หนังสือ...โดยคนเป็นเพื่อคนตาย

งานอดิเรกของผู้เขียน คือการเดินดูหนังสือเก่า ๆ ของร้านค้าริมบาทวิถี ซึ่งมีอยู่หลายแหล่งเหมือนกัน ไม่ว่าจะเป็นแถวท่าพระจันทร์ ท่าช้าง คลองถม ฯลฯ แต่ร้านที่ผู้เขียนชอบและแวะดูมากที่สุดคือร้านหนังสือริมบาทวิถีแถวถนนเจริญกรุงย่านเยาวราช ซึ่งเป็นทางผ่านเวลาเดินทางจากที่ทำงานกลับบ้าน

นอกจากหนังสือวรรณกรรม บทกวี และหนังสืออื่น ๆ ที่ชอบพลิกดูและซื้อหาแล้ว หนังสืองานศพยังเป็นหนังสือที่ผู้เขียนชอบพลิกดูอีกด้วย ไม่น่าเชื่อว่าความรู้ วรรณคดี บันเทิงคดี และสาระต่าง ๆ มากมายแทบทุกแขนง จะถูกตีพิมพ์เผยแพร่อยู่ในหนังสือแจกงานศพเล่มแล้วเล่มเล่า ต่อเนื่องกันมาเป็นเวลานานร้อยกว่าปีแล้ว เรียกได้ว่าหนังสืองานศพเป็นแหล่งหนังสือที่มีคุณภาพอย่างแท้จริง เพราะนำเอาทุกสิ่งทุกอย่างที่มีคุณค่ามาพิมพ์ไว้ เป็นหนังสือที่คนเป็นทำขึ้นเพื่อเป็นกุศลและอนุสรณ์สำหรับคนตาย

การพิมพ์หนังสืองานศพมีความเป็นมาจากคติโบราณที่คนไทยถือว่าการสร้างหนังสือถวายวัดเพื่อให้พระได้อ่านได้เทศน์ให้อุบาสกอุบาสิกาฟัง เป็นการสร้างบุญกุศล ซึ่งหนังสือที่สร้างถวายวัดนี้มักเป็นการจารลงในใบลาน เมื่อต้องการจะสร้างหนังสือเรื่องอะไรก็จะจ้างคนจารเป็นเรื่อง ๆ ไป สั้นบ้างยาวบ้าง จนมีอาชีพรับจ้างจารหนังสือเกิดขึ้น

ต่อมาเมื่ออยากได้หนังสือที่มีความสวยงามก็ให้เขียนลงในสมุดไทย เช่น หนังสือมงคลทีปนี พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 ได้ทรงสร้างไว้ เมื่อ พ.ศ. 2364 ตั้งแต่พระองค์ยังไม่ได้เสด็จขึ้นครองราชย์

ต่อเมื่อมีการพิมพ์หนังสือแบบใหม่ในเมืองไทย การพิมพ์หนังสือในแต่ละครั้งจะทำได้มากชุดขึ้น หนังสือเกี่ยวกับศาสนานั้นสันนิษฐานกันว่าทางคริสต์ศาสนาเป็นฝ่ายเริ่มขึ้นก่อน เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ทรงตั้งโรงพิมพ์ขึ้นในวัดบวรนิเวศวิหาร การพิมพ์หนังสือพระพุทธศาสนาเพื่อเผยแพร่จึงได้เริ่มต้นขึ้น แล้วเมื่อถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 การพิมพ์หนังสือพระราชทานให้แก่วัดวาอารามต่าง ๆ ก็มีมากขึ้นตามลำดับ

หนังสือซึ่งพิมพ์เพื่อแจกในงานศพเล่มเก่าที่สุดที่พบและเชื่อว่าเป็นเล่มแรกคือ หนังสือซึ่งพิมพ์แจกในคราวพระเมรุการพระศพสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี (พระนางเรือล่ม) และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้ากรรณาภรณ์เพชรรัตน์ จัดพิมพ์ขึ้นในปี พ.ศ. 2423 จำนวน 10,000 เล่ม เนื้อหาจะเป็นบทสวดมนต์รวมพระสูตรและพระปริตรต่าง ๆ เพื่อพระราชทานแด่พระสงฆ์ตามวัดทั่วราชอาณาจักร หลังจากนั้นจึงมีการขอต้นฉบับจากหอพระสมุดมาพิมพ์แจกมากขึ้น

ทว่าในสมัยโบราณนั้นยังไม่นิยมเปิดเผยประวัติของผู้ตาย จึงทำให้หนังสืองานศพโบราณหลาย ๆ เล่มไม่มีประวัติ แต่หนังสืองานศพที่มีประวัติผู้ตายเท่าที่พบเก่าแก่ที่สุดและเชื่อว่าเป็นเล่มแรกก็คือหนังสือ “ศรีสุนทรานุประวัติ” ซึ่งเป็นประวัติของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ซึ่งพิมพ์ขึ้นในปี พ.ศ. 2438

