สืบสานวัฒนธรรม โดยการนำของปัญญา

พระครูพิพิธสุตาทร (พระมหา ดร.บุญช่วย สิรินธโร)

รองอธิการบดีวิทยาเขตเชียงใหม่

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตเชียงใหม่

—————————————————-

ในกระแสแห่งสังคมบริโภค (Consumeristic Society) เช่นปัจจุบันนี้
ชาวโลกต่างประสบกับปัญหาอันเนื่องมาจากการบริโภค ทั้งปัญหาทางกาย เช่น
การเกิดโรคใหม่ๆ ที่มาจากการบริโภคโดยตรง และปัญหาทางใจ เช่น
ความวิตกกังวล ความหวาดระแวง ความท้อแท้สิ้นหวัง
ซึ่งสังคมบริโภคได้ใช้วิธีการโฆษณา ชวนเชื่อ
ประชาสัมพันธ์ผ่านสื่อสารทุกรูปแบบ ด้วยความเชื่อเบื้องลึกที่ว่า
“ความอยากของมนุษย์นั้นจะต้องได้รับการตอบสนอง”
ในทำนองที่ว่ามนุษย์จะต้องสร้างสุขให้เกิดขึ้นแก่ตนเอง
และวิธีการที่จะสร้างสุขที่ได้ผลก็คือ การตอบสนองความอยากให้ได้ทุกรูปแบบ
ไม่ว่าจะเป็นความอยากเพื่อมีวัตถุมาเสพบริโภค

วิธีคิดในการสร้างสุขนั้น สนับสนุนความโลภ
และเมื่อผู้คนต่างมีความโลภเป็นธรรมในใจ
ก็จะนำไปสู่การแย่งชิงทรัพยากรของกันและกัน เอาตัวตนของตนเองเป็นสำคัญ
มองไม่เห็นว่าผู้ที่อ่อนแอกว่าจะต้องให้ความช่วยเหลือ เกื้อกูล
เอื้อเฟื้อให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น จึงเกิดปรากฏการณ์แห่งการทอดทิ้งกัน
ปล่อยให้ผู้อ่อนแอต้องกระเสือกกระสนดิ้นรนเพื่อเอาชีวิตรอดด้วยตนเอง
ปรากฏการณ์ที่ชัดเจนที่เห็นได้ในโลกปัจจุบันคือ ความยากจน
ความอยุติธรรมในสังคม ปัญหาสังคม เช่น ยาเสพติด โสเภณี ความรุนแรง สงคราม
การทำลายสิ่งแวดล้อม ความเครียด พฤติกรรมที่เบี่ยงเบน

ในทางตรงกันข้าม พระพุทธศาสนามีวิธีคิดสำคัญอยู่ที่
การกำจัดทุกข์ วิธีคิดดังกล่าวนำมาซึ่งการแสวงหาทางออก
หรือทางที่จะกำจัดทุกข์ ซึ่งเป็นที่มาแห่งปัญญาเพื่อการอยู่ร่วมกันด้วยดี
และวิธีการหรือทางออกที่ถูกต้องที่สุดก็คือทางที่จะนำไปสู่การลดความโลภ
ความโกรธ ความหลง
ซึ่งเมื่อถึงที่สุดดังกล่าวสันติภาพอาจยอแสงในท่ามกลางแห่งกระแสนิยมในโลก
ปัจจุบันนี้ได้

การแสดงออกในทางปฏิบัติ
ชาวพุทธอาศัยประเพณีพิธีกรรมที่บรรพบุรุษได้สร้างสรรค์ไว้เป็นช่องทางแห่ง
การเข้าสู่วิถีที่จะนำไปสู่การลดละความโลภ ความโกรธ ความหลง
เพราะในพิธีกรรมหนึ่งๆ จะประกอบไปด้วยการแสดงออกโดยการให้ (ทาน)
การปฏิบัติต่อเพื่อนมนุษย์และสรรพสัตว์ที่สร้างสรรค์ดีงาม (ศีล)
และการเจริญสติระลึกถึงความไม่เที่ยง
เป็นทุกข์และการหาตัวตนที่แท้จริงไม่ได้
แต่เป็นที่น่าเสียดายว่าพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาหรือศาสนพิธีในปัจจุบัน
เหลือไว้แต่เพียงรูปแบบ แต่หาสาระได้ยากยิ่งขึ้นเรื่อยๆ
ตัวอย่างการถวายสังฆทานของชาวพุทธในปัจจุบันน่าจะเป็นเครื่องยืนยันถึงวิกฤต
ความรู้เชิงสาระที่อยู่เบื้องหลังของพิธีกรรมการถวายสังฆทาน
ไม่ว่าจะเป็นเรื่องเป้าหมายหลักคือการกำจัดความตระหนี่
และเป้าหมายรองคือการทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา
และการช่วยเหลือเกื้อกูลผู้ที่ขาดแคลนวัตถุมากกว่าเรา
หรือแม้กระทั่งเรื่องการให้ทานโดย

