ครั้นรุ่งรางสางแสงพระสุริเยนทร์
เยื้องพระเมรุเลื่อนล่องส่องแสงใส
พวกพนักงานลาวชาวเวียงชัย
จะเบิกไขคนโทษไปทำงาน

ถึงประตูจู่เดินมาดุ่มดุ่ม
เห็นผู้คุมหัวขาดอยู่กลาดย่าน
ต่างตกใจไปค้นวิ่งลนลาน
พบซมซานยังไม่ตายก็หลายคน

เรือนนายตรวจหักแหกของแตกหาย
กระจัดกระจายไปทุกเรือนออกเกลื่อนกล่น
เข้าไปในตะรางที่ข้างบน
เห็นผู้คนหายไปทั้งไทยลาว

นายร้อยพะทำมะรงลงกลิ้งกลาด
บ้างหัวขาดเหลือกตาดูหน้าขาว
โซ่ตรวนหลุดกองทั้งสองราว
คาขื่อมือเท้าเกะกะไป

โซ่พันยังลั่นกุญแจติด
ตรวนก็ชิดหาเห็นรอยตัดไม่
ขื่อลิ่มก็ยังดีนี่อย่างไร
ประหลาดใจโดดตะรางวางวิ่งมา

ฝ่ายอ้ายลาวเฝ้าม้าทั้งผัวเมีย
ลุกขึ้นนั่งงัวเงียยังแก้ผ้า
ครั้งสร่างมนตร์เหลียวคว้างเห็นว่างตา
หมอนมุ้งกระบุงตะกร้าก็หายไป

เมียแลดูผัวเห็นตัวเปล่า
เอ๊ะใครเอาผ้านุ่งไปเสียไหน
ผัวแลดูเมียเสียน้ำใจ
ผ้าผ่อนล่อนกระไรไม่ติดกาย

ผัวเมียตีอกตกประหม่า
นางเมียไม่มีผ้าคว้าเสื่อหวาย
ผัวขยุ้ม กุมจุ่นอยู่วุ่นวาย
ฉวยกระสอบสวมกายคล้ายกางเกง

ทั้งโรงเหนือโรงใต้ไม่มีม้า
พวกคนเลี้ยงวิ่งร่ามาเหยงเหยง
อ้ายบางคนแก้ผ้ามาโทงเทง
โรงกูเองก็หายตายแล้วเรา

กำลังพวกเลี้ยงม้าจ้าละหวั่น
ก็พบกันกับอ้ายพวกนายคุกเข้า
พูดกันฟั่นเฟือนเหมือนกับเมา
พออ้ายเฒ่าเลี้ยงช้างวางวิ่งมา

พบกันเข้าทุกคนที่ต้นทาง
เล่าคดีถี่ห่างกันพร้อมหน้า
จะพากันเข้าไปในศาลา
มาพบหลักอักขราเข้ากลางทาง

ก็รู้ว่าหนังสือฝีมือไทย
ตรงเข้าไปถอนชักหลักทองหลาง
อ่านดูรู้แจ้งไม่แคลงคลาง
ก็แบกวางเข้ามาศาลาใน ฯ

ฝ่ายว่าพันจามล่ามพนักงาน
คลานมารับจับอ่านหาช้าไม่
ว่าพระจอมนครินทร์ปิ่นกรุงไทย
บัญชาใช้ให้ทหารพระกาฬมา

เราฤาชื่อพระยาแผนพิฆาต
คุมพวกไพร่อาทมาตสามสิบห้า
กับพลายงามลูกรักอันศักดา
ยกมาจะประหารผลาญบุรี

ด้วยลาวชิงสร้อยทองของท่านไว้
แล้วจับไทยจองจำทำป่นปี้
เราเข้ามาแก้ไขไทยเหล่านี้
กับพวกที่ล้านช้างส่งนางไป

ให้พวกเรารอดพ้นทนทุกข์ก่อน
จะหลบลี้หนีซ่อนนั้นหาไม่
จะรอเราให้เข้ามาชิงชัย
ฤๅจะตามก็ไปที่บึงบัว

