บทความพิเศษ
องอาจ ตัณฑวณิช
ชมรมการจัดการทรัพยากรการเกษตร
ONGART @ yahoo.com
การจัดสวน คงจะเริ่มมาตั้งแต่สมัยมนุษย์ เริ่มมีที่อยู่เป็นหลักแหล่ง ไม่ต้องร่อนเร่พเนจรไปเหมือนนกขมิ้นเหลืองอ่อน เมื่อมีการสร้างที่อยู่อาศัยก็จะมีรั้วรอบขอบชิดเพื่อป้องกันภัยอันตรายจากสัตว์ป่า เริ่มมีการปลูกพืชผักแล้วก็มากินโดยไม่ต้องไปหาให้ไกล
ต้นอะไรต่อมิอะไรก็คงจะขึ้นมาตามรั้วแล้วมนุษย์ก็ทดลองเก็บมากิน กินได้ก็ปลูกไว้ กินไม่ได้ก็ถอนทิ้ง ซึ่งต่อมาประเทศไทยได้นำมาเป็นแม่แบบตัวอย่างของโครงการผักสวนครัวรั้วกินได้ ที่อึกกระทึกครึกโครมเมื่อสิบกว่าปีก่อน ทำให้อธิบดีกรมส่งเสริมการเกษตรในสมัยนั้นต้องโดนเด้ง
รายละเอียดจำไม่ค่อยจะได้แล้ว น่าจะเป็นเรื่องเมล็ดพันธุ์มีราคาแพงมาก อะไรอย่างนี้แหละ สมัยนั้นกับสมัยนี้คล้ายๆ กันก็คือ พรรคการเมืองเดิมนี้แหละมาดูแลเกษตรกรของประเทศไทยเราอีก น่าเป็นห่วงเกษตรกรไทย
สมัยนั้นการทำสวนรอบๆ บ้านก็คงจะเพื่อเอาไว้กินมากกว่าความสวยงาม ต่อเมื่อมนุษย์มีความมั่นคงในที่อยู่อาศัย อิ่มปาก อิ่มท้อง เกิดมีการแยกชนชั้นระหว่างผู้ปกครองกับผู้ถูกปกครอง หรือระหว่างอำมาตย์กับไพร่ในสมัยนี้ซึ่งน่าสับสนว่าใครกันแน่เป็นไพร่ ใครเป็นอำมาตย์
เพราะสมัยนี้เขาเปลี่ยนสถานะกันได้ทุกครั้งที่มีการเลือกตั้ง แต่ในสมัยก่อนสถานะเหล่านี้ติดตัวมาแต่กำเนิด ลูกอำมาตย์ก็เป็นอำมาตย์ ลูกไพร่ก็เป็นไพร่ จะเปลี่ยนสถานะต้องตายไปเกิดใหม่ เมื่อมีการแยกชนชั้นแน่นอนว่าชั้นปกครองจะต้องมีคุณภาพชีวิตที่ดีกว่า
สวนหน้าบ้านก็จะต้องมีการตกแต่ง เพิ่มเติมความสวยงามเข้าไป สวนที่กินได้เลยถูกย้ายไปอยู่หลังบ้าน สวนหน้าบ้านจึงถูกจัดขึ้นเพื่อประโยชน์ทางสายตาและทางใจ หาใช่ประโยชน์ทางปากท้องเหมือนแต่เดิมไม่
การจัดสวนในสมัยก่อนกับสมัยนี้
ชาวเปอร์เซียเป็นชาติที่มีศิลปวัฒธรรมสูง มีการสร้างสรรค์อารยธรรมของตนเอง สวนลอยแห่งบาบิโลนคงเหลือซากศิลปะการจัดสวนที่เหลือให้ชนรุ่นหลังได้เห็น หลังจากการสร้าง เมื่อ 600 ปี ก่อนศริสต์กาล อันถือเป็นสิ่งมหัศจรรย์ 1 ใน 7 ของโลก นับถึงวันนี้ก็ 2,600 กว่าปีนี่เอง ในสวนนี้มีการจัดสวนรวมกับการสร้างสิ่งปลูกสร้างรูปทรงเรขาคณิตอื่นด้วย
การจัดสวนขนาดใหญ่ในสมัยต่อมาจึงเกี่ยวข้องกับผู้ปกครองหรือศาสนาทั้งสิ้น ในขณะที่คนส่วนใหญ่สามารถจัดสวนได้แค่เพียงหน้าบ้าน ก่อนหน้านี้คนในเมืองมีบ้านเดี่ยวในหมู่บ้านจัดสรรมีการจัดสวนหย่อมหน้าบ้านกันแทบทุกบ้าน
ยุคหลังขนาดของบ้านเปลี่ยนไปจากบ้านเดี่ยวเป็นทาวเฮ้าส์ เนื้อที่หน้าบ้านเพียงพอสำหรับการจอดรถเท่านั้น แต่ก็ยังมีส่วนที่เหลือเพียงพอที่จะจัดเป็นสวนหย่อมสัก 2-3 ตารางเมตร ก็ถือว่ามีความสุขในการได้ชื่นชม