ไม่เจาะจงผู้รับซึ่งในทางพระพุทธศาสนาถือว่ามีอานิสงส์มาก

ปัจจุบัน มีความพยายามจากคนจำนวนมากที่มีความเชื่อว่า
วัฒนธรรมที่สืบทอดมาแต่บรรพบุรุษจะเป็นทางออกสำคัญของสังคมบริโภค
ในการที่จะนำกลับมาทบทวนและปรับประยุกต์ ตลอดถึงสืบสานสู่ลูกหลานต่อไป
การสืบสานวัฒนธรรมอย่างเข้าใจจึงเป็นเรื่องที่สำคัญมาก
มีตัวอย่างนักปราชญ์ทางพระพุทธศาสนาจำนวนไม่น้อย
ที่ได้ออกมาเสนอแนะแนวทางในการปรับปรุงวัฒนธรรมในด้านพิธีกรรมให้เหมาะสมสอด
คล้องกับสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป
แต่ดูเหมือนว่าจะยังขาดผู้ที่เอาจริงเอาจังในการจัดการเรื่องนี้
สวนโมกขพลาราม วัดชลประทานรังสฤฏดิ์ วัดสวนแก้ว วัดญาณเวศกวัน
น่าจะเป็นวัดที่ประสบความสำเร็จในความพยายามในการปรับปรุงเปลี่ยนแปลง
พิธีกรรมให้สมสมัย
แต่ก็ยังดูจำกัดอยู่ในวงแคบๆเฉพาะวัดในเครือข่ายเท่านั้น
ในขณะที่วัดโดยทั่วไปยังคงไม่ค่อยจะขยับสู่การเปลี่ยนแปลงเท่าใดนัก
จะเป็นด้วยเหตุผลใดก็ตาม
การปรับเปลี่ยนก็น่าจะเกิดขึ้นโดยเร่งด่วนเพื่อรองรับกระแสการเปลี่ยนแปลง
ที่นับวันก็ยิ่งรุกอย่างเร็วและรุนแรงอย่างที่หลายฝ่ายตั้งตัวกันไม่ทัน

หากพูดถึงพิธีกรรมทางศาสนาโดยรวมแล้ว
ในขณะนี้พิธีกรรมทางศาสนาหลายพิธีได้ถูกหน่วยงานองค์กรทางธุรกิจเข้ามายึด
เอาไปดำเนินการแทบจะไม่เหลือแล้ว ไม่ว่าจะเป็นงานวันเกิด งานแต่งงาน
หรืออีกหลายๆ งาน ซึ่งถ้าไม่ถูกยึดไปทั้งหมดก็ถูกยึดไปแล้วบางส่วน ดังนั้น
ฐานที่มั่นสำคัญในเรื่องพิธีกรรมสำหรับพระสงฆ์ขณะนี้น่าจะอยู่ที่พิธีกรรม
งานศพ ที่ยังไม่มีหน่วยงานหรือองค์กรใดมายึดเอาไปครอบครองอย่างเต็มรูปแบบ
แม้ว่าบางส่วนของพิธี (การรับเหมาจัดอาหาร นิมนต์พระ จัดเครื่องไทยทาน
เป็นต้น) จะถูกยึดไปแล้วในบางพื้นที่

