คัดลอกจากเฟซบุคของ..พระอภิธัมมัตถสังคหะ
กัมมัฏฐานสังคหวิภาค (เฉพาะสมถกัมมัฏฐาน ตอนที่ ๖) (ภาวนา ๓, นิมิต ๓)
แสดงภาวนา ๓
มีเนื้อความในพระอภิธัมมัตถสังคหะบาลี แสดงว่า ปริกมฺมภาวนา อุปจารภาวนา อปฺปนาภาวนา เจติ ติสฺโส ภาวนา ฯ
แปลความว่า
“พึงทราบ ภาวนา มี ๓ อย่างดังนี้ คือ บริกรรมภาวนา, อุปจารภาวนา และ อัปปนาภาวนา”
๑.) บริกรรมภาวนา หมายความว่า มหากุศลจิต หรือ มหากิริยาจิต ที่ เกิดขึ้นก่อน ๆ ติดต่อเนื่องกันตั้งแต่ได้เริ่มต้นเจริญสมถกรรมฐานใหม่ๆ ตลอด มาจนจดขอบเขตแห่งอุคคหนิมิตนั้น ชื่อว่า บริกรรมภาวนา มีวจนัตถะว่า
อปฺปนํ ปริกโรติ ปริสงฺขโรตีติ = ปริกมฺมํ
วิถีจิตอันใด ย่อมจัดแจงปรุงแต่งอัปปนาจิต ฉะนั้น วิถีจิตนั้น ชื่อว่า บริกรรม อีกนัยหนึ่ง
อาทิภูตํ กมฺมํ = ปริกมฺมํ
วิถีจิตที่เป็นเหตุแห่งการเจริญกรรมฐานเบื้องต้น ชื่อว่า บริกรรม
วิถีจิตที่จัดแจงปรุงแต่งอัปปนา หรือวิถีจิตที่เป็นเหตุแห่งการเจริญ กรรมฐานเบื้องต้นนี้ พระโยคาวจรควรกระทําให้เกิดขึ้นติดต่อกันอยู่เรื่อยๆ และ ทวีมากขึ้นไปเป็นลําดับ ฉะนั้น วิถีจิตนั้น ชื่อว่า บริกรรมภาวนา มีวจนัตถะว่า
ปริกมฺมญฺจ สา ภาวนา จาติ = ปริกมฺมภาวนา
วิถีจิตใดชื่อว่า บริกรรมด้วย ชื่อว่า ภาวนาด้วย ฉะนั้น วิถีจิตนั้นชื่อว่า บริกรรมภาวนา
๒.) อุปจารภาวนา หมายถึง มหากุศลจิต หรือ มหากิริยาจิต ที่เกิดขึ้น ใกล้กันกับอัปปนาฌาน ชื่อว่า อุปจารภาวนา มีวจนัตถะว่า อปฺปนาย สมีเป จรติ ปวตฺตตีติ = อุปจาโร
วิถีจิตอันใดเกิดขึ้นใกล้เคียงกันกับขอบเขตของอัปปนาฌาน ฉะนั้นวิถีจิตนั้น ชื่อว่า อุปจาร
อุปจาโร จ สา ภาวนา จาติ = อุปจารภาวนา
วิถีจิตใด ชื่อว่า อุปจารด้วย ชื่อว่า ภาวนาด้วย ฉะนั้น วิถีจิตนั้น ชื่อว่า อุปจารภาวนา
หมายความว่า วิถีจิตที่ชื่อว่าอุปจารนี้แหละ ที่พระโยคาวจรกระทํา ให้เกิดขึ้นเรื่อยๆ และทวีมากยิ่งขึ้น วิถีจิตนั้นได้ชื่อว่า อุปจารภาวนา
๓.) อัปปนาภาวนา คําว่า “อัปปนา” เมื่อว่าโดยธรรมแล้วเป็นชื่อของ วิตก โดยตรง ส่วนธรรมอื่นมีมหัคคตจิต, โลกุตตรจิต และ เจตสิกที่ประกอบนั้น เป็นการเรียกชื่อ อัปปนา โดยอ้อม ดังมีวจนัตถะแสดงว่า อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ = อปฺปนา