ปัจจุบันคนในเมืองอยู่ในกล่องคอนกรีตขนาดใหญ่ เนื่องจากราคาที่ดินและวัสดุก่อสร้างแพงขึ้น ความสุขในชีวิตเหือดหายไป ญาติผู้ใหญ่มาจากต่างจังหวัดพักแค่คืนสองคืนต้องรีบกลับเพราะทนสภาพกล่องเล็กๆ ที่พอตดที ก็เหม็นไปทั้งห้องไม่ได้
ห้องมันไม่กว้างพอที่จะมีที่หลบตด สวนหย่อมเลยต้องถูกย่อไปอีกชั้นมาเป็นสวนถาด แต่ถ้าอีกหน่อยเราต้องนอนในแคปซูลเหมือนฮ่องกงกับญี่ปุ่น สวนก็จะถูกย่อไปอีกเป็นสวนในขวดแก้ว
การจัดสวนถาด เหมือนกับการย่อสัดส่วนภูมิทัศน์ของธรรมชาติลงมาให้เหลือเล็กลง ฝึกให้มีความละเมียดละไมและความละเอียดอ่อนในการปลูกต้นไม้ รู้จักจัดวางตำแหน่งของต้นไม้ วัสดุอื่นที่มาทดแทนสิ่งในธรรมชาติ การใช้สี การผสมผสานให้มีความกลมกลืนกันไป หรือมีความขัดแย้งแต่ก็มีความสวยงามแตกต่างกันไป การจัดสวนเป็นศิลปะที่จะต้องให้มีความลงตัว
ต้นแบบจากญี่ปุ่น
แรกเริ่มการจัดสวนถาดคงจะมี 2 รูปแบบ แต่ต่อมาสวนถาดที่มีต้นไม้ชนิดเดียวกัน ไม่ว่าต้นเดียวหรือหลายต้นแยกรูปแบบมาเป็นบอนไซอย่างชัดเจน โดยเลือกเน้นความสวยงามของต้นไม้ในถาดเป็นหลัก
แต่การจัดสวนถาดอีกแบบหนึ่งที่เน้นความสวยงามขององค์รวมทั้งต้นไม้และวัสดุตกแต่ง คือการจัดสวนถาดที่เราจะกล่าวถึงนี้ ในการจัดสวนถาดปัจจุบันของไทยมีลักษณะคล้ายกับการจัดสวนถาดของญี่ปุ่นมากกว่าการจัดสวนของชาติอื่น
การจัดสวนถาดของไทยเป็นที่รู้จักกันหลายสิบปีแล้ว แต่ยังไม่ค่อยเป็นที่แพร่หลายนัก จนกระทั่งประมาณ ปี 2512 มีการแข่งขันกันจัดสวนถาดในวิทยาลัยเกษตรกรรม และได้มีการแข่งขันกันมาจนถึงปัจจุบัน จึงมีแนวโน้มว่าจะเป็นที่นิยมสำหรับผู้ที่จัดเป็นการค้าหรือเป็นงานอดิเรกมากขึ้น
การจัดสวนถาดแบบนี้ใช้พันธุ์ไม้ที่มีราคาไม่แพง แบบสวนถาดบอนไซ เพราะฉะนั้นผู้จัดทำก็จะทำได้อย่างอิสระ ไม่ต้องใช้ราคาต้นไม้ที่มีราคาแพงในการจัด รวมถึงเราสามารถใช้วัสดุหลายๆ อย่าง แบบไม่มีข้อจำกัด เพียงแต่ให้มีความเหมาะสมกลมกลืนกับส่วนอื่นๆ เท่านั้น
จัดอย่างไร ถึงสวย
คุณสำรอง วรภาพ นักวิชาการส่งเสริมเกษตรชำนาญการ ของสำนักงานเกษตรอำเภอเมืองนครราชสีมา ตอบคำถามว่า จัดสวนถาดอย่างไรถึงสวย ก็ได้รับคำตอบว่า
ต้องจัดด้วยใจ ประการแรก ต้องมีใจรักต้นไม้ รักธรรมชาติ ประการที่สอง จะต้องมีจินตนาการซึ่งมีความสำคัญไม่แพ้กัน ส่วนประการสุดท้าย ต้องหมั่นฝึกฝน เพราะถ้าไม่หมั่นจัดอยู่บ่อยๆ สิ่งทั้งสามก็จะหายไป
วัสดุที่ใช้ในการจัดสวนถาด คือ ต้นไม้ ได้แก่ มะสัง ชาฮกเกี้ยน ไผ่ฟิลิปปินส์ เล็บครุฑ บอน หนวดปลาดุก เศรษฐีเรือนนอก เศรษฐีเรือนใน นกกระทา พรมกำมะหยี่ ดาดตะกั่ว ผักเป็ด กุหลาบหิน เฟิน รวมถึงมอสส์ที่จะใช้ปูคลุมดินแทนหญ้า
ส่วนดินที่ใช้ก็ควรเลือกดินที่มีการระบายน้ำได้ดี วัสดุที่ใช้ในการจัดสวนถาด เช่น หิน กรวด ทราย หินเกล็ด รากไม้ ตุ๊กตาจำลอง เป็นคน สัตว์ และสิ่งของ
