(ต่อ)


ตั้งแต่อายุย่างเข้า ๖ ขวบ ฉันเข้านอกออกในได้โดยลำพังไม่ต้องมีใครควบคุม แม่ก็ไม่ห้าม เห็นจะเป็นด้วยท่านใคร่จะให้กล้า แต่เมื่อกลับไปเรือนต้องไปเล่าให้ท่านฟังทุกวันว่าไปที่ไหนบ้าง ฉันชอบออกไปคอยตามเสด็จประพาสในตอนบ่าย เป็นเหตุให้คุ้นเคยกับข้าราชการนอกจากมหาดเล็กออกไปอีกหลายคน บางวันพระองค์เจ้าสิงหนาทราชดุรงคฤทธิ์^(๑๙)(เมื่อยังเป็นหม่อมเจ้า)ผู้เป็นอธิบดีกรมม้าและรถพระที่นั่ง ท่านอุ้มเอาขึ้นนั่งหลังม้า บางวันก็ไปเห็นอาลักษณ์เขาเขียนหนังสือด้วยปากกาฝรั่ง(คือปากกาเหล็กเช่นเราใช้กันเป็นสามัญทุกวันนี้) นึกชอบบอกเขาว่าอยากหัดเขียนบ้าง อาลักษณ์คนนั้นใจอารีให้ปากกาฝรั่งมีด้ามไม้อัน ๑ (ราคาว่าอย่างทุกวันนี้เห็นจะราว ๑๐ สตางค์) ฉันถือเชิดชูกลับมาเรือนด้วยความยินดี พอแม่เห็นก็ขนาบขนานใหญ่ ด้วยท่านสั่งกำชับอยู่เสมอให้รักษาความประพฤติ ๓ ข้อ คือ ไม่ให้มักได้ ไม่ให้ตะกราม และไม่ให้พูดปด ท่านว่าฉันไม่ควรไปขอปากกามาจากอาลักษณ์ แล้วบังคับให้คนคุมตัวฉันเอาปากกาไปคืน ก็เลยไม่ได้หัดเขียนอย่างอาลักษณ์ ถึงหัดก็เห็นจะเหลว

มาถึงปีเถาะที่ชอบไปขึ้นใหม่อีกแห่ง ๑ ด้วยตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวลาผนวชจากสามเณรมาประทับที่พระตำหนักสวนกุหลาบ อยู่ด้านใต้ใกล้กับพระอภิเนาวนิเวศน์ เจ้านายมักเสด็จไปประชุมที่นั่นในเวลาก่อนเข้าเฝ้าฯ หรือเมื่อเฝ้าแล้วมิใคร่ขาด พวกเจ้านายชั้นเล็กเช่นตัวฉันก็มักไปเฝ้าพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตอนกลางวันเมื่อเฝ้าทูลกระหม่อมแล้ว ยังจำได้ถนัดว่าเมื่อแรกไปเฝ้านั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ตัดเสื้อสักหลาดสีเขียวเป็นรูปเสื้อแยกเกตอย่างฝรั่งพระราชทานตัว ๑ รู้สึกว่าได้ของสมัยใหม่ชอบใจนี่กระไร แต่นั้นก็ไปสวนกุหลาบเสมอ

เวลานั้นเจ้าพระยานรัตนราชมานิต(โต)ยังเป็นนายเวร เกิดมีไมตรีจิตเอาเป็นธุระประคับประคอง ยังเล่าจนเมื่อเป็นเจ้าพระยาว่ามูลเหตุที่ท่านจะชอบฉันนั้น เพราะฉันจำท่ากุลาตีไม่ได้ (เห็นจะได้เห็นเมื่องานพระเมรุกรมหมื่นมเหศวรศิวลาส) แล้วไปเต้น "ถัดทา" อวดท่านที่สวนกุหลาบ เรื่องนี้ลำเลิกจนในรัชกาลที่ ๖ เมื่อท่านป่วยหนัก วันนั้นไปเยี่ยมท่านเป็นครั้งที่สุด