ธรรมชาติอันใด ย่อมยกสัมปยุตธรรมขึ้นสู่อารมณ์เฉพาะหน้า ฉะนั้นธรรมชาตินั้นชื่อว่า "อัปปนา" ได้แก่ วิตก องค์ฌานท่ีประกอบกับมหัคคตจิต และโลกุตตรจิต
อปฺปนา จ สา ภาวนา จาติ = อปฺปนาภาวนา
ธรรมชาติอันใดเป็นอัปปนาด้วย เป็นการกระทบที่ถึงแล้วซึ่งความเจริญนั้นด้วย ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า อัปปนาภาวนา
ภาวนาทั้ง ๓ ประการนี้ บริกรรมภาวนา มี ๒ ตอน คือ ตอนแรกของ มหากุศลหรือมหากิริยา ที่เกิดขึ้นก่อน ๆ ยังอยู่ห่างไกลจากมหัคคตฌานนั้น มหากุศล หรือ มหากิริยานั้น ชื่อว่า บริกรรมภาวนา
เมื่อเจริญอยู่เรื่อยๆ และมีกําลังทวียิ่งๆ ขึ้นตามลําดับ จนใกล้ที่มหัคคตฌานจะเกิดขึ้น มหากุศลหรือมหากิริยานั้น ชื่อว่า อุปจารภาวนา
นิมิต ๓
เนื้อความในอภิธัมมัตถสังคหบาลี แสดงว่า ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตญฺเจติ ตีณิ นิมิตฺตานิ จ เวทิตพฺพานิ ฯ
พึงทราบ นิมิต ๓ ดังนี้ บริกรรมนิมิต, อุคคหนิมิต, ปฏิภาคนิมิต
๑.) บริกรรมนิมิต หมายถึง อารมณ์ของกรรมฐานต่างๆ มีปฐวีกสิณ เป็นต้น ชื่อว่า “นิมิต” มีวจนัตถะว่า อารมฺมณิกธมฺเมหิ นิมิยเต ฌานิยเต = นิมิตฺตํ
ธรรมอันใด พึงรู้ได้เป็นนิตย์ด้วยจิต และเจตสิกซึ่งเป็นอารัมมณิกธรรม ทั้งหลาย ฉะนั้น ธรรมนั้น ชื่อว่า “นิมิต” ได้แก่ อารมณ์ นั่นเอง
คําว่า “บริกรรมนิมิต” หมายถึง อารมณ์ของบริกรรมภาวนา ดังมีวจนัตถะว่า ปริกมฺมสฺส นิมิตฺตํ = ปริกมฺมนิมิตฺตํ
อารมณ์ของ บริกรรมภาวนา นั่นแหละ ชื่อว่า “บริกรรมนิมิต” ได้แก่ รูปารมณ์, โผฏฐัพพารมณ์ หรทอ ธรรมารมณ์ ซึ่งเป็นตัวกรรมฐานที่พระโยคาวจร ใช้เพ่งเป็นอารมณ์ มีปฐวีกสิณ เป็นต้น
๒.) อุคคหนิมิต เป็นนิมิตที่ปรากฏขึ้นทางใจ โดยไม่ต้องอาศัยตาเพ่ง อารมณ์กรรมฐานนั้น มีวจนัตถะว่า อุคฺคเหตพฺพนฺติ = อุคฺคหํ
อารมณ์ใด พึงยึดไว้แล้วโดยมโนทวาริกกุศล หรือ กิริยาชวนะ ฉะนั้น อารมณ์นั้น ชื่อว่า “อุคคหะ”
อุคฺคหญฺจ ตํ นิมิตฺตญฺจาติ = อุคฺคหนิมิตฺตํ อารมณ์ที่พึงยึดแล้วโดยมโนทวาริกกุศล หรือ กิริยําชวนะด้วย เป็นนิมิต ด้วย ฉะนั้น อารมณ์นั้นชื่อว่า “อุคคหนิมิต” อีกนัยหนึ่ง
