วันนี้ ตั้งแต่เช้าเลยทีเดียว เราได้ออกเดินทางมาเยี่ยมเยียนสถานที่สําคัญทางพระพุทธศาสนา และบัดนี้ เราได้มาถึงสถานที่ที่มีความสําคัญอย่างยิ่ง เป็นหลักฐานแสดงถึงความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนาในอดีต ที่ทางฝรั่งเขาเรียกกันว่า มหาวิทยาลัยนาลันทา (University of Nalanda) แต่ในทางประวัติศาสตร์ของเราเองที่สืบมาในพระพุทธศาสนา เราเรียกกันว่า นาลันทามหาวิหาร
 พระพุทธศาสนาเกิดขึ้นมา ก็เกิดการศึกษาแก่มวลชน
คําว่า “วิหาร” ก็แปลว่า วัดนั่นเอง แต่ในภาษาไทยเราอาจจะสับสนหน่อย เพราะเราเอาคําว่า วิหาร ไปเรียกอาคารหลังหนึ่งในวัดที่คู่ กับ โบสถ์ ความจริงนั้น วิหาร หมายถึง ที่อยู่ของพระ เพราะคําว่า วิหาร แปลว่า ที่อยู่
เดิมทีนั้น วิหารคือที่อยู่ของพระ อาจจะเป็นที่อยู่เล็กๆ เช่นเป็น อาคารหลังเดียวก็ได้ ต่อมา บริเวณที่อยู่อาศัยของพระทั้งหมด ก็เรียกว่า วิหาร คําว่า วิหาร ก็เลยหมายถึง วัด เช่น เชตวันวิหาร ทีนี้ถ้าใหญ่ วิหารนั้นก็เป็นมหาวิหาร เช่น พระเชตวันวิหารนี้ ถ้าเรียกเชตวันวิหารก็ยังเล็กไป ก็เติมให้เป็นเชตวันมหาวิหาร สําหรับสถานที่นี้ (คือ นาลันทา) ก็ทํานองนั้นเหมือนกัน
วัดนาลันทา นี้ ตามประวัติว่าเริ่มต้นหลังพุทธกาล แต่เราก็ไม่ทราบแน่นอนว่า จะมีมาแล้วในพุทธกาลด้วยหรือไม่ เมื่อพระพุทธศาสนาเผยแพร่กว้างขวางออกไป ถึงยุคหนึ่ง เมื่อมีจำนวนวัดมากๆ บางทีก็มีการรวมวัดหลายๆ วัดเข้าด้วยกัน
สําหรับนาลันทานี้ มีประวัติเท่าที่สืบกันมาได้ว่า ถึงยุคหนึ่งหลังพุทธกาล อาจจะใกล้ๆ กับสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช ได้มีการรวมวัด ประมาณ ๖ วัดเข้าด้วยกัน โดยมีการล้อมกําแพง ๖ วัดนี้ให้อยู่ในเขตเดียวกัน วัดซึ่งแต่ละวัดก็เรียกว่าวิหาร เมื่อมารวมกันอยู่ในกําแพงเดียวกันตั้ง ๖ วัด ก็เลยกลายเป็นมหาวิหาร คือ วัดใหญ่
ทีนี้คําว่า “มหาวิหาร” คือวัดใหญ่ ก็หมายถึง แหล่งการศึกษาที่สําคัญด้วย เพราะคําว่า วัด นั้น มีความหมายนอกจากเป็นสถานที่ทางพระพุทธศาสนา เป็นที่อยู่ของพระสงฆ์แล้ว ก็เป็นศูนย์กลางการศึกษาด้วย
