พระบรมฉายาลักษณ์หมู่ ทรงฉาย ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทในการถวายพระกระยาหารค่ำ แด่สมเด็จพระจักรพรรดิและสมเด็จพระจักรพรรดินีแห่งญี่ปุ่น ในโอกาสเสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศไทยอย่างเป็นทางการ ระหว่างวันที่ 26-30 กันยายน 2534

เพิ่งทราบจากพระโอษฐ์ว่าทรงสนิทกัน

       ญี่ปุ่นกับไทยมีอะไรหลายอย่างที่คล้ายกัน หนึ่งในนั้นที่ผมตระหนักเป็นครั้งแรกเมื่อได้มาใช้ชีวิตในญี่ปุ่นคือ ทั้งกษัตริย์ไทยและจักรพรรดิญี่ปุ่นองค์ปัจจุบันต่างก็เสด็จพระราชสมภพในเดือนธันวาคม เดือนสุดท้ายของปี

จึงมีวันแห่งการเฉลิมฉลองที่สำคัญของชาวไทยคือวันที่ 5 ธันวาคม และในทำนองเดียวกัน วันสำคัญสำหรับคนญี่ปุ่นคือวันที่ 23 ธันวาคม

แม้ว่าการฉลองของญี่ปุ่นไม่ใหญ่โตเหมือนของไทย แต่การได้เข้าเฝ้าฯ สมเด็จพระจักรพรรดิ ก็เป็นประเพณีที่มีมานานและสร้างความปีติแก่ประชาชนญี่ปุ่นจำนวนมาก

ในโอกาสที่วันเฉลิมพระชนมพรรษาของสมเด็จพระจักรพรรดิ กำลังจะเวียนมาถึง ซึ่งพระองค์จะมีพระชนมายุครบ 82 พรรษา ผมจึงขอมองย้อนเรื่องราวความสัมพันธ์ของราชวงศ์ญี่ปุ่นกับไทยในบางแง่มุมไว้ในพื้นที่นี้ด้วย

       จักรพรรดิวงศ์ของญี่ปุ่นในขณะนี้ สนิทชิดเชื้อกับราชวงศ์ของไทยในรัชกาลปัจจุบันมาหลายสิบปี ผมควรเล่าย้อนกลับไปหน่อยว่า อันที่จริงผมไม่เคยทราบมาก่อนว่าสองราชวงศ์ญี่ปุ่น-ไทยใกล้ชิดกัน

จนกระทั่งได้มาญี่ปุ่นถึงได้ตระหนักในความจริงข้อนี้ และได้ทราบว่าไม่ใช่ความสัมพันธ์แบบเป็นทางการเท่านั้น แต่เป็นความสัมพันธ์ส่วนพระองค์ในระดับที่เรียกได้ว่า เป็นสหายที่รู้จักกันดีมาเนิ่นนานเลยทีเดียว

       ตอนที่ได้ทราบคือเมื่อปี พ.ศ.2544 (ค.ศ. 2001) ผมเรียนอยู่ที่มหาวิทยาลัยวาเซดะในฐานะนักศึกษาวิจัย กำลังเตรียมตัวสอบเข้าเรียนต่อปริญญาโท วันหนึ่งในเดือนกันยายน เพื่อนผู้หญิงชาวญี่ปุ่นชวนไปเที่ยว “มหาวิทยาลัยกะกุชูอิง” 

ซึ่งเป็นมหาวิทยาลัยที่ เชื้อพระวงศ์ของญี่ปุ่นเข้าเรียนกันทุกพระองค์ แต่ถ้าเหตุผลมีแค่นั้น ผมก็ยังรู้สึกว่าไม่มีแรงดึงดูดเพียงพอให้ตัดสินใจไปด้วย และใจจริงคิดว่า “ไม่อยากไป” ด้วยซ้ำ 