อุคฺคณาตีติ = อุคฺคโห วิถีจิตอันใดยึดไว้ซึ่งอารมณ์กรรมฐาน ฉะนั้น วิถีจิตนั้นชื่อว่า “อุคคหะ” ได้แก่ มโนทวารวิถี ที่มีกุศล หรือ กิริยาชวนะ
อุคฺคหสฺส นิมิตฺตํ = อุคฺคหนิมิตฺตํ อารมณ์ของมโนทวารวิถีจิตนั้นแหละชื่อว่า อุคคหนิมิต
ความแตกต่างกันระหว่างบริกรรมนิมิต กับ อุคคหนิมิต
อารมณ์กรรมฐานที่เป็นบริกรรมนิมิต และอุคคหนิมิตนี้ ต่างกันแต่เพียงว่า บริกรรมนิมิต นั้น พระโยคาวจรเห็นได้ด้วยตา ขณะเพ่งปัจจุบันรูปารมณ์ นั้นเอง ส่วน อุคคหนิมิต นั้นเป็นภาพที่เห็นได้ด้วยใจ และเป็นอดีตรูปารมณ์ ไปแล้ว แต่เมื่อว่าโดยรูปร่างสัณฐาน สีสันวรรณะและขนาดขององค์กรรมฐาน ก็คงเหมือนกันทุกประการ
๓.) ปฏิภาคนิมิต อารมณ์ของกรรมฐานที่มีส่วนคล้ายกันกับอุคคหนิมิต ชื่อว่า “ปฏิภาคนิมิต” มีวจนัตถะว่า ปฏิภาคํ นิมิตฺตํ = ปฏิภาคนิมิตฺต อารมณ์ของกรรมฐานที่มีสภาพคล้ายกันกับอุคคหนิมิต ชื่อว่า “ปฏิภาค - นิมิต”
ความต่างกันระหว่างอุคคหนิมิตกับ ปฏิภาคนิมิต
อารมณ์กรรมฐานที่เป็นอุคคหนิมิต กับ ปฏิภาคนิมิตนี้ เป็นอารมณ์ที่ ปรากฏขึ้นทางใจด้วยกัน ต่างกันเพียงอุคคหนิมิตนั้น มีสภาพคงที่เหมือนกับ บริกรรมนิมิตของเดิมทุกประการ ส่วนปฏิภาคนิมิตนั้น มีอารมณ์ผิดแผกไปจากอารมณ์ของอุคคหนิมิต แม้นิมิตนั้นจะปรากฏขึ้นทางใจเช่นเดียวกันก็ตาม แต่ปฏิภาคนิมิตนี้มีความใส สะอาดบริสุทธิ์หมดจดกว่าอุคคหนิมิตหลายร้อยเท่า เหมือนความบริสุทธิ์ ของดวงจันทร์ในวันเพ็ญที่ใสสะอาดปราศจากเมฆหมอกกําบัง เพราะอํานาจ สมาธิของพระโยคาวจร ปฏิภาคนิมิตนี้ไม่มีสภาวะของปรมัตถธรรมรับรองแต่ ประการใด ดังในวิสุทธิมรรคมหาฎีกาแสดงว่า
“ตญฺจ โข ปฏิภาคนิมิตฺตํ เนว วณฺณวนฺตํ น สณฺฐานวนฺตํ อปรมตฺถ- สภาวตฺตา ฯ”
แปลว่า เมื่อว่าโดยความเป็นจริงแล้ว ปฏิภาคนิมิตนั้นไม่มีรูปร่างสัณฐาน ไม่มีสีสันวรรณะแต่อย่างใด เพราะมิใช่เป็นปรมัตถสภาวะเพียงแต่มีสภาพเป็น บัญญัติ
ปุพพกิจของผู้ปฏิบัติ
ผู้ปฏิบัติ ก่อนจะลงมือปฏิบัตินั้นมีกิจเบื้องต้น ที่จะต้องปฏิบัติก่อน ๗ ประการ คือ
๑.) ตั้งตนอยู่ในศีล ๒.) ตัดมหาปลิโพธเครื่องกังวลใหญ่ ๑๐ ประการ ๓.) แสวงหากัลยาณมิตร ๔.) ศึกษาอบรมกรรมฐานที่เหมาะสมกับจริต ๕.) เว้นจากสถานที่ที่เป็นโทษแก่การปฏิบัติ ๖.) อยู่ในสถานที่สะดวกแก่การปฏิบัติ ๗.) ตัดขุททกปลิโพธิ เครื่องกังวลเล็กๆ น้อยๆ จักได้ขยายความในปุพพกิจ ๗ ประการ ตามลําดับ ดังนี้