ฉันได้ตามเสด็จทูลกระหม่อมเป็นครั้งที่สุด เมื่อเสด็จไปทอดพระเนตรสุริยอุปราคาที่ตำบลหว้ากอ แขวงเมืองประจวบคีรีขันธ์ เมื่อปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๑๑ เวลานั้นอายุย่างเข้า ๗ ขวบ การที่เสด็จไปครั้งนี้นับเป็นเรื่องสำคัญในพงศาวดาร ด้วยเป็นเหตุให้ทูลกระหม่อมสวรรคต แต่ข้อนี้ก็มิได้มีใครคาดในเวลานั้น แต่มักพอใจกล่าวกันเมื่อภายหลังด้วยความอาลัย ว่าถ้าไม่เสด็จไปทอดพระเนตสุริยอุปราคาที่หว้ากอ ทูลกระหม่อมก็ยังเสด็จอยู่ต่อมาชวนให้ผู้ที่ไม่รู้เรื่องจริงเข้าใจว่าไม่พอที่จะเสด็จไป เหตุใดทูลกระหม่อมจึงเสด็จไปหว้ากอครั้งนั้น แม้เจ้านายที่เป็นลูกเธอก็มาทราบชัดเจนต่อภายหลังด้วยได้ฟังสมเด็จฯเจ้าฟ้า กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ท่านประทานอธิบายให้เข้าพระทัย ว่าตามตำราโหราศาสตร์ของไทยนั้นว่าสุริยอุปราคาไม่เป็นวิสัยที่จะมืดหมดดวงได้เหมือนจันทรอุปราคา พวกโหรเชื่อกันมาอย่างนั้นแต่โบราณ

แต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงศึกษาวิชาโหราศาสตร์เชี่ยวชาญทั้งอย่างไทยและอย่างฝรั่งจนถึงวัดแดดวัดดาวได้มาแต่ยังทรงผนวช ถึงกระนั้นก็ยังไม่เกิดปัญญาเรื่องสุริยอุปราคาหมดดวง มาจนปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๑๑ ทรงคำนวนว่าจะเห็นสุริยอุปราคาหมดดวงในประเทศสยามเป็นครั้งแรกในปีนั้น ตรัสบอกพวกโหรไม่มีใครเชื่อด้วยผิดตำรา สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยาบำราบฯตรัสเล่าในส่วนพระองค์ว่า "ฉันเองก็ไม่เชื่อท่าน แต่เกรงพระราชหฤทัยก็เอออวยไปด้วยเช่นนั้น" แต่สุริยอุปราคาครั้งนั้นดูในกรุงเทพฯ จะไม่เห็นมืดหมดดวง จะเห็นได้แต่ในท้องที่ใกล้เมืองประจวบคีรีขันธ์ อันตำบลหว้ากออยู่ตรงเส้นกลางทางโคจรของสุริยอุปราคา จึงต้องเสด็จไปทอดพระเนตรถึงที่นั้น

ทรงชักชวนผู้เชี่ยวชาญโหราศาสตร์ทั้งพระและคฤหัสถ์ให้โดยเสด็จด้วย เล่ากันว่าทูลกระหม่อมทรงทรมานพระองค์ด้วยการคำนวนสุริยอุปราคาครั้งนั้นมากตั้งแต่ก่อนเสด็จไป ด้วยทรงเกรงว่าจะพลาดพลั้งไม่เห็นมืดหมดดวง หรือไม่ตรงเวลานาทีทรงพยากรณ์ก็จะละอายพวกโหร เพราะทรงทราบอยู่ว่าไม่มีผู้ใดเชื่อ การเสด็จไปหว้ากอครั้งนั้นยังมีการสำคัญอีกอย่าง ๑ ด้วยมีพวกนักปราชญ์ทั้งฝรั่งเศสและอังกฤษขอมาดู เซอร์แฮรีออดเจ้าเมืองสิงคโปร์ก็จะมาเข้าเฝ้าด้วยกับภรรยาเพื่อดูสุริยอุปราคา ณ ตำบลหว้ากอด้วย จึงต้องเตรียมการเสด็จไปครั้งนั้นผิดกับครั้งอื่นแต่หนหลัง