มหาวิทยาลัยกะกุชูอิง

“ไปเถอะ ๆ ไม่ไกลจากวาเซด้าหรอก” เธอคะยั้นคะยอ เพื่อนคนนี้เคยเรียนที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พูดภาษาไทยได้ แม้บางคำอาจจะพูดไม่เหมือนคนไทย แต่ส่วนใหญ่ก็คล่อง และคนไทยฟังเข้าใจได้หมด

       ก็จริงอย่างที่เธอว่า มหาวิทยาลัยกะกุชูอิงไม่ไกลจากวาเซดะ นั่งรถไฟไปแค่สถานีเดียวก็ถึง แต่ผมไม่อยากไปเพราะกังวลเรื่องการสอบ การเรียน และอะไรต่ออะไรอีกมากมายในชีวิต เนื่องจากมาถึงญี่ปุ่นได้เพียงครึ่งปี เธอคงจับสังเกตอะไรบางอย่างได้ จึงรีบอธิบายว่า

       “ไปรับเสด็จพะเตปนะ ไปเถอะ ๆ”

       อ้อ...เธอหมายความว่าไปรับเสด็จฯ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ผมจึงไปด้วยความรู้สึกที่มากกว่ายินดี เพราะรู้ว่านี่อาจจะเป็นโอกาสเดียวในชีวิตที่ได้เข้าเฝ้าฯ ในต่างแดน

       วันที่ 19 กันยายน 2544 มหาวิทยาลัยกะกุชูอิงทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาการบริหารแด่พระองค์ ผมนั่งอยู่ในหอประชุมร่วมกับนักศึกษาชาวญี่ปุ่นคนอื่น ๆ ที่มาร่วมพิธีกันเนืองแน่น

 สมเด็จพระเทพฯ ประทับบนเวที มีล่ามผู้ชายใส่สูทนั่งเยื้องไปทางด้านหลังของพระองค์อยู่ไม่ห่างนัก ขณะที่ตัวแทนมหาวิทยาลัยกล่าวรายงาน ล่ามก็ทำหน้าที่ไป ผมนั่งอยู่ข้างล่าง ฟังภาษาญี่ปุ่นออกบ้างไม่ออกบ้าง

ตอนนั้นวาดฝันอยู่ในใจว่า ต่อไปเราจะต้องเก่งภาษาญี่ปุ่นและเป็นล่ามให้ได้อย่างเขา เอาแค่แปลรู้เรื่องก็พอ ไม่ต้องถึงขนาดแปลถวายเชื้อพระวงศ์หรอก

       นั่งนึกอะไรเพลินๆ ได้ไม่เท่าไรพิธีก็จบ คนญี่ปุ่นส่วนใหญ่ออกจากหอประชุมไปแล้ว ทางมหาวิทยาลัยเปิดพื้นที่ให้สมเด็จพระเทพฯ ได้มีพระราชปฏิสันถารกับชาวไทย

ผมคือหนึ่งในคนไทยกลุ่มนั้น ซึ่งคงมีไม่ต่ำกว่า 30-40 คน ตอนนั้นไม่ได้นึกว่าสักวันจะได้มาเขียนเล่าความหลัง จึงไม่ได้บันทึกอะไรเป็นตัวอักษร สิ่งที่เล่าอยู่ตอนนี้ล้วนมาจากความทรงจำ

       สมเด็จพระเทพฯ ไม่ทรงถือพระองค์เลย พระราชทานพระราชวโรกาสให้คนไทยทั้งกลุ่มขยับเข้าไปติดหน้าเวที ใกล้ชิดมาก พระองค์มีพระราชดำรัสอย่างเป็นกันเองในหลายๆ เรื่อง

หนึ่งในนั้นที่ผมจำได้แม่นมีใจความว่า “มาญี่ปุ่นหลายทีแล้ว แต่ก็ไม่มีเวลาเรียนภาษาญี่ปุ่นสักที...ส่วนทางญี่ปุ่น [ผมฟังไม่ถนัด แต่คาดว่าทรงหมายถึงเชื้อพระวงศ์ทางฝ่ายญี่ปุ่น โดยเฉพาะเจ้าชายฟุมิฮิโตะ เจ้าอะกิชิโนะ ซึ่งเป็นพระราชโอรสองค์ที่ 2 แห่งสมเด็จพระจักรพรรดิ และเป็นพระสหายของสมเด็จพระเทพฯ] ท่านเสด็จไทยบ่อย มาทีไรก็มักจะมีของเล่นน่ารักๆ มาฝากเป็นประจำ”