ถ้ารักชีวิตคิดถึงซึ่งพวกพ้อง
จงทูนนางสร้อยทองไปบนหัว
ส่งให้แล้วคำนับรับว่ากลัว
จึงจะปลอดรอดตัวไม่มรณา ฯ

ครานั้นพระองค์ได้ทรงฟัง
แผดเสียงเปรี้ยงดังสนั่นลั่น
เหม่เหม่อ้ายไทยใจฉกรรจ์
เจ็ดร้อยน้อยหรือนั่นมาขันรบ

ไม่พอครือมือลาวชาวเชียงใหม่
สักอึดใจก็จะมัดดังรัดกบ
เพียงหักไม้คนละกิ่งทิ้งสมทบ
ก็จะกลบเสียได้ไม่คณนา

ดำรัสตรัสประภาษอยู่ฉาดฉาน
สั่งท้าวกรุงกาฬตรีเพชรกล้า
จงเร่งพหลพลโยธา
ไปจับจิกหัวมาให้หนำใจ

อัน เพี้ยปราบเมืองแมน แสนกำกอง
ทั้งสองเคยเคี่ยวเข็ญผู้เป็นใหญ่
ยกเป็นปีกซ้ายขวาคลาไคล
ให้ กรุงกาฬ นั้นไซร้เป็นแม่ทัพ

แสนตรีเพชรกล้า ขี่ม้าคล่อง
เคยทำนองหักโหมเข้าโจมจับ
เป็นแม่ทัพสินธพไปรบรับ
ให้พร้อมสรรพพรุ่งนี้สี่โมงปลาย ฯ

ภาวนาเขม้นเห็นนิมิต
วิปริตเป็นรูปคนหัวหาย
จะยกต่อคอแขนไม่ติดกาย
เป็นลางร้ายวิปริตก็ผิดใจ

ครั้นจะทูลขอรั้งรออยู่
ก็อดสูโยธาบรรดาไพร่
เกิดเป็นคนใครจะพ้นที่บรรลัย
ก็แข็งใจไปตามแต่เวรา

ขาขยับไสช้างพอย่างกราย
เห็นลูกนกตกตายลงต่อหน้า
นกแสกแถกเสียดศีรษะมา
แร้งกาบินจับสัปทน

วันนั้นท้าวกรุงกาฬสะท้านจิต
โอ้ชีวิตกูนี้คงปี้ป่น
จำใจได้ฤกษ์ให้เลิกพล
ขานโห่สามหนแล้วยกไป

ดูชายธงตรงลิ่วไม่ปลิวสะบัด
ลมก็จัดวิปลาสไม่หวาดไหว
ทั้งเสียงโห่ก็ไม่ก้องให้หมองใจ
สะทึกสะท้อนถอนฤทัยมาในดง ฯ

ครานั้นขุนแผนแสนทหาร
ได้ยินลาวโห่ขานสะท้านไหว
ร้องประกาศบอกกันนั่นเป็นไร
ลาวยกทัพใหญ่มาคั่งคับ

เรากับลูกรักอันศักดา
จะยกพลโยธาออกเคี่ยวขับ
ท่านทั้งสองคอยดูอยู่ในทัพ
เราจะรับมือลาวชาวเชียงอินทร์

แต่บรรดาพวกลาวบ่าวของท่าน
ประจำการอยู่ในค่ายวงสายสิญจน์
แต่บรรดาพวกไทยใจทมิฬ
จงขี่ม้ามาสิ้นให้ครบกัน

เจ้าพลายงามยกไปเป็นทัพหน้า
คุมพวกสามสิบห้าล้วนแข็งขัน
เราจะยกทัพใหญ่หนุนไปพลัน
ถ้าได้ทีตีตะบันบุกเข้าไป

ถ้าพลลาวเหลือล้นพ้นประมาณ
เราจะไสคชสารเข้าลุยไล่
จะรบราฆ่ามันให้บรรลัย
จงตั้งใจอย่าประมาทต้องอาจอง ฯ

