....................................................................................................................................................


เที่ยวเมืองพระร่วง ภาคที่ ๒