       คำอื่นผมอาจจะจำคลาดเคลื่อนได้ แต่จำคำว่า “ของเล่น” ได้แม่นยำ และด้วยคำนี้ จึงอนุมานได้ทันทีว่าราชวงศ์ของไทยกับญี่ปุ่นสนิทกันเป็นการส่วนตัวในระดับที่ไม่ธรรมดา

คนวัยยี่สิบต้นๆ อย่างผมในตอนนั้น จึงเริ่มย้อนกลับไปสืบค้นเรื่องความสัมพันธ์ของราชวงศ์ญี่ปุ่นกับไทย และได้รู้เป็นครั้งแรกอีกเหมือนกันว่า ปลานิลที่ตัวเองชอบกินแบบทอดจิ้มน้ำปลานั้น จริงๆ แล้วก็เป็นของนำเข้าจากญี่ปุ่น

จักรพรรดิญี่ปุ่นกับปลานิล

       ในโลกนี้ ประเทศที่มีสถาบันกษัตริย์มีน้อยลง และในบรรดาประเทศเหล่านั้น ปัจจุบัน ญี่ปุ่นคือประเทศเดียวในโลกที่มี “จักรพรรดิ”, หรือ emperor ในภาษาอังกฤษ, หรือ “เท็นโน” (天皇；tennō) ในภาษาญี่ปุ่น

คำถามที่หลายคนคงรู้สึกค้างคาใจคือ คำว่า “กษัตริย์” (ซึ่งภาษาไทยใช้เป็นคำแปลของ monarch และ king [ราชา]) กับ “จักรพรรดิ” (emperor) ต่างกันอย่างไร

คำอธิบายง่ายที่สุดตามรูปศัพท์ภาษาอังกฤษ คือ กษัตริย์ปกครองประเทศ ส่วนจักรพรรดิปกครองจักรวรรดิหรือสหภาพของรัฐต่างๆ ที่รวมกันเป็นอาณาจักรใหญ่ และในจักรวรรดิอาจจะมีประเทศโน้นประเทศนี้ ซึ่งแต่ละประเทศอาจมีกษัตริย์ปกครองอยู่ด้วย

       ตามนัยนี้ “จักรพรรดิ” จึงส่อนัยว่า ‘ใหญ่’ กว่ากษัตริย์ แต่ในความเป็นจริง อาจไม่ได้เป็นเช่นนั้นเสมอไป เช่น อังกฤษก็เคยครองสถานะ “จักรวรรดิอังกฤษ” แต่ก็ใช้คำว่า King (หรือ Queen) เรื่อยมา

ส่วนญี่ปุ่น ตามประวัติศาสตร์อาจเคยเป็นจักรวรรดิในบางช่วง และไม่ใช่ในบางช่วง แต่หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ก็ยังคงใช้คำว่า “จักรพรรดิ” มาตลอด

ดังนั้น ทุกวันนี้ คำว่า “จักรพรรดิ” ของญี่ปุ่น ก็ไม่ได้ ‘ใหญ่’ หรือ ‘เล็ก’ กว่ากษัตริย์ของที่ไหน เป็นแค่การ ‘แล้วแต่จะเลือกใช้คำ’ และเป็นวาทกรรมที่ตกทอดมาจากประวัติศาสตร์ โดยสื่อถึงสถาบันกษัตริย์ทั่ว ๆ ไปเช่นเดียวกับประเทศอื่นในโลก 