ถ้าว่าเฉพาะแต่ตัวฉันจำได้ ตั้งแต่รู้ว่าทูลกระหม่อมได้ทรงเลือกตัวฉันให้ไปตามเสด็จด้วย ก็ยินดีเหลือล้นเพราะนิสัยชอบเที่ยวดูเหมือนจะมีขึ้นบ้างแล้ว ทั้งครั้งนั้นได้พระราชทานเครื่องแต่งตัวและการ์ดชื่อพิมพ์ใส่ซองเงินสำหรับรับแขกเมืองแปลกกับตามเสด็จคราวก่อนๆ เมื่อตามเสด็จไปในเรือพระที่นั่งอัคราชวรเดช^(๒๐) เห็นจะเป็นเพราะข้างในห้องแน่นกันนัก ตัวฉันกับน้องหญิงแขไขดวง^(๒๑)(ซึ่งเป็นธิดาคุณป้าเที่ยง) ถูกส่งออกไปนอนกับคุณตาข้างท้ายเรือ ด้วยในเวลานั้นคุณตาเป็นผู้บัญชาการทหารบกจึงมีหน้าที่คุมทหารรักษาพระองค์ไปในเรือพระที่นั่ง

เมื่อเรือแล่นออกทะเลไป ทูลกระหม่อมเสด็จไปที่ดาดฟ้าตอนท้ายเรือ เยี่ยมพระองค์มาตรัสถามฉันกับองค์แขว่าเมาคลื่นหรือไม่เมา ต่างกราบทูลว่าไม่เมาทั้ง ๒ คน (พวกผู้ใหญ่เขาว่าที่แท้นั้นตัวฉันมีอาการเมาคลื่นอยู่บ้าง แต่หากแข็งใจทูลไปว่าไม่เมา) อย่างไรก็ดีทราบว่าในลายพระราชหัตถเลขาที่พระราชทานมากรุงเทพฯ ทรงติเตียนคนตามเสด็จไปเมาคลื่น ตรัสอ้างว่าแต่เด็กๆเช่นตัวฉันกับองค์แขยังไม่เมา แต่ที่จริงเห็นคลื่นจะไม่มีเท่าใดนัก ด้วยเป็นฤดูลมตะวันตกเฉียงใต้พัดออกมาจากฝั่ง ถึงกระนั้นผู้ที่แพ้คลื่นทะเลในสมัยนั้นยังมีมาก เป็นต้นว่าสมเด็จฯเจ้าฟ้า กรมพระยาบำราบปรปักษ์ได้เคยตามเสด็จไปถูกคลื่นครั้งหนึ่งแล้วก็ไม่เสด็จไปทะเลอีก ตามเสด็จคราวนี้ก็สู้ทรงช้างตั้งแต่เมืองเพชรบุรีเดินบกไปจนถึงตำบลหว้ากอ

ทูลกระหม่อมเสด็จแวะประพาสที่บางแห่งในระยะทาง มีที่แหลมเขาตะเกียบเป็นต้น ฉันจำได้ว่าตามเสด็จขึ้นบกพวกเด็กชาอุ้มไป ไปพบฝูงวัวของชาวบ้านเขาต้อนมา กลัววัวมันจะชนนี่กระไร ไปถึงภูเขาแห่งหนึ่งมีอ่างหินขังน้ำฝนไว้ในนั้น ทูลกระหม่อมไปประทับที่ริมอ่าว แล้วทรงตักน้ำมาทำน้ำมนต์ประพระเจ้าลูกเธอ ภูเขาที่ว่านี้มิใช่ที่อื่น คือ "เขาลาด" นั้นเอง ทุกวันนี้ก็ยังงามดีเป็นที่เที่ยวแห่ง ๑ ของผู้ที่มาหัวหิน อ่างหินนั้นก็ยังปรากฏอยู่ที่เชิงเขา เสด็จขึ้นบกอีกแห่ง ๑ ที่คุ้งมะนาว (อันเป็นที่ตั้งสาขากรมอากาศยานบัดนี้) อยู่ข้างใต้อ่าวเกาะหลัก อันเป็นที่ตั้งเมืองประจวบคีรีขันธ์ ทูลกระหม่อมทรงม้าพระที่นั่ง ตัวฉันขี่คอเด็กชาตามเสด็จไปจนถึงพลับพลาที่หว้ากอ ระยะทางสัก ๒๐๐ เส้น

