คำว่า อิทธิบาท แปลว่า บาทฐานแห่งความสำเร็จ หมายถึง สิ่งซึ่งมีคุณธรรม เครื่องให้ลุถึงความสำเร็จตามที่ตนประสงค์ ผู้หวังความสำเร็จในสิ่งใด ต้องทำตนให้สมบูรณ์ ด้วยสิ่งที่เรียกว่า อิทธิบาท ซึ่งจำแนกไว้เป็น 4 คือ

1. ฉันทะ ความพอใจรักใคร่ในสิ่งนั้น
2. วิริยะ ความพากเพียรในสิ่งนั้น
3. จิตตะ ความเอาใจใส่ฝักใฝ่ในสิ่งนั้น
4. วิมังสา ความหมั่นสอดส่องในเหตุผลของสิ่งนั้น

ธรรม 4 อย่างนี้ ย่อมเนื่องกัน แต่ละอย่างๆ มีหน้าที่เฉพาะของตน

1. ฉันทะ คือความพอใจ ในฐานะเป็นสิ่งที่ตนถือว่าดีที่สุด ที่มนุษย์เราควรจะได้ข้อนี้เป็นกำลังใจอันแรก ที่ทำให้เกิดคุณธรรมข้อต่อไปทุกข้อ
2. วิริยะ คือความพากเพียร หมายถึง การการะทำที่ติดต่อไม่ขาดตอน เป็นระยะยาวจนประสบความสำเร็จ คำนี้มีความหมายของความกล้าหาญเจืออยู่ด้วย
3. จิตตะ หมายถึงความไม่ทอดทิ้งสิ่งนั้นไปจากความรู้สึกของตัว ทำสิ่งซึ่งเป็นวัตถุประสงค์นั้นให้เด่นชัดอยู่ในใจเสมอ คำนี้รวมความหมายของคำว่าสมาธิอยู่ด้วยอย่างเต็มที่

       4.วิมังสา หมายถึงความสอดส่องในเหตุและผลแห่งความสำเร็จเกี่ยวกับเรื่องนั้นๆ ให้ลึกซึ้งยิ่งๆ ขึ้นไปตลอดเวลา คำนี้รวมความหมายของคำว่า ปัญญาไวด้วย                                                                                             ส่วนคำที่ว่าความเพียร นี้หมายถึงความพยามยามอุดหนุนให้กิจที่ตนเองประกอบให้สำเร็จไปจึงเรียกว่า ความเพียร  พูดถึงอำนาจของความเพียร ความเพียรย่อมเป็นกำลังใหญ่ สามารถผลักดันความขี้เกียจขี้คร้านความมักง่าย ไม่ให้ปรากฏขึ้นมา เพราะเมื่อกำลังทั้งสองนั้นปรากฏขึ้นก็จะนำพาจิตใจให้มีความรู้สึกโน้มเอียงไปในทางกำลังของมัน จะเป็นเหตุให้งานที่ตัวเองประกอบนั้นไม่สำเร็จไปหรือล้มเลิกไปเสีย

ความเพียนใน ๔ สถาน คือ

๑. เพียรละบาปที่มีอยู่แล้วให้หมดไป ท่านเรียกว่า “ประหารประทาน”

๒. เพียรป้องกันบาปที่ยังไม่เกิดอย่าให้เกิดขึ้น เรียกว่า “สังวรประทาน”

๓. เพียรสงวนรักษาบุญกุศลที่มีอยู่อย่าให้ตกไป เรียกว่า “อนุรักขนาประทาน”

๔. เพียรประกอบในบุญกุศลที่ยังไม่ให้เกิดให้เกิดขึ้น เรียกว่า “ภาวนาประทาน”

ถ่ายที่วัดไทยกุฉินารา  อินเดีย

    อย่างไรก็ตาม หากเราอ่านแล้ว อาจจะเห็นว่า มีแต่เรื่องความเพียรให้ทำความดี ละความชั่ว เท่านั้น แต่เรื่องการงาน การดำเนินชีวิต ไม่เห็นมี

      ความจริงแล้ว การขยันหมั่นเพียรในการทำคาามดี การขยันการทำงาน หาเลี้ยงชีพด้วยความสุจริต การรู้จักประหยัดทั้งหลายแล ล้วยแต่เป็นการทำความเพียร เพื่อประกอบให้คุณความดี ที่เรายังไม่มีให้เกิดมีนั่นเอง ถือว่า

ได้ว่า เป็นการทำความเพียรในข้อ ๔.

    ดังนั้น การทำความเพียรไปในทางที่ไม่ดี เพียรในการทำความชั่ว ล้วนแต่เป็นการกระทำความเพียรที่ผิด ไม่ตรงตามคำสอนในทางพระพุทธศาสนาแต่อย่างใด

   เราจะความเพียรทั้งที ดูให้ดีว่า...เพียรถูกที่ ถูกทาง ถูกต้องตามคำสอนในทางพุทธศาสนา หรือไม่ !!!