ฝ่ายว่าขุนแผนแสนสะท้าน
เห็นกรุงกาฬเข้าด้วยช่วยทัพหน้า
ก็ขับกุญชรต้อนโยธา
ไสช้างขวางหน้าเจ้ากรุงกาฬ

จึงร้องว่าฮ้าท่านฤาทัพหลวง
จึงเลยล่วงขับช้างมากลางทหาร
ดูช้างม้ารี้พลพ้นประมาณ
นี่จะไปรบราญบ้านเมืองใด ฯ

ครานั้นกรุงกาฬชาญกำแหง
ได้ฟังคำเสียดแทงให้หมั่นไส้
สูนี้พระยาแผนแล้วแม่นใจ
มายกความถามไถ่ไม่มีอาย

เข้ามาลักช้างม้าพาคนหนี
แล้วเข่นฆ่าราตีคนทั้งหลาย
ซ้ำปักหนังสือท้าว่าหยาบคาย
ตัวไม่เป็นผู้ร้ายดอกฤาไร

อยุธยาช้างม้าไม่มีฤา
จึงดึงดื้อมาปล้นจนเชียงใหม่
เรายกพลมาประจญจับโจรไพร
ถ้าคืนของกลางให้จะรอดตัว ฯ

ครานั้นกรุงกาฬชาญชัยศรี
ไสพลายพลิกธรณีมาง่านง่าน
กรายของ้าวรำด้วยชำนาญ
คชสารสองปะทะเข้าประงา ฯ

ขุนแผนเห็นได้ทีไม่รีรอ
รำของ้าวฟาดลงฉาดผาง
ถูกกรุงกาฬซานซบทบคอช้าง
ไม่เข้าคอพอเป็นยางออกช้ำช้ำ

กรุงกาฬฟื้นคืนลุกขึ้นมาได้
ขุนแผนไสช้างกระชั้นไล่ฟันร่ำ
จนตีนหลัดจากชนักหัวปักปำ
ขุนแผนซ้ำลงอีกฉาดฟาดตกตึง

ขุนแผนไสช้างเข้าร้องเอาพ่อ
ช้างก็ปร๋อปราดแปร้นแล่นเข้าถึง
ม้วนงวงหลับตาลงงาดึง
ตีตะบึงแทงตะบันดันจนแบน

พอถอนงาคว้าผีขึ้นโยนขวับ
ตกลงมางารับแล้วร้องแปร้น
ไส้ทะลักหักแหกหัวแตกแตน
ช้างลาวแล่นหนีออกนอกโยธา ฯ

ครานั้นเจ้าเชึยงอินทร์ปิ่นนคเรศ
ได้ฟังเหตุว่าทัพนั้นยับป่น
ดังพระกาฬจะผลาญให้วายชนม์
พระพักตร์หม่นหมองสลดระทดใจ

แต่มานะกษัตริย์ตรัสประภาษ
ประกาศสั่งเสนาทั้งน้อยใหญ่
ให้เร่งรัดจัดรักษาซึ่งเวียงชัย
ให้ตั้งค่ายรายไปรอบพารา

ปิดทวารทั้งนั้นให้มั่นคง
ลงเขื่อนไม้แก่นให้แน่นหนา
ปืนหามแล่นเอาจุกทุกเสมา
คาบศิลาใส่ตับลำดับไว้

ที่ขอบค่ายนั้นให้รายปืนจ่ารง
ทีช่องตรงประตูกลางวางปืนใหญ่
เอาปะขาวกวาดวัดทั้งฉัตรชัย
จุกใส่ให้ทุกช่องทวารา

บนกำแพงทวารข้างด้านใต้
จงเอาซุงแขวนไว้ให้หนักหนา
แม้นข้าศึกฮึกโหมโจมเข้ามา
เอามีดพร้าตัดทับให้ยับไป

ในกำแพงถากถางหนทางเดิน
แถวถนนบนเชิงเทินให้กว้างใหญ่
ที่ตรงหว่างวางปืนกองฟืนไฟ
คั่วกรวดทรายไว้ให้ทุกกองฯ