พลับพลาตั้งต่อชายหาดที่ริมทะเล เขาว่าที่ตรงนั้นเป็นดงตะเคียน^(๒๒) จึงเป็นเหตุให้เกิดเจ็บป่วย เมื่อมาคิดดูในชั้นหลังก็ชอบกล ทางโคจรของดวงอาทิตย์ที่จะเห็นสุริยอุปราคามืดหมดดวงได้ในครั้งนั้น คงมีเขตออกไปข้างเหนือข้างใต้ของเส้นศูนย์กลางที่อยู่ตรงตำบลหว้ากอ^(๒๓) หากตั้งพลับพลาที่อ่าวมะนาว ซึ่งอยู่เหนือหว้ากอขึ้นมาเพียง ๒๐๐ เส้นก็จะพ้นที่มีความไข้ และคงเห็นสุริยอุปราคามืดหมดดวงได้เหมือนกัน ก็แต่ในสมัยนั้น ทางชายทะเลปักษ์ใต้ยังมิใคร่มีใครได้ไปเที่ยวเตร่รู้เห็นภูมิลำเนาเพราะทางคมนาคมยังลำบาก จึงเอาคติทางโหราศาสตร์เลือกที่ตั้งพลับพลาที่ตำบลหว้ากอ

ความทรงจำเมื่ออยู่ที่หว้ากอครั้งนั้น นึกหาเรื่องอะไรที่เป็นแก่นสารไม่ได้ด้วยเป็นเด็ก จำได้แต่ว่าชอบวิ่งเล่นกับเจ้านายพี่น้องที่หน้าพลับพลา และจำได้ว่าได้ไปยืนเข้าแถวรับเซอร์แฮรีออดกับภรรยาเมื่อเข้าไปเฝ้าข้างในได้จับมือกับฝรั่งเป็นครั้งแรก และเซอร์แฮรีออดให้รูปฉายาลักษณ์ของตนแผ่น ๑ ยังรักษามาอีกช้านาน ส่วนเรื่องสุริยอุปราคานั้น เกือบไม่ได้เอาใจใส่ที่เดียว จำได้ว่ามีโรงตั้งกล้องส่งที่หน้าพลับพลา กล้องส่องจะเป็นอย่างไรก็จำไม่ได้ พวกฉันได้แจกแต่กระจกสีคล้ำแผ่นเล็กๆสำหรับให้ส่องดูดวงอาทิตย์ และจำได้ว่าเมื่อหมดดวงนั้นมืดถึงแลเห็นดาวในท้องฟ้า แต่ฟังตามที่เล่ากันว่าทูลกระหม่อมทรงปิติยินดีมาก ด้วยได้จริงดังทรงคำนวนหมดทุกอย่างและพวกโหรบรรดาที่ตามเสด็จไป (ซึ่งเชื่อตำราว่าจะหมดดวงไม่ได้นั้น) ก็พากันพิศวงงงงวย นัยว่าถึงพระยาโหราธิบดี(เถื่อน)เมื่อยังเป็นหลวงโลกาทีป พอเห็นหมดดวงก็ร้อง "พลุบ" ออกไปดังๆ โดยลืมว่าอยู่ใกล้ที่ประทับ