ประชาชนญี่ปุ่นเข้าเฝ้าฯ สมเด็จพระจักรพรรดิในวันเฉลิมพระชนมพรรษา

ในกรณีจักรพรรดิแห่งญี่ปุ่น ตามขนบญี่ปุ่น การกล่าวถึงพระองค์จะไม่เอ่ยพระนาม และจะไม่เอ่ยถึงพระองค์ด้วยชื่อยุคสมัย แต่จะเอ่ยอย่างเป็นทางการว่า “จักรพรรดิรัชกาลปัจจุบัน” ซึ่งภาษาญี่ปุ่นพูดว่า “คินโจเท็นโน” (今上天皇; kinjō tennō）

หรือคำที่พูดในชีวิตประจำวันอย่างแพร่หลายกว่าคือ “สมเด็จพระจักรพรรดิ” ซึ่งภาษาญี่ปุ่นพูดว่า “เท็นโนเฮกะ” (天皇陛下； tennō hēka) ด้วยขนบดังกล่าว สำหรับพระจักรพรรดิองค์ปัจจุบัน

สื่อมวลชนหรือประชาชนของญี่ปุ่นไม่เอ่ยพระนามเลย แต่สื่อภาษาอังกฤษและสื่อไทยมักจะเขียนว่า Emperor Akihito หรือ สมเด็จพระจักรพรรดิอะกิฮิโตะ นอกจากนี้ ในรัชกาลปัจจุบันซึ่งเรียกว่าสมัยเฮเซ (平成；Hēsē; ปีปัจจุบันคือเฮเซที่ 27) จะไม่เรียกว่าจักรพรรดิเฮเซ

การเอ่ยถึงจักรพรรดิโดยใช้ชื่อสมัย จะกระทำเมื่อสิ้นสุดรัชกาลของพระองค์ไปแล้ว เช่น “จักรพรรดิ (แห่งยุค) เมจิ” เรียกว่า “เมจิเท็นโน” (明治天皇；Mēji Tennō), “จักรพรรดิ (แห่งยุค) โชวะ” เรียกว่า “โชวะเท็นโน” (昭和天皇；Shōwa Tennō)

       “คินโจเท็นโน” ของญี่ปุ่นเสด็จพระราชสมภพเมื่อวันที่ 23 ธันวาคม พ.ศ 2476 (ค.ศ. 1933) ขึ้นครองราชย์เป็นจักรพรรดิองค์ที่ 125 แห่งญี่ปุ่นเมื่อวันที่ 7 มกราคม 2532 (ค.ศ. 1989) ต่อจากจักรพรรดิโชวะพระราชบิดา

ขณะนั้นมีพระชนมายุ 55 พรรษา มากเป็นอันดับ 2 รองจากจักรพรรดิโคนิงซึ่งขึ้นครองราชย์ (ค.ศ. 770-781) ขณะที่มีพระชนมายุ 62 พรรษา

คินโจเท็นโนเป็นนักวิจัยด้านมีนวิทยา (ศาสตร์ที่เกี่ยวกับปลา) พระองค์ทรงมีความสัมพันธ์อันดีกับราชวงศ์ของไทยมาช้านาน ตัวอย่างหนึ่งที่เห็นได้ชัดปรากฏอยู่ในหนังสือ “รอยยิ้มเชื่อมใจ 120 ไทย-ญี่ปุ่น”

ซึ่งออกโดยสถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงโตเกียวเนื่องในโอกาสสถาปนาความสัมพันธ์ไทย-ญี่ปุ่นครบ 120 ปี ข้อความส่วนหนึ่งในหน้า 61 คือ

       “เจ้าฟ้าชายมกุฎราชกุมารอากิฮิโต (พระอิสริยยศในขณะนั้น) ผู้ทรงเชี่ยวชาญเรื่องปลา ได้ทรงเลือกสรรลูกพันธุ์ปลาแท้จำนวน 50 ตัว ส่งมาทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เมื่อวันที่ 25 มีนาคม พ.ศ. 2508

เนื่องจากทรงทราบว่าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ทรงกำลังหาพันธุ์ปลาที่เลี้ยงง่ายขยายพันธุ์เร็ว และสามารถอาศัยอยู่ในแหล่งน้ำตามธรรมชาติของไทยได้ทุกภาค เพื่อแก้ปัญหาประชาชนไทยขาดโปรตีนเนื้อสัตว์ราคาย่อมเยา” 

