ผมลงไปแอบอยู่ใต้โต๊ะ...จำไว้ว่าหากเกิดแผ่นดินไหว ต้องมุดลงไปใต้โต๊ะก่อนเพื่อไม่ให้ของหล่นใส่หัว สองมือจิกพื้นแน่น สองเข่ากดหนัก ก็ยังเอาไม่อยู่ ต้องไขว่คว้าหาที่เกาะจ้าละหวั่น เข้าใจทันทีว่าชินโดะ 7 เป็นเช่นนี้ นี่แหละนะ...สิบปากว่าไม่เท่าตาเห็น สิบตาเห็นไม่เท่าโดนเต็มๆ

       (ท่านใดสนใจไปลองได้ ค่าเข้าฟรี www.tfd.metro.tokyo.jp/hp-ikbskan/)

ศูนย์เรียนรู้ความปลอดภัยในชีวิตอิเกะบุกุโระ

อดีตกับการเรียนรู้

ในแต่ละปี ญี่ปุ่นมีแผ่นดินไหวตามที่ต่างๆ รวมแล้วหลายร้อยครั้งหรืออาจเกินพันครั้ง เมื่อมองย้อนครั้งใหญ่ที่กลายเป็นประวัติศาสตร์ จนถึงแผ่นดินไหวคุมะโมะโตะ ประมวลได้ดังนี้

1 กันยายน 1923 - แผ่นดินไหวคันโต (関東地震；Kantō Jishin) ขนาด 7.9 ชินโดะสูงสุด 6 เกิดที่กรุงโตเกียวและจังหวัดใกล้เคียง นำไปสู่ “ภัยพิบัติแผ่นดินไหวครั้งใหญ่คันโต” (関東大震災；Kantō Dai-shinsai) เสียชีวิตมากกว่าแสนคน 

ภัยพิบัติแผ่นดินไหวครั้งใหญ่คันโต

17 มกราคม 1995 - แผ่นดินไหวทางใต้ในจังหวัดเฮียวโงะ (兵庫県南部地震 ; Hyōgo-ken Nanbu Jishin) ขนาด 7.3 ชินโดะสูงสุด 7 เกิดในแถบจังหวัดเฮียวโงะ (เช่น เมืองโคเบะ [โกเบ]) และพื้นที่ใกล้เคียง

นำไปสู่ “ภัยพิบัติแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ฮันชิงอะวะจิ” (阪神・淡路大震災；Hanshin Awaji Dai-shinsai) เสียชีวิตราว 6,400 คน

23 ตุลาคม 2004 - แผ่นดินไหวชูเอะสึจังหวัดนีงะตะ (新潟県中越地震 ; Nīgata-ken Chūetsu Jishin） ขนาด 6.8 ชินโดะสูงสุด 7 เสียชีวิตราว 70 คน

11 มีนาคม 2011 - แผ่นดินไหวนอกชายฝั่งแปซิฟิกภูมิภาคโทโฮะกุ (東北地方太平洋沖地震 ; Tōhoku-chihō Taihēyō Oki Jishin) ขนาด 9 ชินโดะสูงสุด 7 เกิดแถบจังหวัดฟุกุชิมะ และจังหวัดใกล้เคียง

นำไปสู่ “ภัยพิบัติแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ทางตะวันออกของญี่ปุ่น” (東日本大震災 ; Higashi Nihon Dai-shinsai) เกิดสึนามิพัดถล่มฝั่งเป็นแนวยาว เสียชีวิตราว 16,000 คน สูญหายราว 2,500 คน 

ภัยพิบัติแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ทางตะวันออกของญี่ปุ่น

16 เมษายน 2016 - แผ่นดินไหวคุมะโมะโตะ (熊本地震；Kumamoto Jishin) ขนาด 7.3 ชินโดะสูงสุด 7 (วันที่ 14 เมษายน) เกิดที่จังหวัดคุมะโมะโตะ มีผู้เสียชีวิตอย่างน้อย 40 คน

        คำถามคือ เป็นไปได้ไหมที่มันจะรุนแรงเกินชินโดะ 7? คำตอบคือเป็นไปได้ การที่ไม่มีชินโดะ 8 ไม่ได้หมายความว่าไม่มีความรุนแรงขนาดนั้น เพียงแต่ว่ายังไม่มีการตั้งข้อสันนิษฐานไปถึงตรงนั้น