เมื่อเสด็จกลับมาถึงกรุงเทพฯ ได้สัก ๗ วัน มีงานสมโภชพระแก้วมรกต ฉันจำได้ว่าตามเสด็จทูลกระหม่อมไปทอดพระเนตรโขน ณ พระที่นั่งไชยชุมพล ได้เห็นทูลกระหม่อมเป็นครั้งที่สุดในวันนั้น พอกลับมาก็ล้มเจ็บเป็นไข้ป่าด้วยกันทั้งแม่และตัวฉัน แต่เห็นจะไม่เป็นอย่างแรง ถึงกระนั้นก็ต้องนอนแซ่วยู่กับเรือนเกิอบเดือน ได้รู้แว่วๆว่าทูลกระหม่อมประชวร พออาการฟื้นขึ้นทูลกระหม่อมก็เสด็จสวรรคต เมื่อวันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ เมื่อรู้ข่าวพากันตกใจสิ้นสติอารมณ์แม้แต่จะร้องไห้ก็ไม่ออก จนเขาพาขึ้นไปสรงน้ำพระบรมศพจึงได้ร้องไห้ ได้ยินแม่เล่าให้ฟังเมื่อภายหลังว่าในเวลาเมื่อทูลกระหม่อมประชวรอยู่นั้น ตรัสห้ามไม่ให้พระเจ้าลูกเธอที่ยังทรงพระเยาว์เข้าไปให้ทอดพระเนตรเห็น เพื่อจะทรงระงับความอาดูรด้วยห่วงใย ถึงกระนั้นก็ปรากฏในจดหมายเหตุเรื่องประชวร ว่าทรงเป็นห่วงพระเจ้าลูกเธอมาก ถึงมีพระราชหัตถเลขาฝากฝังปรากฏในจดหมายเหตุ ดังคัดมาลงต่อไปนี้


"ถึงวันพฤหัสบดี เดือน ๑๑ ขึ้น ๑๕ ค่ำ เวลาโมงเช้า ดำรัสสั่งให้พระยาบุรุษฯ ออกไปเชิญเสด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ที่สมุหกลาโหม เจ้าพระยาภูธารภัย ที่สมุหนายก เข้าไปเฝ้าถึงข้างพระที่พระบรรทม มีพระราชดำรัสสั่งว่า เห็นจะเสด็จสวรรคตในวันนั้น ท่านทั้ง ๓ กับพระองค์ได้ทำนุบำรุงประคับประคองกันมา บัดนี้กาลจะถึงพระองค์แล้ว ขอลาท่านทั้งหลายในวันนี้ ขอฝากพระราชโอรสธิดา อย่าให้มีภัยอันตรายหรือสิ่งกีดขวางในการแผ่นดิน ถ้าจะมีความผิดสิ่งไรเป็นข้อใหญ่ ขอแต่ชีวิตไว้ให้เป็นแต่โทษเนรเทศ ขอให้ท่านทั้ง ๓ จงเป็นที่พึ่งแก่พระราชโอรสธิดาต่อไปด้วยเถิด ท่านทั้ง ๓ เมื่อได้ฟังก็พากันร้องไห้สะอื้นอาลัย จึงดำรัสห้ามว่า อย่าร้องไห้ ความตายไม่เป็นอัศจรรย์อันใด ย่อมมีย่อมเป็นเหมือนกันทุกรูปทุกนาม ผิดกันแต่ที่ตายก่อนและตายทีหลัง แต่ก็อยู่ในต้องตายเหมือนกันทั้งสิ้น บัดนี้เมื่อกาลมาถึงพระองค์เข้าแล้วจึงได้ลาท่านทั้งหลาย"


ข้างฝ่ายพระราชโอรสธิดาทั้งปวง ก็รู้สึกกันมาแต่ยังทรงพระเยาว์จนเติบใหญ่ทุกพระองค์ ว่าในความรักลูกแล้วจะหาผู้ใดที่รักยิ่งกว่าทูลกระหม่อมเห็นจะไม่มี เพราะฉะนั้นความรักทูลกระหม่อมจึงตรึงอยู่ในพระหฤทัยด้วยกันทั้งนั้น จะยกตัวอย่างเช่นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับกรมหลวงสมรรัตน์ฯ ทั้งสองพระองค์นี้ทูลกระหม่อมทรงใช้ชิดติดพระองคอยู่เป็นนิจ

