วันนี้เมื่อ ปี 230 ก่อน ถือเป็นอีกวันสำคัญอันยิ่งใหญ่สำหรับชาวไทยพุทธ เพราะเป็นวันที่ อริยสงฆ์ผู้ยิ่งใหญ่แห่งกรุงรัตนโกสินทร์สมภพขึ้นบนแผ่นดินสยาม ใช่แล้วท่านคือ สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พฺรหฺมรํสี) หรือ "สมเด็จวัดระฆัง" 

วันนี้เมื่อ ปี 230 ก่อน ถือเป็นอีกวันสำคัญอันยิ่งใหญ่สำหรับชาวไทยพุทธ เพราะเป็นวันที่ อริยสงฆ์ผู้ยิ่งใหญ่แห่งกรุงรัตนโกสินทร์สมภพขึ้นบนแผ่นดินสยาม

ใช่แล้วท่านคือ สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พฺรหฺมรํสี) หรือที่เราคนไทยคุ้ยเคยขานนามพระคุณเจ้าว่า"สมเด็จโต" หรือ "หลวงปู่โต" หรือ "สมเด็จวัดระฆัง"

จริงอยู่ที่แม้นาทีที่ท่านสมภพ จะไม่มีใครรู้อนาคตว่า เด็กชายน้อยผู้นี้มีลิขิตอันยิ่งใหญ่รออยู่ แต่ตามตำนานที่เล่าขานเกี่ยวกับหลวงปู่ท่าน ในวัยต้นก็ถือว่าเป็นเรื่องราวลึกล้ำไม่ธรรมดา

ทั้งนี้ สมเด็จพระพุฒาจารย์ เกิดในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช หรือล้นเกล้ารัชกาลที่ 1(ว่ากันว่าช่วงราวๆ หลังสร้างกรุงรัตนโกสินทร์ได้แล้ว 7 ปี) ท่านถือกำเนิดเมื่อวันพฤหัสบดี เดือน 5 ขึ้น 12 ค่ำ ปีวอก จุลศักราช 1150 เวลาพระบิณฑบาต หรือตรงกับวันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2331 ณ บ้านไก่จ้น (บ้านท่าหลวง) อำเภอท่าเรือ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

มารดาบิดาของท่านเป็นใครไม่ทราบแน่ชัด มีผู้กล่าวประวัติของท่านในส่วนนี้แตกต่างกันไปหลายฉบับ เช่น ฉบับของพระยาทิพโกษา กล่าวไว้ว่า มารดาของท่านชื่อนางงุด บุตรของนายผลกับนางลา ชาวนาเมืองกำแพงเพชร

หรือฉบับของพระครูกัลยาณานุกูล (เฮง อิฏฐาจาโร) กล่าวว่า มารดาของท่านชื่อเกตุ คนท่าอิฐ อำเภอบางโพ อย่างไรก็ดีมารดาของท่านนั้นเป็นชาวเมืองเหนือ (คำเรียกในสมัยอยุธยา) เพราะทุกแหล่งอ้างอิงกล่าวตรงกันว่ามารดาของท่านเป็นชาวเมืองเหนือแต่ได้ลงมาทำมาหากินแถบภาคกลางในช่วงหลัง

สำหรับบิดาของท่านนั้น ฉบับของพระยาทิพโกษา กล่าวไว้อย่างหนึ่ง ส่วนฉบับของพระครูกัลยาณานุกูล และฉบับของตรียัมปวายกล่าวไว้อีกอย่างหนึ่งไปหาอ่านดูได้ทั่วไป หากแต่ที่ตรงกัน คือที่ว่ากันทั่วไปว่า บิดาของท่านไม่ใช่บุคคลสามัญธรรมดา ก็ยังเป็นเพียงข้อสันนิษฐานจากเรื่องเล่าซึ่งชาวบ้านในสมัยนั้นกล่าวและเชื่อกันโดยทั่วไป

อย่างไรก็ดี จากบันทึกของ มหาอำมาตย์ตรี พระยาทิพโกษา (สอน โลหนันท์) ได้ระบุชาติกำเนิดของท่านไว้อย่างละเอียด หากแต่ขอคัดมาเล่าบางส่วนดังนี้