สมเด็จพระจักรพรรดิแห่งญี่ปุ่น

ต้นกำเนิดของเรื่องนี้คือ มกุฎราชกุมารอะกิฮิโตะ （明仁；Akihito） เคยเสด็จฯ เยือนไทยเมื่อปี พ.ศ.2507 และทรงทราบจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวว่า ชาวเขาเผ่าม้งขาดแหล่งโปรตีน

พระองค์จึงทูลเกล้าฯ ถวายพันธุ์ปลา ต่อมาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงทดลองเลี้ยงปลาชนิดนั้นในวังสวนจิตรลดา เพื่อศึกษาจนได้ผลดี และได้พระราชทานให้กรมประมงนำไปเลี้ยง ก่อนจะเผยแพร่สู่ประชาชนต่อไป

ปลาชนิดนั้นได้ชื่อดังที่หนังสือเล่มเดียวกันอธิบายว่า “...พร้อมกับพระราชทานชื่อปลาว่า ‘ปลานิล’ ซึ่งเป็นภาษาบาลีสันสกฤตแปลว่า ‘ดำ’ อันมาจากลักษณะเฉพาะของปลาที่มีบั้งพาดขวางลำตัวสีดำ มีครีบสีน้ำเงินประจุดขาว”

       สำหรับชื่อปลานิล บางครั้งอาจจะพบข้อมูลในอินเทอร์เน็ตจากหลายแหล่ง (เข้าใจว่าอ้างต่อๆ กันมา) ระบุว่าปลานิลได้ชื่อเช่นนั้นเพราะแหล่งกำเนิดเดิมอยู่ที่แม่น้ำ Nile (ไนล์)

ในประเด็นนี้ ผมคงทำได้แต่เพียงนำเสนอข้อมูล เท่าที่มีอยู่ในมือเท่านั้นและโดยส่วนตัวเชื่อข้อความจากสถานทูตมากกว่า อย่างไรก็ตาม เรื่องชื่อปลานิลนี้ ยังกลายเป็นเรื่องเล่าทางฝั่งญี่ปุ่นอีกว่า

ประชาชนเชื้อสายจีนในไทย ซาบซึ้งในพระกรุณาของมกุฎราชกุมาร จึงเขียนชื่อปลาด้วยตัวอักษรจีนหรืออักษรคันจิของญี่ปุ่นว่า仁魚โดยใช้อักษรตามพระนามของพระองค์ การเขียนว่า 仁魚 นั้น เขียนตัวอักษรได้ แต่ยังไม่มีการกำหนดคำอ่านเป็นภาษาญี่ปุ่นที่แน่ชัด

จึงเป็นการอ่านทับศัพท์ภาษาไทยด้วยสำเนียงญี่ปุ่นว่า “ปุรานิง” (หมายถึง ปลานิล) เมื่อพิจารณาที่มาก็จะพบว่า พระนามอะกิฮิโตะเขียนด้วยตัวอักษร 明　(อะกิ) กับ 仁　(ฮิโตะ) อักษรตัวหลังนี้อ่านได้อีกเสียงหนึ่งว่า “นิง” (nin)

จะเห็นได้ว่าใกล้เคียงกับเสียง “นิล” จึงนำไปประกอบกับ　“ซะกะนะ” (魚; sakana) ที่แปลว่า ปลา และได้คำว่า仁魚 หมายถึง ปลานิง หรือ ปลานิน หรือ ปลานิล นั่นเอง และถือว่าเป็นการรำลึกถึง ‘เจ้าฟ้าชาย’ ผู้พระราชทาน 

หนังสือ “รอยยิ้มเชื่อมใจ 120 ไทย-ญี่ปุ่น”