ล้านนา
ได้ชื่อว่าเป็นภูมิภาคที่ยังคงรักษาจารีตประเพณีไว้อย่างเหนียวแน่น
นอกจากจะยังคงมีวิถีปฏิบัติที่มั่งคงแน่วแน่บนแนวทางความเชื่อทางพระพุทธ
ศาสนาแล้ว ยังมีการปรับประยุกต์ให้สอดคล้อง
กับความเชื่อท้องถิ่นได้อย่างกลมกลืน ด้วยความเข้าใจที่ลึกซึ้ง
และการปฏิบัติที่เหมาะสม แต่เมื่อกาลเวลาเปลี่ยนไป
กระแสบริโภคนิยมโถมกระหน่ำท่วมทับลงมาอย่างแรงเช่นทุกวันนี้
แต่ว่าการยึดถือและวิถีปฏิบัติบางอย่างทำให้พิธีกรรมที่เคยเรียบง่ายมีสาระ
กลายเป็นสิ่งที่ยุ่งยากเป็นภาระไปเสียได้
โดยเฉพาะอย่างยิ่งพิธีกรรมงานศพที่ถือว่าเป็นเรื่องของความสูญเสีย
ความเศร้าโศก การไม่คาดคิดเตรียมการล่วงหน้า
นับวันจะยิ่งไหลไปตามกระแสจะอาจจะหันกลับมาเป็นแบบดั้งเดิมได้ยากทุกที

ชมชนอำเภอนาหมื่น จังหวัดน่าน และชุมชนบ้านดง ตำบลนายาง อำเภอสบปราบ จังหวัดลำปาง โดยการนำของนายอิ่นแก้ว เรือนปานันท์ โดยการนำของพระปลัดอภินันท์ อภิปญฺโญ ได้ลุกขึ้นมาตั้งคำถามกับพิธีกรรมงานศพในชุมชนที่ตนเองคุ้นชินในหลายๆประเด็น เช่น ทำไม
การจัดพิธีกรรมงานศพจึงต้องตั้งศพบำเพ็ญกุศลกันนานหลายๆ วัน
ทำไมการประกอบพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนามีความแตกต่างกัน
ทำไมค่าใช้จ่ายในการจัดงานศพถึงสูงมากกระทั่งเจ้าภาพถึงมีหนี้สินที่ต้อง
ชำระอีกจำนวนมากหลังเสร็จงาน
ทำไมจึงมีการเลี้ยงเหล้าสุราและเล่นการพนันในงานศพทั้งที่เป็นทางแห่งความ
เสื่อม (อบายมุข) ทำไมจึงมีการเล่นเครื่องเล่นที่เน้นความสนุกสนาน
ทำไมจึงมีการวางผ้าบังสุกุลกันมากมายทำไม….ทำไม….และทำไม…….. …??????

เมื่อมีข้อสงสัย
ชุมชนทั้งสองแห่งจึงคิดกระบวนการให้ได้คำตอบต่อคำถามเหล่านั้น
โดยการทำให้เป็นคำถามสาธารณะมากขึ้น จากหนึ่งคน เป็นหนึ่งกลุ่ม
กระทั่งเป็นข้อสงสัยที่คนในชุมชนส่วนใหญ่ต้องการคำตอบ
ทำไมถึงเป็นอย่างนั้น…????? และคำตอบที่ได้ก็น่าสนใจเป็นยิ่งนัก!!!!!!!

ต่อคำถามว่า
“ทำไมการจัดพิธีกรรมงานศพจึงต้องตั้งศพบำเพ็ญกุศลกันนานหลายๆ วัน”
คำตอบที่ได้ก็คือ
เป็นเพราะชุมชนมีความเชื่อกันมาแต่โบราณในเรื่องฤกษ์ยามในการประกอบกรรมพิธี
งานต่างๆ
ซึ่งในส่วนของพิธีกรรมงานศพก็จะมีความเชื่อว่าไม่ควรทำฌาปนกิจศพในวันต่างๆ
หลายวัน ซึ่งเป็นความเชื่อที่สั่งสมกันมากจากหนึ่งแล้วเพิ่มขึ้นมาตามลำดับ
และหากผู้ใดฝ่าฝืน
ไม่ปฏิบัติตามความเชื่อหรือข้อห้ามในการประกอบพิธีกรรมดังกล่าวนั้น
ก็จะเกิดอาเพศเหตุร้ายเกิดขึ้นทั้งในครอบครัวและชุมชนแห่งนั้น
จึงไม่มีผู้ใดกล้าฝ่าฝืน กระทำนอกกรอบความเชื่อดังกล่าว
ดังนั้นเมื่อคำนวณวันเสียที่ไม่ควรทำพิธีฌาปนกิจ
ซึ่งบางครั้งไม่ตรงกันก็อาจต้องเก็บศพไว้บำเพ็ญกุศลนานถึง ๕ วัน ถึง ๗ วัน