ตามประวัติจะเห็นได้ว่าเมื่อวันที่ 1 กันยายน 1923 (พ.ศ 2466) ตอนนั้นมีถึงแค่ชินโดะ 6 ต่อมาเกิดแผ่นดินไหวทางใต้ในจังหวัดเฮียวโงะเมื่อปี 1995 (พ.ศ. 2538) ซึ่งรุนแรงกว่า และเพื่อแยกให้เห็นว่ารุนแรงกว่า ดังนั้น “ชินโดะ 7” จึงเกิดขึ้น และหากรุนแรงกว่าชินโดะ 7 เลขตัวต่อๆ ไปก็จะถูกนำมาใช้

       ผมอยู่ร่วมรับรู้ความโชคร้ายจากภัยแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ๆ ข้างต้นมา 3 ครั้ง ตัวเองโชคดีที่อยู่ห่างจากจุดเหนือศูนย์กลางแผ่นดินไหว แต่สำหรับที่คุมะโมะโตะ รู้สึกใจหายมากเมื่อได้ทราบข่าว

เพราะมีความทรงจำที่ดีกับจังหวัดนี้ แม้จะเคยไปเมื่อเนิ่นนานมาแล้วก็ตาม ผมยังจำได้ดีจนถึงทุกวันนี้ เมื่อเกือบ 20 ปีก่อนตอนที่ยังเป็นนักศึกษาแลกเปลี่ยน ครั้งนั้นเดินทางคนเดียวไปเที่ยวคิวชู และตัดสินใจไปคุมะโมะโตะตามคำชวนของเพื่อนด้วย 

แผ่นดินไหวคุมะโมะโตะ

  ผมไปจังหวัดนะงะซะกิก่อน จากนั้นก็นั่งรถไฟ ถึง-ก็-ช่าง-ไม่-ถึง-ก็-ช่าง อ้อมอ่าวจากนะงะซะกิไป ออกเดินทางแต่เช้า กว่าจะถึงคุมะโมะโตะก็ใกล้ค่ำ วันรุ่งขึ้น เพื่อนพร้อมกับครอบครัวของเธอพาผมไปปราสาทคุมะโมะโตะ

ประทับใจมาก ดูอลังการ สีปราสาทเป็นโทนเคร่งขรึมไม่เหมือนที่อื่น และจากนั้นก็ไปเที่ยวภูเขาไฟอะโซะ ระหว่างที่นั่งอยู่ในร้านอาหาร จู่ๆ ก็เกิดเสียงปัง!

       สิ่งของกระทบกันลั่นห้องโถง โคมแกว่งไกวอย่างแรง...ทุกคนที่โต๊ะเราหันหน้ามองกัน แผ่นดินไหวนั่นเอง ช่างบังเอิญเสียจริง เกิดแผ่นดินไหวในวันที่ผมไปเที่ยว ตอนนั้นตื่นเต้นยิ่งกว่าขึ้นรถไฟเหาะ

แต่เพราะเห็นคนญี่ปุ่นอยู่ในท่าทีสงบ เตรียมพร้อมจะหลบภัยอย่างที่เคยฝึกมา ผมจึงไม่กล้าวิ่งนำหน้าใครออกไปก่อน...ดูเหมือนคนญี่ปุ่นเรียนรู้กันมานานว่าต้องตั้งสติ...ตั้งสติ...อย่าลนลาน โชคดีที่สงบลงเสียก่อน แค่นี้ก็ทำเอาหายใจไม่ทั่วท้องไปพักใหญ่

       มาถึงเหตุแผ่นดินไหวครั้งล่าสุดนี้ สิ่งที่น่าเป็นห่วงอย่างหนึ่งนอกจากชีวิตของประชาชนก็คือปราสาทคุมะโมะโตะ ปรากฏว่าเกิดความเสียหายขึ้นกับปราสาท กำแพงฐานด้านนอกพังลงมาบางส่วน หลังคาทลายลงมา แต่ก็นับว่าโชคดีที่ตัวปราสาทยังอยู่