ทุกวันนี้ เด็กรุ่นหลัง ๆ (รวมทั้งผมด้วย) จำนวนมากคิดว่า (หรือเคยคิดว่า) ปลานิลคือปลาไทย แต่ดูเหมือนคนรุ่นก่อน ๆ จะรู้ดีกว่าว่าไม่ใช่ นิตยสาร “โซะโกะกุ โตะ เซเน็ง” (祖国と青年; Sokoku to sēnen) ของญี่ปุ่นฉบับเดือนมกราคม 2535 ลงว่า

“ว่ากันว่าเมื่อไปถามประชาชนในตลาดถึงที่มาของปลา [นิล] ดูเหมือนผู้คนก็รู้ที่มาเป็นอย่างดี ดังนี้ ‘ปลานี้มาจากไหนล่ะเนี่ย รู้รึเปล่า’ ‘รู้สิ เจ้าฟ้าชายของญี่ปุ่น (มกุฎราชกุมาร) เอามาให้น่ะซี’ ” ผมทราบเรื่องนี้เมื่อมาอยู่ญี่ปุ่นแล้ว ทำให้รู้สึกขอบคุณประเทศนี้มากขึ้นกว่าเดิม ที่ให้ทั้งการศึกษาและให้ปลาด้วย

       นอกจากการเสด็จฯ เยือนไทยในฐานะมกุฎราชกุมารอะกิฮิโตะแล้ว หลังจากขึ้นครองราชย์ในปี 2532 ก็ทรงเริ่มเสด็จฯ เยือนประเทศต่าง ๆ ในฐานะจักรพรรดิแห่งญี่ปุ่น โดยที่ทรงเลือกเยือนไทยเป็นประเทศแรก

ในปี 2534 พระองค์เสด็จฯ พร้อมด้วยสมเด็จพระจักรพรรดินีเยือนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ 3 ประเทศตามลำดับคือ ไทย มาเลเซีย และอินโดนีเซีย ตั้งแต่วันที่ 26 กันยายน ถึง 3 ตุลาคม หมายกำหนดการคร่าว ๆ ของพระองค์เมื่อครั้งเสด็จฯ เยือนไทยมีดังนี้

       26 กันยายน เสด็จฯ ถึงกรุงเทพฯ
       28 กันยายน สุโขทัย
       29 กันยายน เชียงใหม่
       30 กันยายน เสด็จฯ มาเลเซีย

       ทางฝั่งไทยรับเสด็จฯ สมเด็จพระจักรพรรดิและสมเด็จพระจักรพรรดินีในฐานะพระราชอาคันตุกะโด ยจัดพิธีอย่างสมพระเกียรติในระดับสูงสุด วันที่ 26 กันยายน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ ยังท่าอากาศยานดอนเมืองด้วยพระองค์เอง

ซึ่งเป็นครั้งแรกในประวัติราชวงศ์ไทย และมีการยิงสลุตหลวง 21 นัด นอกจากการเสด็จฯ เยือนที่ต่าง ๆ แล้ว วันที่ 29 กันยายนช่วงบ่าย สมเด็จพระจักรพรรดิเสด็จฯ ทอดพระเนตรการเพาะเลี้ยงปลานิลในโครงการพระราชดำริด้วย

หลังจากครั้งนั้นแล้ว การเสด็จฯ เยือนไทยอย่างเป็นทางการของสองพระองค์คือในปี 2549 เมื่อครั้งที่ทรงเข้าร่วมพระราชพิธีฉลองสิริราชสมบัติครบ 60 ปีของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

       นี่คือแง่มุมหนึ่งของสองราชวงศ์ที่สนิทกันมานาน และเชื้อพระวงศ์ยังคงไปมาหาสู่กันเป็นการส่วนพระองค์อยู่บ่อย ๆ ทั้งในแบบที่เป็นข่าวและไม่เป็นข่าว คงเพราะความคล้ายคลึงกันหลาย ๆ ด้านโดยเฉพาะนิสัยประจำชาติ ญี่ปุ่นกับไทยถึงได้เข้ากันง่าย ไม่ว่าในระดับประชาชน หรือคนในราชวงศ์ก็ตาม