๑.) ตั้งตนอยู่ในศีล ผู้ปฏิบัติจะต้องชำระศีลของตนให้สะอาด ก่อนลงมือปฏิบัติตามควรแก่ฐานะของตน
คฤหัสถ์ : ต้องตั้งอยู่ในศีล ๕ หรืออาชีวัฏฐมกศีล
ชี : ต้องตั้งอยู่ในศีล ๘
สามเณร : ต้องตั้งอยู่ในศีล ๑๐
ภิกษุ : ต้องตั้งอยู่ในปาฏิโมกขสังวรศีล ๒๒๗
๒.) มหาปลิโพธ ๑๐ ประการ
ผู้ปฏิบัติกรรมฐาน ก่อนอื่น ต้องตัดปลิโพธ เครื่องกังวลใหญ่ ที่ทําให้จิต เป็นกังวล ห่วงใย ไม่สงบระงับ เนื่องจากปลิโพธ ๑๐ ประการ คือ
ก.) อาวาสปลิโพธ คือ ความเป็นห่วงที่อยู่อาศัย เช่น ห่วงกุฏิ, ห่วงบ้าน เป็นต้น
ข.) กุลปลิโพธ คือ ความเป็นห่วง กลัวจะห่างเหิน ทายก ทายิกา ผู้อุปัฏฐาก-อุปถัมภ์ เป็นต้น
ค.) ลาภปลิโพธ คือ ความเป็นห่วง รายได้หรือลาภผล ที่ตนเคยได้ เป็นต้น
ง.) คณปลิโพธ คือ ความเป็นห่วงหมู่ คณะ
จ.) กัมมปลิโพธ คือความเป็นห่วงการงานที่กำลังทำค้างอยู่ หรือที่จะลงมือทำ เช่นกำลังบูรณปฏิสังขรณ์โบสถ์วิหาร ศาลาการเปรียญ หรือปลูกบ้าน ซ่อมแซมเรือน เป็นต้น
ฉ.) อัทธานปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับการเดินทาง
ช.) ญาติปลิโพธ ความเป็นห่วงญาติ
ญ.) อาพาธปลิโพธ ความกังวลในความเจ็บไข้ได้ป่วย
ฎ.) คันถปลิโพธ ความเป็นห่วงการศึกษาเล่าเรียน
ฐ.) อิทธิปลิโพธ ห่วงการแสดงฤทธิ์ต่างๆ
ดังวจนัตถะแสดงว่า
อาวาโส จ กุลํ ลาโภ คโณ กมฺมญฺจ ปญฺจมํ
อทฺธานํ ญาติ อาพาโธ คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทส ฯ
แปลความว่า เครื่องก่อให้เกิดความห่วงใย มี ๑๐ ประการ คือ ท่ีอยู่ อาศัย, ตระกูล, ลาภสักการะ, หมู่คณะ, การงานที่ต้องปฏิสังขรณ์ทั้ง ๕ ประการนี้ กับทั้งการเดินทาง, ญาติพี่น้อง, โรคภัยไข้เจ็บ, การศึกษาเล่าเรียน และการแสดงฤทธิ์ต่างๆ
๓.) แสวงหากัลยาณมิตร คือ ต้องเข้าหากัลยาณมิตรที่เคยปฏิบัติมา
ปิโย ครุ ภาวนีโย วตฺตา จ วจนกฺขโม
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา โน จฏฺาเน นิโยชเย ฯ
แปลความว่า ผู้ที่จะเป็นอาจารย์ คือ กัลยาณมิตรของผู้ปฏิบัติจะต้อง ประกอบด้วยคุณ ๗ ประการ คือ
- ปิโย เป็นผู้น่าเลื่อมใส เพราะมีศีลบริสุทธิ์