สำหรับภัยพิบัตินี้ ทีแรกก็พากันคิดว่าแผ่นดินไหวเมื่อวันที่ 14 เมษายนตอน 3 ทุ่มเกือบครึ่งคือของจริง แต่เปล่า...ครั้งที่เกิดเมื่อราวตี 1 ครึ่งของวันที่ 16 เมษายนกลับจริงยิ่งกว่า ภาษาญี่ปุ่นเรียก “แผ่นดินไหวนำ” และ “แผ่นดินไหวหลัก” ตามลำดับเช่นนั้นว่า “เซ็นชิง” (前震；zenshin) และ “ฮนชิง” (本震；honshin)

       เมื่อเกิดแผ่นดินไหวหลักแล้ว ก็จะเกิด “แผ่นดินไหวตาม” หรือแผ่นดินไหวระลอกหลัง หรืออาฟเตอร์ช็อก (aftershock) ต่อมาอีกเป็นสิบๆ หรือเป็นร้อยครั้ง เรียกว่า “โยะชิง” (余震；yoshin) ดังนั้น ประชาชนจำนวนมากจึงไม่สามารถใช้ชีวิตอยู่ในบ้านได้ เพราะไม่มีอะไรรับประกันว่าบ้านจะไม่ถล่มลงมา

ทำให้ต้องหลบภัยไปอยู่รวมๆ กันตามอาคารที่แข็งแรงของทางการ กลายเป็นความเดือดร้อนแก่ชีวิตที่ไม่มีใครคิดอยากจะเผชิญ ขาดแคลนทั้งที่นอนที่เหมาะสม อาหาร น้ำ และอีกสารพัด เป็นความทุกข์ยากที่ต้องฟันฝ่า ไม่ว่าจะเป็นความหงุดหงิด ความไม่สบาย แล้วไหนจะมีเด็กๆ และคนแก่อีกมากมาย

       แต่ข้อสังเกตอย่างหนึ่งของคนทั่วโลกคือ เกิดแผ่นดินไหวรุนแรงขนาดนี้ ตัวเลขผู้เสียชีวิตที่มีรายงานออกมานั้นถือว่าต่ำ หันไปมองทางด้านเอกวาดอร์ที่เกิดแผ่นดินไหวเมื่อวันที่ 17 เมษายน ตัวเลขแซงของญี่ปุ่นไปแล้ว

ที่เป็นเช่นนั้นเพราะคนญี่ปุ่นเตรียมพร้อม เมื่อถึงเวลาก็ตั้งสติได้ดี อีกทั้งเพื่อนบ้านก็ช่วยเหลือเกื้อกูลกันเป็นอย่างดี อยู่ในระเบียบวินัยเมื่อถึงคราวต้องอพยพหลบภัย ความวุ่นวายจึงไม่เกิด และทำให้การดำเนินงานต่างๆ รวดเร็ว ลดความเสียหายลงไปได้มาก

       ภาพเอพี

  ในด้านการเตรียมพร้อม จากอดีตจะเห็นได้ว่า ครั้งที่หนักหนาสาหัสของญี่ปุ่นในด้านผู้เสียชีวิตซึ่งถึงหลักแสน คือเมื่อวันที่ 1 กันยายน 1923 สาเหตุสำคัญคือเกิดไฟไหม้ครั้งใหญ่ เผากรุงโตเกียววอดวาย เพราะบ้านเรือนสมัยนั้นสร้างด้วยไม้เป็นหลัก จากนั้นมา จำนวนผู้เสียชีวิตลดลงมาก

ถึงแม้จะเกิดภัยพิบัติในระดับใกล้เคียงกันหรือรุนแรงกว่า เหตุผลหลักคือ คนญี่ปุ่นเตรียมตัวรับมือภัยพิบัติกันอยู่เสมอ เช่น มีการกำหนดให้วันที่ 1 กันยายนเป็นวันป้องกันภัยพิบัติเพื่อให้ตระหนักถึงความพร้อม