ด้านเศรษฐกิจในการจัดงานศพแต่ละครั้ง
ค่าใช้จ่ายในการจัดงานที่ค่อนข้างสูงเมื่อเปรียบเทียบกับรายได้ของประชาชน
เพราะหลายเรื่องชุมชนไม่ได้ดำเนินการเอง
แต่ใช้บริการเหมาจากธุรกิจเช่นอาหาร โลงศพ เครื่องไทยทาน เป็นต้น
ผสมผสานกับที่ต้องตั้งศพบำเพ็ญกุศลนานๆ โดยไม่จำเป็น
ยิ่งทำให้รายจ่ายพุ่งสูงขึ้นเป็นเงาตามตัว
โดยเฉพาะหากเจ้าภาพเป็นประเภทหน้าใหญ่
ก็อาจถึงกับต้องกู้หนี้ยืมสินมาจัดงานศพให้สมหน้าตา

การที่มีการเลี้ยงเหล้าสุราและเล่นการพนันในงานศพ
ก็เพราะความเชื่อที่จะช่วยให้มีคนอยู่ร่วมงานศพ
และเป็นเพื่อนเจ้าภาพตลอดเวลา
อีกทั้งเพราะมีธุรกิจการพนันที่มักจะมา(ประมูล)รับเหมาจ่ายค่าจัดงานศพให้
โดยที่เจ้าภาพจะได้ผ่อนเบาภาระของตน
ในขณะที่เมื่อเจ้าภาพงานศพบางคนได้เคยไปเห็นการนำเอาเครื่องเล่นที่สนุกสนาน
มาเล่นในงานศพในชุมชนอื่น ก็เลยเลียนแบบนำเอามาเล่นบ้าง
เพราะเข้าใจว่าเป็นเรื่องใหม่ที่น่าสนใจ
และที่สุดก็คือการวางผ้าบังสุกุลที่บางแห่งใช้เวลามากเพราะมีแขกผู้มี
เกียรติไปร่วมงานมาก
ซึ่งก็จะต้องให้เกียรติกันให้ทั่วถึงอันเป็นการประกาศตัวตนให้ใหญ่ขึ้น
ทั้งๆที่งานศพน่าจะเป็นงานจะเป็นโอกาสของความเข้าใจความจริงที่เป็นสากลแห่ง
โลกและชีวิต คือ ความไม่เที่ยง เป็นทุกข์
และหาตัวตนที่แท้จริงให้ยึดถือไม่ได้

นอกจากนี้
สิ่งที่สำคัญที่เป็นสาระของพิธีกรรมงานศพได้ถูกบิดเบือนและบดบังไปมาก
เช่นการเรียนรู้หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
ในการประกอบพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาในงานศพ จะมีคำกล่าวบูชา อาราธนา
คำสวดต่างๆ รวมถึงการเทศนาธรรมเกิดขึ้นทุกขั้นตอนของพิธีกรรม
ที่นับว่าเป็นกิจกรรมหลักในพิธีกรรมศพ แต่ประชาชนส่วนมาก (กว่าร้อยละ ๙๕)
ไม่รู้ความหมายเนื่องจากเป็นภาษาบาลี
การปฏิบัติจึงเป็นการปฏิบัติตามคำชี้นำของพระสงฆ์และมัคนายก
เอาความเชื่อเรื่องบุญกุศลเป็นตัวตั้ง
ทำให้ไม่เกิดกระบวนการเรียนรู้ไปสู่ปัญญาตามหลักของพระพุทธศาสนา
การปฏิบัติดังกล่าวจึงเป็นเพียงการท่องจำและการกระทำสืบๆ กันมา

เมื่อชุมชนเข้าใจปัญหา และสาเหตุที่แท้จริงของปัญหาที่เกี่ยวข้องกับพิธีกรรมงานศพเหล่านี้แล้ว ต่างก็พยายามที่จะช่วยกันแก้ไข

ชุมชนอำเภอนาหมื่นเลือกที่จะเริ่มจากการทบทวนความเชื่อเรื่องฤกษ์ยาม
โดยการระดมนักปราชญ์ท้องถิ่นที่มีตำราร่ำเรียนมาจากครูบาอาจารย์ที่ต่างกัน
เพื่อให้มาประชุมปรึกษาหารือหาข้อยุติเกี่ยวกับการกำหนดวันเสียหรือวันที่
เชื่อว่าไม่ควรทำพิธีฌาปนกิจเสียใหม่
เพื่อให้เกิดความสบายใจในการนำไปสู่การปฏิบัติต่อไป
ซึ่งก็ได้ผลดีเป็นอย่างมาก มีการลดทอนวันเสียลง
และนำมาสู่การประหยัดค่าใช้จ่ายในการจัดงาน