เมื่อถึงรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับ ณ ที่ใดๆ ในห้องที่บรรทมคงมีพระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วย เคยมีพระราชดำรัสแก่ฉันว่า "ถ้าขาดไปไม่สบายใจ" ฉันจึงทราบว่าพระองค์ทรงติดทูลกระหม่อมถึงปานนั้น กรมหลวงสมรรัตน์ฯก็เป็นทำนองเดียวกัน เมื่อเสด็จออกไปอยู่ที่วังวรดิศก็มีพระบรมรูปทูลกระหม่อมไว้กับพระองค์เสมอ ทูลถามเรื่องแต่ก่อนมา ถ้าเป็นเรื่องเนื่องด้วยทูลกระหม่อมแล้ว ทรงจำได้แม่นยำกว่าเรื่องอื่น เคยมีผู้ถามฉันว่าจำทูลกระหม่อมได้หรือไม่ ข้อนี้ตอบยากอยู่สักหน่อยเพราะพระบรมรูปทูลกระหม่อมมีมากได้เห็นจนชินตา แต่ฉันนึกว่าจำได้ด้วยเมื่อเสด็จสวรรคตอายุของฉันเข้า ๗ ขวบแล้ว ทั้งได้ตามเสด็จและรับใช้ใกล้พระองค์ถึง ๓ ปี เป็นแต่ไม่ได้มีโอกาสสนองพระเดชพระคุณทูลกระหม่อมเมื่อยังเสด็จดำรงพระชนม์อยู่มากเหมือนเจ้าพี่ที่ท่านเป็นชั้นใหญ่

เมื่อเขียนถึงตรงนี้นึกขึ้นถึงคำราชทูตฝรั่งคนหนึ่งซึ่งเอาใจใส่ศึกษาพงศาวดารประเทศทางตะวันออกนี้ เคยแสดงความเห็นแก่ฉันว่า สังเกตตามเรื่องที่ฝรั่งมาทำหนังสือสัญญาเมื่อรัชกาลที่ ๔ นั้น เมืองไทยใกล้จะเป็นอันตรายมากที่เดียว ถ้าหากไม่ได้อาศัยพระสติปัญญาของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงแก้ไข ประเทศสยามก็อาจจะไม่เป็นอิสระสืบมาได้ คำที่เขาว่านี้พิเคราะห์ในพงศาวดารก็สมจริง ในชั้นนั้นมีประเทศที่เป็นอิสระอยู่ทางตะวันออกนี้ ๕ ประเทศด้วยกันคือ พม่า ไทย ญวน จีน และญี่ปุ่น นอกจากเมืองไทยแล้ว ต้องยอมทำหนังสือสัญญาด้วยถูกฝรั่งเอากำลังบังคับทั้งนั้น ที่เป็นประเทศเล็กเช่นพม่าและญวนก็เลยตกเป็นเมืองขึ้นของฝรั่งเมื่อปลายมือ ที่เป็นประเทศใหญ่หลวง เช่นเมืองจีนก็จลาจลและลำบากยากเข็ญสืบมาจนทุกวันนี้ กลับเอาตัวรอดได้แต่ประเทศญี่ปุ่นเพราะเขามีคนดีมากและมีทุนมากด้วย ถึงกระนั้นก็ต้องรบราฆ่าฟันกันเองแล้วจึงตั้งตัวได้ มีประเทศสยามประเทศเดีวที่ได้ทำหนังสือสัญญากับฝรั่งโดยฐานมิตร และบ้านเมืองมิได้เกิดจลาจลเพราะทำหนังสือสัญญา

แต่น่าอนาถใจอยู่ที่ทุกวันนี้ผู้รู้พระคุณของทูลกระหม่อมมีน้อยตัวลงทุกที ถึงมีเสียงคนชั้นสมัยใหม่(แต่มีน้อยคน)กล่าวว่าหนังสือสัญญาที่ทำเมื่อรัชกาลที่ ๔ เสียเปรียบฝรั่งเพราะไทยในสมันนั้นไม่รู้เท่าถึงการ เมื่อคิดต่อไปในข้อนี้ดูเป็นโอกาสที่ฉันจะได้สนองพระเดชพระคุณทูลกระหม่อมได้อีกบ้างเมื่อแก่ชรา ด้วยแถลงความจริงให้ปรากฏ เพราะเมื่อฉันเป็นนายกกรรมการหอสมุดสำหรับพระนคร และเป็นนายกราชบัณฑิตยสภาต่อมา ได้อ่านหนังสือเก่าทั้งที่รวบรวมฉบับได้ในประเทศนี้และที่ได้มาจากต่างประเทศ พบอธิบายในเรื่องพระราชประวัติของทูลกระหม่อม ซึ่งยังมิใคร่มีใครทราบหรือทราบแต่เรื่องไม่รู้ต้นเหตุมีอยู่มาก ฉันจึงพยายามแต่งเรื่องประวัติของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยอาศัยหนังสือพงศาวดารรัชกาลที่ ๔ ของเจ้าพระยาทิพากรวงศ์กับเทศนาพระราชประวัติ ซึ่งสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงพระนิพนธ์เป็นโครงเรื่อง แถลงพลความตามอธิบายที่ฉันได้มาทราบเมื่อภายหลังไว้ในตอนที่ ๒ และที่ ๓ ของหนังสือนี้