โรงเรียนสอนให้นักเรียนรู้จักหลบภัยโดยเฉพาะแผ่นดินไหว หน่วยราชการให้เจ้าหน้าที่ของตนลองซ้อมเดินกลับบ้านจากที่ทำงาน (เผื่อไว้สำหรับวันที่เกิดภัยพิบัติและการคมนาคมหยุดเคลื่อนไหว) การรณรงค์ให้ประชาชนเตรียมถุงฉุกเฉินบรรจุอาหารพร้อมรับประทานไว้เสมอให้พออย่างน้อย 2-3 วัน

       ท้ายนี้ ขอฝากให้มองญี่ปุ่นไว้ว่า ทรัพยากรที่มีค่าที่สุดของประเทศนี้น่าจะเป็นทรัพยากรมนุษย์ ซึ่งผ่านการบ่มเพาะ (หรือจะเรียกว่าบีบคั้นก็ได้) จากสิ่งแวดล้อมที่ไม่ค่อยเอื้ออำนวยต่อการดำรงชีวิต และนำจุดแข็งมาเป็นเครื่องมือสร้างชีวิตที่แม้แต่คนในโลกตะวันตกก็สงสัยว่าทำได้ยังไง

       ผมเคยบอกคนญี่ปุ่นหลายครั้งว่า “คนไทยชื่นชมสังคมญี่ปุ่นในหลายๆ ด้าน โดยเฉพาะด้านความมีวินัย” และถามต่อไปอีกว่า “อะไรคือสิ่งที่ทำให้คนญี่ปุ่นมีวินัยในแทบทุกด้านของการใช้ชีวิต”

       คนญี่ปุ่นส่วนใหญ่ประหลาดใจกับคำถามและอ้ำอึ้งครู่หนึ่งกว่าจะหาคำตอบได้ เพราะไม่เคยคิดว่าสิ่งที่ตัวเองปฏิบัติทุกเมื่อเชื่อวันจะเป็นเรื่องพิเศษในสายตาคนต่างชาติ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องความอดทนในการเข้าคิวรออย่างสงบ

ตลอดจนการทำงานอย่างละเอียดถี่ถ้วน และตรวจสอบอย่างรอบคอบเพราะเกรงว่าถ้าปล่อยผลงานไม่ดีออกไปจะสร้างความเดือดร้อนให้แก่ผู้อื่น หรือแม้แต่เรื่องเล็กๆ น้อยๆ อย่างเช่นการแยกขยะตามประเภท เป็นต้น

คนญี่ปุ่นคิดว่าความมีระเบียบวินัยคือเรื่องที่ธรรมดามาก และคิดว่าใคร ๆ ก็น่าจะปฏิบัติเช่นนั้นมิใช่หรือ แต่ผมบอกว่า “เปล่า อย่างน้อยในเมืองไทยก็ไม่ใช่อย่างนั้น”

       คนไทยได้แต่ชื่นชมญี่ปุ่นมานาน แต่ยังไม่สามารถยกระดับความประพฤติต่อส่วนรวมของคนในสังคมไทยให้เนี้ยบเหมือนญี่ปุ่นได้ และถ้าให้คนต่างชาติวิเคราะห์ว่าทำไมคนญี่ปุ่นจึงมีวินัย คำตอบที่ได้ก็คงจะประมาณว่า “เพราะคนญี่ปุ่นฝึกให้มีระเบียบกันตั้งแต่เด็ก ๆ”

       ใช่...ส่วนหนึ่งก็เป็นจริงเช่นนั้น แต่คำตอบของคนญี่ปุ่นหลายคนลึกกว่านั้น

       “เพราะประเทศนี้มีภัยพิบัติมาก ถ้าอยากจะมีชีวิตรอดไปด้วยกันให้ได้ โดยไม่เกิดความวุ่นวาย ทุกคนจะต้องใส่ใจคนรอบข้าง รักษากฎระเบียบ เตรียมพร้อม เรียนรู้ ทำอะไรๆ ก็ต้องมีสติ ถามไถ่ช่วยเหลือกัน และเพื่อให้ผิดพลาดน้อยที่สุด จะต้องฝึกตัวเองให้มีวินัย”

       ผมต่อให้ว่า “หาไม่แล้ว จะตายหมู่”

ขอบคุณ MGR Online

ดร.โฆษิต ทิพย์เทียมพงษ์

จันทรวารสิริสวัสดิ์ค่ะ