นอกจากนี้ ชุมชนยังได้แนวทางและรูปแบบพิธีกรรมที่เหมาะสมและ
เอื้อต่อกระบวนการเรียนรู้ธรรมะ
ทำให้ประหยัดเวลาและค่าใช้จ่ายในการจัดงานศพ
จากเดิมค่าใช้จ่ายในงานศพเฉลี่ยประมาณ ๑๐,๐๐๐ – ๑๒,๐๐๐ บาท/วัน
โดยระยะเวลาในการจัดงานศพจากเดิมใช้เวลา ๓ – ๙ วัน
ปัจจุบันเกิดการเปลี่ยนแปลงที่เป็นรูปธรรมคือค่าใช้จ่ายลดลงเหลือวันละ
๗,๐๐๐ – ๘,๐๐๐ บาท ระยะเวลาที่จัดงานศพลดลงอยู่ในช่วงเวลาประมาณ ๓ – ๕ วัน
และพิธีกรรมที่จัดก็เน้นความประหยัด เรียบง่าย และถูกต้องตามประเพณี
สามารถลดค่าใช้จ่าย ลดเวลาประกอบพิธี และรูปแบบพิธีกรรม

ดังกล่าวได้ขยายผลไปในอีกหลายชุมชน โดยบางพื้นที่สภาวัฒนธรรมอำเภอได้นำเอาไปใช้ในระดับอำเภอ

ในขณะที่ชุมชนบ้านดงเริ่มต้นโดยการลดการเลี้ยงเหล้าในงานศพในชุมชน
พร้อมทั้งชี้แจงเหตุผลให้เกิดความเข้าใจและคิดร่วมกันว่า
ถ้าหากว่าผู้ตายเป็นหัวหน้าครอบครัวแล้ว ลูกเขาจะเรียนหนังสืออย่างไร
ภรรยาเขาจะไปสร้างฐานะอย่างไร ย้ำคำถามเหล่านี้อยู่ตลอดเวลา
เป็นข้อคิดให้ชาวบ้านได้คิดไปทำไป

วันนี้ชุมชนบ้านดง ตำบลนายาง
ประกาศตัวเป็นหมู่บ้านปลอดเหล้าในงานศพร้อยเปอร์เซ็นต์
สร้างความภาคภูมิใจให้กับคนในชุมชนที่สามารถเป็นต้นแบบของวิธีการและรูปแบบ
การเรียนรู้

ซึ่งมีอีกหลายๆ
โครงการที่ต่อยอดวิธีคิดจากงานจัดระเบียบสังคมลดเหล้าในงานศพของหมู่บ้าน
เช่นงานด้านสาธารณสุข งานด้านการป้องกันอุบัติภัยจราจร
การจัดค่ายพุทธบุตรสำหรับเยาวชนเพื่อเสริมสร้างคุณธรรมจริยธรรมในระดับตำบล
เป็นต้น

นี่เป็นตัวอย่างของความพยายามของชุมชนในการสืบสานวัฒนธรรมโดยใช้ปัญญา
เป็นตัวนำ
เริ่มต้นการคิดสืบสานด้วยการหยิบยกเอาเรื่องพิธีกรรมงานศพเป็นเครื่องมือ
แห่งการเรียนรู้
ประสบการณ์ของทั้งสองชุมชนเป็นประสบการณ์ที่น่าไปศึกษาเรียนรู้เป็นอย่าง
ยิ่ง เพราะเป็นประสบการณ์
ที่เกิดขึ้นจากการนำของพระสงฆ์และผู้นำที่นับถือพระพุทธศาสนา น่า
จะถึงเวลาที่พระสงฆ์และองค์กรชาวพุทธจะหันมาสืบสานพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา
ด้วยปัญญาอย่างจริงจัง เพื่อให้พิธีกรรมยังคงคุณค่าสาระ เรียบง่าย
และประหยัด ดังที่ทั้งสองชุมชนกำลังดำเนินการ
ทั้งนี้ก็เพื่อความอยู่ดีของสังคมพุทธ ท่ามกลางสังคมบริโภค

——————————–

ภาพจาก //www.photogangs.com/webboard/index.php?showtopic=4120

Create Date : 26 มกราคม 2553		0 comments
Last Update : 26 มกราคม 2553 9:19:37 น.
Counter : 446 Pageviews.
Share Tweet