สุนทรภู่ ครูเสภาและทะเลอันดามัน
บทเสภาตอนกำเนิดพลายงามและเสภาเรื่องพระราชพงศาวดาร

สุจิตต์ วงษ์เทศ บรรณาธิการ
สำนักพิมพ์มติชน พิมพ์รวมเล่มครั้งแรก : มิถุนายน 2538 ราคา 120 บาท / 183 หน้า
ซื้อเมื่อ : 14 กรกฎาคม 2538

โปรยปกหลัง
สุนทรภู่เป็น "ครูเสภา" คนสำคัญสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์
แต่งเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนตอนกำเนิดพลายงามเป็นเรื่องแรก สมัยรัชกาลที่ 2
และแต่งเสภาเรื่องพระราชพงศาวดารเป็นเรื่องสุดท้าย สมัยรัชกาลที่ 4

พระอภัยมณีของสุนทรภู่ ไม่มีบรรยากาศท้องทะเลอ่าวสยาม
แต่เป็นบรรยากาศทะเลอันดามัน อ่าวเบงกอล แถบอินเดีย พม่า ไทย
ลงไปถึงหมู่เกาะทั้งในมาเลเซีย อินโดนีเซีย และศรีลังกา

เมื่อครั้งที่คุณขรรค์ บุนปาน มอบหมายให้ผมควบคุมการบันทึกเสียงขับเสภาตอนกำเนิดพลายงาม โดย ครูแจ้ง คล้ายสีทอง อันเป็นส่วนหนึ่งของรายการ เทิดสุนทรภู่ ที่กรมศิลปากร ร่วมกับบริษัท มติชน จำกัด (มอาชน) ศิลปวัฒนธรรม และเบียร์ช้าง ทำให้ผมต้องทบทวนเรื่องราวของสุนทรภู่ที่เกี่ยวกับปี่พาทย์และเสภาทั้งหมด เพื่อเขียนคำอธิบายย่อๆ ประกอบรายการ

ครั้นค้นไปเขียนไปก็ได้ "เกร็ด" มาเป้นกองจนเกินความต้องการของคำอธิบายย่อ ต้องทยายลงในหนังสือศิลปวัฒนธรรมรายเดือนบ้าง เขียนลงในหนังสือมติชน สุดสัปดาห์บ้าง ทั้งเห็นว่าเสภา 2 เรื่องของสุนทรภู่ไม่ยาวนัก น่าจะรวมให้อยู่ในที่เดียวกันเสียจะได้สะดวกที่ผู้สนใจจะเก็บไว้อ่าน ผมจึงตัดสินใจรวมพิมพ์เป็นเล่มขึ้นมาในลักษณะศิลปวัฒนธรรม ฉบับพิเศษ ตามที่เคยทำมาก่อนแล้ว

เล่าถึงประวัติสุนทรภู่ในแต่ละช่วงชีวิต ที่พอจะบอกย่อๆ ได้ว่า
เกิด - วังหลัง, โต - วังหลวง, บวช - วัดหลวง และ ตาย - วังหน้า
สันนิษฐานว่ามีบรรพชนอยู่ในตระกูลพราหมณ์ ชาวเมืองเพชรบุรี และ
เป็นนักเลงทำเพลงยาวและบอกบทละครนอก

เล่าถึงการขับเสภา ตั้งแต่เริ่มจากการขับคำกลอน มาเป็นขับคลอเสียงกรับ
จนกระทั่งขับเสภาประกอบปี่พาทย์
และสันนิษฐานว่า ในช่วงหนึ่งของชีวิตของสุนทรภู่ ท่านก็เคยรับจ้างบอกบทละครนอกด้วย

เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอน กำเนิดพลายงาม แต่งหลังพ.ศ. 2352 ในแผ่นดินรัชกาลที่ 2
การที่ท่านเรื่องแต่งตอนนี้นั้น อาจเป็นเพราะ "ปมด้อย" ที่แฝงอยู่ในใจของท่านก็ได้
ท่านจึงเลือกแต่งตอนกำเนิดพลายงาม เพราะเป็นตอนที่พลายงามต้องพลัดพรากจากแม่ คือนางวันทอง
เพื่อไปอยู่กับย่าคือนางทองประศรี แล้วตามหาพ่อที่แท้จริง คือขุนแผน
ซึ่งตรงกับชีวิตของท่านที่ต้องไปตามหาพ่อที่เมืองแกลง แล้วเขียนนิราศเมืองแกลงเป็นเรื่องแรก