หนังสืองานศพมีวิวัฒนาการโดยเปลี่ยนจากรูปแบบเดิม ๆ ที่พิมพ์แต่หนังสือสวดมนต์หรือหนังสือพระมาเป็นหนังสือที่คนชอบอ่าน เนื่องมาจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชดำริว่า หนังสือแจกซึ่งเป็นธรรมบรรยายที่ลึกซึ้ง ผู้คนมักไม่ค่อยสนใจอ่าน จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แปลนิทาน นิบาต ชาดกตอนต้น พิมพ์พระราชทานแจก โดยทรงพระราชนิพนธ์เล่าเรื่องประวัติของคัมภีร์ชาดกและทรงให้คำแนะนำไว้ในคำนำตอนต้นว่าหนังสือแจกควรจะพิมพ์เรื่องที่คนชอบอ่าน หนังสืองานศพรูปแบบใหม่เล่มแรกนี้เป็นหนังสือในงานพระศพกรมขุนสุพรรณภาควดี พิมพ์ขึ้นในปี พ.ศ. 2447

ตั้งแต่นั้นมาหนังสืองานศพก็มีเนื้อหากว้างขวาง ไม่จำกัดขอบเขตแค่เป็นหนังสือพระอีกต่อไป โดยมีธรรมเนียมว่าเจ้าภาพจะขอเรื่องมายังหอพระสมุดเพื่อจัดหาหนังสือที่เหมาะสมหรือหาเรื่องราวที่เกี่ยวโยงกับผู้ตายมอบให้เจ้าภาพนำไปพิมพ์เผยแพร่ต่อไป

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ นับเป็นผู้ที่ทำหน้าที่คัดเลือกหนังสือหรือชำระต้นฉบับให้กับเจ้าภาพที่ขอหนังสือมายังหอพระสมุดมากที่สุดท่านหนึ่ง เพราะไม่เพียงแต่ทรงแนะนำหรือคัดเลือกเท่านั้น แต่ยังทรงนิพนธ์คำนำอธิบายที่มาที่ไปของเนื้อหา จนทำให้หนังสือฉบับหอพระสมุดเป็นหนังสือที่มีคุณค่าและเป็นหนังสือที่นักสะสมต้องการแทบจะทุกเล่ม

นอกจากนี้พระองค์ยังทรงเรียบเรียงประวัติศาสตร์หรือประวัติบุคคลสำคัญ ๆ สำหรับพิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพด้วย โดยสมัยก่อนเมื่อคนดัง ๆ ถึงแก่กรรมเมื่อไร พระองค์จะทรงเรียบเรียงประวัติให้เกือบทุกราย เรียกว่าทรงเป็นผู้เรียบเรียงประวัติคนเด่นคนดังสมัยก่อนไว้มากมายที่สุดก็ว่าได้

บุคคลที่เป็นนักสะสมหนังสือสมุดไทยที่สำคัญที่สุดอีกท่านหนึ่งคือ หม่อมเจ้าปิยภักดีนาถ ซึ่งภายหลังมรดกหนังสือเก่าในครอบครองของท่านถูกหอสมุดแห่งชาติซื้อมา ซึ่งได้กลายเป็นต้นฉบับให้กับหนังสืองานศพอีกหลายเล่มในเวลาต่อมา

หนังสืองานศพในสมัยก่อน จะมีรูปแบบและหน้าตาเหมือน ๆกัน คือ หน้าปกเรียบ ไม่มีภาพประกอบ แต่มีตราสัญลักษณ์ ชาวบ้านเรียกว่า หนังสือมีตรา นอกจากตราสัญลักษณ์ที่ว่าแล้ว ก็จะมีชื่อเรื่อง โอกาสที่พิมพ์ ชื่อผู้ตาย และวันเดือนปีที่พระราชทานเพลิงศพหรือฌาปนกิจอีกด้วย

หนังสือมีตรามีคุณค่ามากเพราะเป็นหนังสือที่องค์กรทางวรรณกรรมในยุคสมัยนั้น ๆ รับรองว่าแต่งดี แล้วให้ตราประทับไว้ เช่น ตราวรรณคดีสโมสร ตราโบราณคดีสโมสร ตราสมาคมวรรณคดี ตราวรรณคดีสมาคมแห่งประเทศไทย ตราเจ้านาย เป็นต้น

สำหรับตราโบราณคดีสโมสรนั้น จะเป็นรูปมังกรคาบแก้ว หนังสือที่ได้รับตรามังกรคาบแก้ว ได้แก่ ลิลิตยวนพ่าย ทวาทศมาศ นิราศพระยาตรัง ฯลฯ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีโบราณคดีสโมสร เมื่อวันที่ 2 ธันวาคม พ.ศ. 2450 เพื่อส่งเสริมผลงานด้านการประพันธ์ โดยจะมีคณะกรรมการพิจารณาหนังสือที่แต่งดีทั้งหนังสือเก่าและใหม่ ถ้าพิจารณาแล้วว่าเป็นหนังสือดีก็จะประทับตราให้หนังสือเล่มนั้น ซึ่งต่อมาหนังสือเก่าในกลุ่มนี้จะมีราคาแพงที่สุด และนักสะสมก็ถือว่าเป็นเกียรติเป็นศรีถ้ามีหนังสือกลุ่มนี้ไว้ในครอบครอง