ความรู้ในการจัดสวนถาดของคุณสำรอง ได้มาจากการที่ไปเรียนอยู่ที่วิทยาลัยเกษตรสีคิ้ว (ชื่อในสมัยนั้น) จังหวัดนครราชสีมา โดยมี อาจารย์ประเวศ ชัยวงศ์ เป็นอาจารย์สอนวิชาการขยายพันธุ์พืช แต่ไม่มีการเรียนการสอนเรื่องการจัดสวน
ถ้าใครอยากมีความรู้เกี่ยวกับเรื่องการจัดสวน อาจารย์ประเวศจะสอนให้เป็นการส่วนตัวหลังเลิกเรียน คุณสำรองก็ได้ไปศึกษากับอาจารย์ประเวศอยู่อย่างสม่ำเสมอ มีการหัดจัดสวนถาดอยู่บ่อยครั้ง เพราะการจัดสวนถาดมีขนาดเล็ก
ถ้าไม่สวยสามารถเททิ้งแล้วจัดใหม่ได้ ในสมัยนั้นจะมีงานแข่งขันของ อกท. อยู่ทุกปี นักเรียนของวิทยาลัยเกษตรสีคิ้วจะได้รางวัลติดไม้ติดมือกลับมาเสมอ
ต่อมาอาจารย์ประเวศ ได้ลาออกจากราชการไปรับจัดสวนในสถานที่ต่างๆ ผลงานของท่านเป็นที่กล่าวขานถึง จนกระทั่ง คุณสรพงษ์ ชาตรี ได้ติดต่อกับอาจารย์ประเวศเพื่อให้ไปจัดสวนที่สวนสมเด็จโตที่มีรูปปั้นสมเด็จโตที่ใหญ่ที่สุดในโลก อำเภอสีคิ้วนี้เอง ชื่อเสียงของอาจารย์ประเวศจึงเป็นที่เลื่องลือ
ปัจจุบันนี้ถ้าหน่วยงานในจังหวัดนครราชสีมา มีการจัดงานของหน่วยงานราชการและเอกชน คุณสำรองจะต้องรับหน้าที่นี้เสมอ ไม่ว่าจะเป็นการจัดหน้าเวที การจัดสวนแบบนิทรรศการทางการเกษตรต่างๆ
เมื่อปีที่ผ่านมาสำนักงานเกษตรโคราช ยังได้รับรางวัลยอดเยี่ยมการจัดสวนในงานเกษตรอีสาน ที่มหาวิทยาลัยขอนแก่น และในงานเทศกาลลิ้นจี่ของจังหวัดเชียงรายของปีนี้ สำนักงานเกษตรก็ได้รับเชิญให้ไปจัดสถานที่และเวทีในงานนี้ด้วย
นอกจากจะรับราชการแล้ว วันเสาร์-อาทิตย์ก็รับจัดสวนตามบ้านหรือสถานที่ของหน่วยงานเอกชนและราชการทั่วๆ ไปในโคราช
การจัดสวนถาดนี้ถือเป็นศิลปะแขนงหนึ่ง สำหรับคนทุกเพศทุกวัยที่รักธรรมชาติ หรือต้องการทำเป็นงานอดิเรกและการค้า โดยเฉพาะคนที่อยู่ในเมืองที่ไม่ค่อยมีโอกาสใกล้ชิดธรรมชาติในระหว่างดำรงชีวิตประจำวัน
เป็นโอกาสดีที่เราได้จัดให้มีการสอนเรื่องการจัดสวนถาด โดยคุณสำรอง วรภาพ ในวันที่ 28 กรกฎาคม 2555 ที่ศูนย์อาชีพและธุรกิจ มติชน (Matichon Academy) ซึ่งท่านจะได้ความรู้ทั้งภาคทฤษฎีและปฏิบัติไปพร้อมๆ กัน แบบชนิดสดๆ
เรียนกันจบแล้วก็มีการฝึกปฏิบัติทันที เมื่อจัดสวนถาดเสร็จ ทุกคนจะต้องนำเข้ามาประกวด จะมีการตัดสิน รางวัลที่ 1, 2, 3 และมอบของรางวัลเล็กๆ น้อยๆ จากทีมงาน เพื่อเป็นกำลังใจในการจัดสวนถาดครั้งนี้อีกด้วย
ขอบคุณ
มติชนออนไลน์
คุณองอาจ ตัณฑวณิช
สิริสวัสดิ์โสรวารค่ะ
การจัดสวนถาดแบบนี้ ญี่ปุ่นเรียกว่า บอนเซกิ (Bonsai) หรือ ไซไก (Saikai) แปลว่า ทิวทัศน์ที่เหมือนจริง คือการจัดสวนเลียนแบบธรรมชาติให้เหมือนจริง แต่มีการย่อให้มีขนาดเล็กลงมาเท่านั้น การจัดสวนถาดนี้เป็นที่นิยมกันมากถึงขนาดมีโรงเรียนที่เปิดการเรียนการสอนการจัดสวนถาดกันทีเดียว