บทเสภาตอนนี้ น่าจะคุ้นเคยกันดีอยู่แล้ว เพราะกระทรวงศึกษาตัดบางตอนมาให้เรียนในหนังสือวิชาภาษาไทย
บทเด่นๆ ที่ท่องจำกันก็คือ

เจ้าพลายงามความแสนสงสารแม่
ชำเลืองแล ดูหน้าน้ำตาไหล
แล้วกราบกรานมารดาด้วยอาลัย
ลูกเติบใหญ่คงจะมาหาแม่ คุณ
แต่ครั้งนี้มีกรรมจะจำจาก
ต้องพลัดพรากแม่ไปเพราะไอ้ขุน
เที่ยว หาพ่อขอให้ปะเดชะบุญ
ไม่ลืมคุณมารดาจะมาเยือน
แม่รักลูกลูกก็รู้อยู่ ว่ารัก
คนอื่นสักหมื่นแสนไม่แม้นเหมือน
จะกินนอนวอนว่าเมตตาเตือน
จะ จากเรือนร้างแม่ไปแต่ตัว
แม่วันทองของลูกจงกลับบ้าน
เขาจะพาลว้าวุ่น แม่ทูนหัว
จะก้มหน้าลาำไปมิได้กลัว
แม่อย่ามัวหมองนักจงหักใจ ฯ

นางกอด จูบลูกหลังแล้วสั่งสอน
อำนวยพรพลายน้อยละห้อยไห้
พ่อไปดีศรีสวัสดิ์ กำจัดภัย
จนเติบใหญ่ยิ่งยวดได้บวชเรียน
ลูกผู้ชายลายมือนั้นคือยศ
เจ้า จงอตส่าห์จำสม่ำเสมียน
แล้วพาลูกออกมาหน้่าท่าเกวียน
จะจากเีจียนใจ ขาดอนาจใจ
ลูกก็แลดูแม่แม่ดูลก
ต่างพันผูกเพียงว่าเลือดตาไหล
สะอื้น ร่ำอำลาด้วยอาลัย
แล้วแข็งใจจากนางตามทางมา
เหลียวหลังยังเห็นแม่แล เขม้น
แม่ก็เห็นลูกน้อยละห้อยหา
แต่เหลียวเหลียวเลี้ยวลับวับวิญญาณ์
โอ้ เปล่าตาต่างสะอื้นยืนตะลึงฯ

เสภาพระราชพงศาวดาร แต่งหลังพ.ศ.2394 ในแผ่นดินรัชกาลที่ 4
ซึ่งทรงโปรดเกล่าให้สุนทรภู่แต่งขึ้น สำหรับขับถวายเมื่อทรงเครื่องใหญ่ (ตัดผม)
เสภานี้ขาดเป็น 2 ตอน ตอนต้นแต่งตั้งแต่พระเจ้าอยู่ทองสร้างกรุงศรีอยุธยาไปจนเสร็จการรบขอม
และข้ามไปแต่ตอนศึกพระเจ้าหงสาวดีคราวขอช้างเผือกในแผ่นเดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ์
มาจนถึงเมื่อพระเจ้าไชยเชษฐา กรุงศรีสัตนาคนหุตยกกองทัพมาช่วยกรุงศรีอยุธยา
และถูกกลอุบายของพระเจ้ากรุงหงสาวดีตีแตกกลับไป

บทความนี้นำเสนอข้อสันนิษฐานและหลักฐานใหม่ที่แสดงให้เห็นว่า
ฉากของเรื่องพระอภัยมณี ที่อยู่อยู่ ทะเลอันดามัน มิใช่ใน อ่าวไทย
อย่างที่เชื่อกันมาแต่เก่าก่อนว่า เกาะเสม็ด อาจจะเป็นเกาะแก้วพิศดาร
แต่ควรจะเป็นช่วงศรีลังกา เรื่อยมาจนถึงเกาะต่างๆ ในอินโดนีเซีย

ตั้งข้อสังเกตถึงอาวุธของพระเอกวรรณคดี ที่แตกจากคตินิยมในยุคสมัยนั้น
อาจเป็นเพราะในช่วงที่แต่งนั้น "ครูมีแขก" ครูดนตรีคนสำคัญ เป็นบุคคลที่สุนทรภู่ยกย่องนับถือมาก
จึงให้พระอภัยมณีเป่าปีเก่งอย่างครูและใช้เป็นอาวุธได้แบบเดียวกับเรื่องไซฮั่นด้วย