- คุรุ เป็นผู้น่าเคารพ เพราะประกอบด้วยคุณธรรม คือ ศีล สมาธิ และ การถือธุดงค์
- ภาวนีโย เป็นผู้น่าสรรเสริญ เพราะมีจิตเที่ยงธรรม ไม่ลําเอียง
- วตฺตา เป็นผู้สามารถ อบรมชี้แจงได้ดี
- วจนกฺขโม เป็นผู้ยอมรับคําตักเตือนจากสหธรรมิก
- คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา เป็นผู้สามารถแสดงธรรมอันลึกซึ้ง มีขันธ์ ๕ สัจจะ ๔ เป็นต้น
- โน จฏฺฐาเน นิโยชเย เป็นผู้เว้นจากการชักชวนทําในสิ่งที่ไม่เป็นประโยชน์ แต่คอยชักนําให้ทําในสิ่งที่เป็นประโยชน์ในพุทธศาสนาอยู่เป็นนิตย์
คุณทั้ง ๗ ประการนี้ ย่อมมีคุณแก่ตน และแก่ผู้ปฏิบัติทั่วไปในพระพุทธศาสนา ในวิสุทธิมรรคอรรถกถา แสดงกัลยาณมิตรว่าผู้เป็นกัลยาณมิตร คือ ผู้เป็นมิตรที่ดี เป็นผู้ตั้งตนอยู่ในฝ่ายเจริญ แสวงหาประโยชน์ เกื้อกูลผู้อื่นไปฝ่ายเดียว ดังมีพระพุทธพจน์ว่า
“ดูกร อานนท์ จริงอยู่ สัตว์ทั้งหลาย ผู้มีความเกิดเป็นธรรมดา อาศัยเราเป็นกัลยาณมิตรแล้ว ย่อมพ้นจากความเกิดได้” ดังนี้เป็นต้น
พระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระองค์เดียว จึงเป็นกัลยาณมิตรที่ถึงพร้อม ด้วยอาการทั้งปวง
เพราะเหตุนั้น เมื่อพระองค์ยังดํารงอยู่ กรรมฐานที่ถือเอาในสํานักของพระผู้มีพระภาคเจ้าเท่านั้น จึงเป็นการถือเอาอย่างดี แต่เมื่อพระองค์ดับขันธปรินิพพานแล้ว บรรดามหาสาวก ๘๐ องค์ พระมหาสาวกใดยังทรงชีพอยู่ การถือเอากรรมฐานในสํานักพระมหาสาวกองค์นั้นจึงควร
แม้นพระมหาสาวกนั้นไม่มีแล้ว พึงถือเอาในสํานักพระขีณาสพ ผู้ที่ทําจตุตถฌานหรือปัญจมฌาน ให้เกิดด้วยอํานาจกรรมฐานบทนั้น แล้วเจริญ วิปัสสนาอันมีฌานเป็นบาท จนได้บรรลุอาสวักขยนั้นเถิด
ถ้าไม่มีพระอรหันต์ขีณาสพ เป็นผู้ให้กรรมฐาน พึงถือเอาในสํานัก พระอนาคามี, พระสกทาคามี, พระโสดาบัน, ปุถุชนผู้ได้ฌาน, ผู้ทรงไตรปิฎก, ผู้ทรงทวิปฎก, ผู้ทรงเอกปิฎก แม้นว่า ผู้ทรงเอกปิฎกไม่มี ภิกษุผู้ชำนาญพระสูตรแม้นิกายหนึ่ง พร้อมอรรถกถา และตัวท่านเองเป็นลัชชีด้วย ก็พึงถือเอาในสำนักภิกษุนั้นเถิด เพราะภิกษุเช่นนี้ ย่อมเป็นผู้ทรงไว้ซึ่งแบบแผนตามรักษาวงศ์,รักษาประเพณี ถือตามอาจารย์เป็นสำคัญ ไม่ถือเอาแต่อัตโนมัติของตน