..............................................................................................................................................................


เชิงอรรถ

(๑) จันทรคติกาล เดือน ๗ แรม ๙ ค่ำ จุลศักราช ๑๒๒๔ ตรงกับคริสตศักราช ๑๘๖๒

(๒) พระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๓ เรียกพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า "ทูลกระหม่อมแก้ว" มาถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้พระเจ้าลูกเธอเรียกแต่ว่า "ทูลกระหม่อม" แต่เรียกกันโดยคล่องพระโอษฐ์ว่า "ทูลหม่อม" ทุกพระองค์ ประหลาดอยู่ที่พระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็เรียกพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า "ทูลกระหม่อม" เห็นจะเรียกตามรับสั่งพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว และเรียกพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว "พ่อป่า" อันมาจากคำ Papa ภาษาฝรั่ง อย่างเคยเรียกแต่เมื่อยังเป็นกรม

(๓) ประเพณีสมโภช ถ้ามิใช่พระราชกุมารเรียกว่า "ทำขวัญ" การทำขวัญ ๓ วัน ทำแต่เป็นสังเขป คงเป็นเพราะยังไม่มั่นใจว่าทารกนั้นจะเป็น"ลูกผีหรือลูกคน" คือจะรอดอยู่ได้หรือไม่รอด เมื่ออยู่ได้ถึงเดือนก็เป็นอันมั่นใจว่ารอด จึงทำขวัญด้วยการพิธีเป็นหลักฐานเหมือนอย่างว่ารับเข้าทะเบียนเป็นสมาชิกในวงศ์สกุล

(๔) ที่มีพิธีสงฆ์ในการสมโภชเดือนนั้น เห็นจะเพิ่มขึ้นในรัชกาลที่ ๔ ก่อนมาเห็นจะมีแต่พิธีพราหมณ์

(๕) มีชื่อปรากฎอยู่ในคำปรึกษาปูนบำเหน็จในรัชกาลที่ ๑ และในหนังสือพระราชวิจารณ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

(๖) ในรัชกาลที่ ๕ ก็พระราชทานพระนามพระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้าเพ็ญพัฒพงษ์ ตามนาม "เพ็ญ" ของเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง ผู้เป็นคุณตา

(๗) อักษรอริยกะนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริประดิษฐ์ขึ้น แต่เมื่อทรงผนวชสำหรับให้เขียนภาษามคธสะดวก มีทั้งอักษรเหลี่ยม(อย่างตัวโรมัน)สำหรับพิมพ์ และอักษรกลม(อย่างอิตะลิค)สำหรับเขียน

(๘) ประทานฉบับไว้ที่หอสมุดสำหรับพระนครราชบัณฑิตยสภาไว้พิมพ์แล้ว

(๙) มีจดหมายเหตุหนังสือประติทิน "บางกอกคาเลนดาร์" ของหมอบรัดเล ว่าเมื่อปีชวด พ.ศ. ๒๔๐๗ ฝรั่งเข้ามาซื้อข้าวไปขายเมืองจีนมาก ราคาข้าวสารแพงถึงเกวียนละ ๑๒๐ และ ๑๕๐ บาท ราษฎรเดือดร้อนจนถึงรัฐบาลต้องประกาศห้ามไม่ให้เอาข้าวออกจากเมืองอยู่ ๗ เดือน