“วิหาร” หรือวัด จึงแปลได้ว่า ที่อยู่ของผู้ศึกษา (รวมทั้งผู้จบการศึกษาแล้ว) ทั้งนี้เพราะว่า วัดในพระพุทธศาสนาทั้งหมดนั้น เป็นที่ฝึกฝน อบรมบุคคล ให้มีความเจริญงอกงามเข้าถึงจุดหมายของพระพุทธศาสนา หลักการของพระพุทธศาสนาก็เป็นการศึกษาอยู่แล้ว
เราทราบกันดีว่า ข้อปฏิบัติทั้งหมดในพระพุทธศาสนาเรียกว่า สิกขา แปลว่า การศึกษา ฉะนั้น ชีวิตของพระจึงอยู่ด้วยการศึกษา
เมื่อมีพระใหม่บวชเข้ามา เริ่มต้น พอบวชเสร็จ พระอุปัชฌาย์ก็บอกว่า สีลํ สมฺมทกฺขาตํ สมาธิ สมฺมทกฺขาโต ปญฺญา สมฺมทกฺขาตา แล้วก็สรุปให้ทราบว่า พระจะต้องตั้งใจศึกษาตามสิกขา ๓ ประการนี้ คือ สกฺกจฺจฺํ อธิสีลสิกฺขา สิกฺขิตพฺพา อธิจิตฺตสิกฺขา สิกขิตพฺพา อธิปญฺญาสิกฺขาฺ สิกฺขิตพฺพา นี่คือชีวิตของพระ พระอุปัชฌาย์บอกแล้วว่า เอานะ ให้ตั้งใจนะ ให้ฝึกฝนอบรมศึกษาตามหลัก อธิศีล อธิจิต อธิปัญญา
ชีวิตของพระเป็นการศึกษาทั้งสิ้น เพราะฉะนั้น วัดจึงกลายเป็นศูนย์กลางการศึกษา ยิ่งในสมัยพุทธกาล มีทั้งภิกษุและภิกษุณีจึงถือว่า พระพุทธศาสนาได้ช่วยให้คนได้รับการศึกษาอย่างกว้างขวางทั่วไป เป็นการศึกษาของมวลชน ซึ่งมีทั้งผู้หญิงและผู้ชาย ทําให้สตรีก็มีโอกาสได้รับการศึกษาอย่างดี
มีพระเถรีที่มีชื่อเสียง เป็นเอตทัคคะด้านต่างๆ เช่น เป็นธรรมกถิกา เป็นพหสูต ตลอดจนท่านที่มีความรู้ความสามารถเป็นถึงอัครสาวิกา
นอกจากนั้น ที่สําคัญก็คือ การศึกษาในพระพุทธศาสนานี้เปิดโอกาสแก่คนทุกวรรณะ พระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า จะเป็นคนวรรณะกษัตริย์ ก็ตาม วรรณะพราหมณ์ก็ตาม วรรณะแพศย์ก็ตาม วรรณะศูทรก็ตาม คือจะเป็นชนชั้นผู้ปกครอง หรือจะเป็นชนชั้นเจ้าพิธี เป็นนักวิชาการ เป็นพ่อค้า กรรมกร ตลอดจนเป็นคนรับใช้ก็ตาม เมื่อเข้ามาบวชแล้ว ท่านเรียกว่า เป็นสมณศากยบุตรเสมอกันทั้งหมด
พระพุทธศาสนาเปิดรับคนจากทุกชั้นวรรณะและให้ความเสมอภาค ทําให้ทุกคนได้มีโอกาสศึกษาเล่าเรียน
เรื่องนี้ เป็นการเปลี่ยนแปลงทางสังคมที่สําคัญ เพราะว่าในศาสนาพราหมณ์ เขาผูกขาดการศึกษา อย่างที่กล่าวว่า พราหมณ์เท่านั้นที่จะเป็นผู้รักษาทรงพระเวทไว้ เป็นผู้ที่รับถ่ายทอดสืบต่อกันมาโดยถือเป็นคัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์ วรรณะที่จะเรียนพระเวทได้บ้างก็มีวรรณะกษัตริย์ รองลงไปก็วรรณะแพศย์ เช่นพวกพ่อค้า แต่วรรณะศูทรไม่มีโอกาสศึกษาเลย พวกนอกวรรณะ คือ จัณฑาล เป็นอันไม่ต้องพูดถึง