๔.) ศึกษาอบรมกรรมฐานที่เหมาะสมกับจริต แสดงการจําแนกกรรมฐานที่เหมาะสมกับจริต
กรรมฐานใดที่เหมาะสมกับบุคคลที่มีจริตประเภทใดในจริต ๖ ที่แสดงไว้ ในอภิธัมมัตถสังคหะบาลีว่า
๑.) จริตาสุ ปน ทส อสุภา กายคตาสติสงฺขาตา โกฏฺฐาสภาวนา ราคจริตสฺส สปฺปายา ฯ
๒.) จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย นีลาทีนิ จ จตฺตาริ กสิณานิ โทสจริตสฺส ฯ
๓.) อานาปานํ โมหจริตสฺส วิตกฺกจริตสฺส จ ฯ
๔.) พุทฺธานุสฺสติอําทโย ฉ สทฺธาจริตสฺส ฯ
๕.) มรณอุปฺปสมสญฺญาววตฺถานานิ พุทฺธิจริตสฺส ฯ
๖.) เสสานิ ปน สพฺพานิปิ กมฺมฏฐานาน สพฺเพสมฺปิ สปฺปายานิ ฯ
๗.) ตตฺถาปิ กสิเณสุ ปุถุลํ โมหจริตสฺส ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสวาติ ฯ อยเมตฺถ สปฺปายเภโท ฯ
แปลความว่า
๑.) ในบรรดาจริต ๖ อย่างนั้น อสุภกรรมฐาน ๑๐, โกฏฐาส ๓๒ ที่เรียกว่า กายคตาสติ เหล่านี้ ย่อมเหมาะสมแก่ผู้มี ราคจริต
๒.) อัปปมัญญา ๔ วัณณกสิณ ๔ มีนีลกสิณ เป็นต้น เหล่านี้ ย่อมเหมาะสมแก่ผู้มี โทสจริต
๓.) อานาปานัสสติ ย่อมเหมาะแก่ผู้มีโมหจริต และ วิตกจริต
๔.) อนุสสติ ๖ มีพุทธานุสสติ เป็นต้น ย่อมเหมาะแก่ผู้มี ศรัทธาจริต
๕.) มรณานุสสติ, อุปสมานุสสติ, อาหาเรปฏิกูลสัญญํา, จตุธาตุววัตถาน เหล่านี้ ย่อมเหมาะแก่ผู้มี พุทธิจริต
๖.) กรรมฐานที่เหลือทั้งหมด คือ ปฐวีกสิณ, อาโปกสิณ, เตโชกสิณ, วาโยกสิณ, อากาสกสิณ, อาโลกกสิณ, อรูปกรรมฐาน ๔ เหล่านี้ ย่อมเหมาะแก่ บุคคล ทุกจริต
๗.) บรรดากรรมฐานเหล่านั้น ในกสิณ ๑๐ องค์กสิณต้องมีขนาดกว้าง เท่าลานนวดข้าว จึงเหมาะสมแก่ผู้ที่มี โมหจริต และองค์กสิณต้อง
มีขนาดเล็กเท่ากระด้ง จึงเหมาะสมแก่ผู้ที่มี วิตกจริต
การจําแนกกรรมฐานที่เหมาะสมกับจริต ตามที่กล่าวมานี้ โดยจําแนก ประเภทและวัตถุที่เป็นสัปปายะเท่านั้น ยังมิได้ทําให้แจ้งในความพิสดารแห่ง บทมาติกาโดยลําดับ เพราะฉะนั้น พึงทราบการถือเอากรรมฐาน ๔๐ อันอนุกูล แก่จริยาของตนโดยอาการ ๑๐ เหล่านี้ก่อน (ยังมีต่อ)
จบ กัมมัฏฐานสังคหวิภาค (ตอนที่ ๖)
ขอให้ การอ่าน การศึกษา ของทุกท่านตามกุศลเจตนา ได้เป็นพลวปัจจัย เพิ่มพูลกำลังสติ กำลังปัญญา ให้สามารถนำตนให้พ้น

จากวัฏฏทุกข์ด้วยครับ
ณัฏฐ สุนทรสีมะ