(๑๐) พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคตเมื่อปีฉลู พ.ศ. ๒๔๐๘ มีเงินสดอยู่เพียง ๒,๕๐๐ บาทเท่านั้น

(๑๑) ในสมัยนั้นยังไม่ใช้วิธีเลี้ยงเด็กด้วยนมโค เจ้านายมีนางนมเลี้ยง ตัวฉันเคยมีแม่นมเลี้ยงต่อกันมาถึง ๓ คน

(๑๒) พระอภิเนาวนิเวศน์ รวมพระที่นั่งหลายองค์สร้างขึ้นในบริเวณสวนขวาที่เรียกว่าสวนศิวาลัยบัดนี้ แต่มาชำรุดทรุดโทรมเสียเมื่อในรัชกาลที่ ๕

(๑๓) ในรัชกาลที่ ๓ โปรดให้เด็กผู้หญิงลูกผู้ดีที่ไปอยู่ในวังเรียนอ่านและหัดเขียนหนังสือไทยและหนังสือขอม ให้อาลักษณ์สอนที่ตำหนักแพ ผู้ที่เรียนสำเร็จได้รับราชการเป็นเสมียนอยู่มาได้เป็นครูสอนหนังสือเจ้านายที่ยังทรงพระเยาว์หลายคน

(๑๔) ประเพณีเสด็จพระราชยานมาเลิกเมื่อเปลี่ยนเป็นใช้รถในรัชกาลที่ ๕ ตัวอย่างพระราชยานมีอยู่ในพิพิธภัณฑ์สถานสำหรับพระนคร

(๑๕) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงรับฏีกาแทนพระองค์ตั้งแต่พระชนมายุได้ ๕-๖ พรรษา และเมื่อทรงมีพระชนมายุ ๘ พรรษา จึงโปรดเกล้าฯให้สถาปนาขึ้นเป็น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมงกุฎราชกุมาร ทีรัชทายาทเป็นพระองค์แรก

(๑๖) ในจดหมายเหตุบางกอกเลนดาร์ของหมอบรัดเล ว่าเสด็จไป เมื่อปีขาล พ.ศ. ๒๔๐๙

(๑๗) ในจดหมายเหตุบางกอกรีคอเดอร์ของหมอบรัดเล ว่าแขกเมืองโปรตุเกศ เป็นเจ้าเมืองมาเกา ชื่อ ดองโยเส ฮอร์ตา

(๑๘) การเสด็จออกรับแขกเต็มยศในพระที่นั่งอนันตสมาคม มีรูปเขียนเสด็จออกรับแขกเมืองฝรั่งเศส ติดอยู่ในท้องพระโรงกลางพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท

(๑๙) บิดาเจ้าพระยาเทเวศรวงศ์วัฒน์ หม่อมราชวงศ์ หลาน กุญชร

(๒๐) เสด็จออกจากกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๘ สิงหาคม เสด็จกลับถึงกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๒๔ สิงหาคม รวมเวลาเสด็จไปครั้งนั้น ๑๖ วัน

(๒๑) พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าแขไขดวง พระเจ้าลูกเธอพระองค์ที่ ๘ ใน ๑๐ พระองค์ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเที่ยง และทรงเป็นลำดับที่ ๖๘ ในบรรดาพระราชโอรสธิดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

(๒๒) เมื่อฉันว่าการมหาดไทย ได้ให้ไปตรวจว่ามีสิ่งอันใดเหลืออยู่บ้างหรือไม่ ได้รับรายงานว่ามีฐานก่ออิฐถือปูน(เห็นจะเป็นที่ตั้งกล้องส่ง)เหลืออยู่แห่ง ๑ ฉันได้สั่งให้รักษาไว้

(๒๓) เช่นสุริยอุปราคาคราว พ.ศ. ๒๔๗๖ เส้นศูนย์กลางอยู่ที่ตำบลหัวหิน แต่อาจจะเห็นหมดดวงได้ตั้งแต่เขาทะโทนแขวงเมืองเพชรบุรี ลงไปจนถึงเมืองประจวบคีรีขันธ์


..............................................................................................................................................................


ความทรงจำ ตอนที่ ๑