ส่วนตราวรรณคดีสโมสรนั้น จะเป็นรูปพระคเณศ หนังสือที่ได้รับตรารูปพระคเณศ ได้แก่ ลิลิตพระลอ เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์ ฯลฯ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีวรรณคดีสโมสรขึ้น เมื่อวันที่ 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2457 เพื่อส่งเสริมการแต่งหนังสือเช่นเดียวกับโบราณคดีสโมสร โดยจะมีคณะกรรม การพิจารณาหนังสือดีเพื่อประทับตราเช่นกัน

สำหรับตราสมาคมวรรณคดีนั้น จะเป็นรูปหอวชิรญาณ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงจัดตั้งสมาคมวรรณคดีขึ้น เมื่อวันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2474

และตราวรรณคดีสมาคมแห่งประเทศไทยนั้น ก็จะเป็นรูปพระสุรัสวดีประทับเหนือดอกบัว หัตถ์ถือม้วนพระคัมภีร์ ซึ่งจอมพล ป.พิบูลสงครามได้จัดตั้งขึ้น นอกจากนี้แล้วยังมีตราเจ้านาย ซึ่งจะเป็นตราประจำตระกูลต่าง ๆ ของเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ประทับอยู่ที่ปก

แต่หนังสือตราต่าง ๆ เหล่านี้ ปัจจุบันไม่ได้ทำอีกแล้ว เพราะหอสมุดแห่งชาตินำเอาพระพิฆเนศมาใช้ที่เรารู้จักกันว่า ตรากรมศิลป์

เวลาหนังสืองานศพเดินทางไปถึงร้านขายหนังสือเก่า คุณค่าและราคาจะขึ้นอยู่กับเงื่อนไขต่าง ๆ ประกอบกัน ได้แก่ ข้อแรก ปี พ.ศ. ที่พิมพ์ ยิ่งเก่าแก่ยิ่งได้ราคาดี ข้อที่สอง เป็นหนังสืองานศพของบุคคลชั้นสูง ศิลปิน ดารา นักแต่งเพลง หรือบุคคลที่สร้างชื่อเสียงให้กับสังคม ก็จะเป็นที่สนใจมากเป็นพิเศษ ข้อที่สาม ต้องมีเนื้อหาสาระดี เช่น เป็นหนังสือที่ให้ความรู้เชิงประวัติศาสตร์ ตำรายาสมุนไพร ซึ่งทำให้หนังสือยิ่งมีคุณค่าน่าสะสม ข้อที่สี่ ถ้าเป็นวรรณคดีเก่า ๆ สภาพหนังสือต้องดีพอควร แต่ถ้าเนื้อหาดี เป็นหนังสือเก่า สภาพไม่ดีนัก ก็ยังพอยอมรับกันได้บ้าง และข้อสุดท้าย ถ้าเป็นหนังสือตราดังที่กล่าวไว้ข้างต้นก็จะยิ่งมีราคาแพงเป็นที่ต้องการของนักสะสมหนังสือเก่ามากยิ่งขึ้น

หนังสืองานศพอาจไม่มีสีสันสดใสสวยสดงดงามอย่างหนังสือตลาดที่เห็นกันอยู่ในปัจจุบัน แต่ก็มีคุณค่าและเนื้อหาและเป็นที่ต้องการของนักอ่านเสมอ การทำหนังสืองานศพนับเป็นภารกิจหนึ่งของคนเป็นที่จะทำเพื่อคนตายซึ่งเป็นญาติมิตรเป็นครั้งสุดท้าย และนับเป็นของที่ระลึกงานศพที่มีคุณค่าและเป็นประโยชน์กว่าของที่ระลึกอย่างอื่น ๆ

ท่านผู้อ่านจะเชื่อหรือไม่ว่าเรื่องต่าง ๆ ที่ผู้เขียนนำมาบอกเล่าและถ่ายทอดเล่าสู่กันฟัง ณ ที่นี้มีข้อมูลบางส่วน เรื่องราวบางเรื่องราว ความคิดบางความคิด ที่เก็บตกและเรียบเรียงมาจากหนังสืองานศพที่วางขายอยู่บนบาทวิถีที่ผู้เขียนเดินผ่านเป็นประจำทุกวัน

อยากบอกท่านผู้อ่านว่าเมื่อท่านได้รับหนังสืองานศพมาเป็นที่ระลึก โปรดอย่าเพิกเฉย พลิกดูและอ่านเถอะ ท่านอาจจะได้พบอะไรดี ๆ เหมือนอย่างที่ผู้เขียนและนักสะสมหนังสือเก่าค้นพบก็เป็นได้

...............................

Create Date : 15 ธันวาคม 2548		6 comments
Last Update : 15 ธันวาคม 2548 9:43:08 น.
Counter : 802 Pageviews.
Share Tweet