สําหรับคนวรรณะศูทร แม้แต่เพียงจะฟังการสาธยายพระเวท ก็ไม่มีโอกาส ในคัมภีร์มนูธรรมศาสตร์ (ภาษาเดิมเรียกว่า มานวธรรมศาสตร์) ซึ่งเป็นคัมภีร์หรือตํารากฎหมายของพราหมณ์ มีบัญญัติห้ามไม่ให้สาธยายพระเวทในที่มีคนวรรณะศูทรอยู่ด้วย (มนุสมฺฤติ, IV.99)
ในกฎหมายธรรมสูตรของพราหมณ์ถึงกับมีบทลงโทษอย่างรุนแรง ว่าถ้าคนวรรณะศูทรฟังสาธยายพระเวท ให้เอาดีบุกหลอมหยอดหูมัน ถ้ามันสาธยายพระเวท ให้ตัดลิ้นมันเสีย ถ้ามันเรียนพระเวท ให้ผ่ากายมันเป็นสองซีก (เคาตมะ, XII.4-5-6) นี่ร้ายขนาดไหน
มีเรื่องราวในชาดกเล่าว่า พระโพธิสัตว์เกิดเป็นคนนอกวรรณะ คือ เป็นคนจัณฑาล อยากจะเล่าเรียนศึกษา
สมัยก่อนพุทธกาลนั้น แหล่งเล่าเรียนศึกษาที่สําคัญก็คือ ตักกสิลา ซึ่งเป็นดินแดนทิศาปาโมกข์ ใครๆ ก็ไปเรียนกันที่นั่น ไม่ว่าจะเป็นพ่อค้า เป็นเศรษฐี เป็นมหากษัตริย์ เป็นเจ้าชาย ก็ต้องพากันไปเรียนที่สํานักทิศาปาโมกข์ แต่เขาเปิดให้เรียนเฉพาะคนวรรณะสูงเท่านั้น ส่วนพวก วรรณะศูทร ไม่มีโอกาสได้เรียน วรรณะจัณฑาลไม่ต้องพูดถึง
ทีนี้ตามเรื่องราวที่กล่าวไว้เมื่อกี้ว่า พระโพธิสัตว์ได้เกิดในวรรณะจัณฑาล มีความใคร่ต่อการศึกษา อยากจะเรียนก็ไม่มีทางจะเล่าเรียน ก็เลยปลอมตัวเข้าไปเรียนในสํานักทิศาปาโมกข์
เรียนๆ ไป มาถึงวันหนึ่ง ก็ไม่สามารถปิดบังชาติกำเนิดของตนได้ เพราะชาติกำเนิดนี้ มีเรื่องเกี่ยวกับวัฒนธรรมประเพณี และชีวิตความเป็นอยู่ตั้งแต่ขั้นพื้นฐาน เมื่อไปอยู่รวมกับเขานานๆ ก็ปิดไม่ไหว ลักษณะอาการบางอย่างก็ปรากฏออกมาจนเพื่อนจับได้
พอเพื่อนจับได้ว่าเป็นคนจัณฑาลมาร่วมสํานักเท่านั้นแหละ เพื่อนที่เคยอยู่ร่วมกัน รักใคร่กัน ก็กลับเป็นศัตรูทันทีพากันจับพระโพธิสัตว์ซ้อมใหญ่ พร้อมทั้งขับไล่ให้ออกจากสํานักไป
เรื่องนี้ ก็เป็นตัวอย่างที่ชี้ให้เห็นว่า การศึกษาที่เป็นมาในศาสนาพราหมณ์นั้น มีการผูกขาดเหลือเกินด้วยลัทธิวรรณะนี้ เมื่อพระพุทธเจ้าทรงประกาศพระศาสนาตั้งคณะสงฆ์ขึ้นมา จึงถือเป็นการปฏิวัติสังคมที่สําคัญ ทําให้มีการเปิดรับคนทุกวรรณะให้มีการศึกษาอย่างเสมอภาค การศึกษาก็เจริญขึ้น ด้วยอาศัยพระพุทธศาสนา แล้วก็วัดนี่แหละที่เป็นศูนย์กลางการศึกษา | | | | |
