บรมพุทโธน่าจะเริ่มสร้างปี พ.ศ 1350ในยุครุ่งเรืองของอาณาจักรศรีวิชัยทีมั่งคั่งจากการค้าทางทะเลระหว่างจีน-อินเดีย มีพุทธสถาน บุโรพุทโธ และ เทวสถาน ฮินดู ปราบานัน หรือ พราหมณ์บานันตั้งอยู่เคียงคู่กัน อันแสดงถึงเสรีภาพในการนับถือศาสนาของพลเมืองในยุคนั้น...บรมพุทโธมีรูปทรงคล้ายปิรามิด โดยมีฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัสกว้างด้านละ 121 เมตรสูง 50 เมตร แบ่งเป็นสามชั้นหรือไตรภูมิ-สามโลก คือ

1)ภูมิที่1-กามธาตุมี3ชั้นเปรียบเสมือนโลกมนุษย์ที่ยังมีกิเลสยึดติดใน รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัสวนเวียนอยู่ในความโลภ โกรธ หลง

2)ภูมิที่2 –รูปธาตุมี4ชั้น เมื่อมนุษย์หลุดพ้นจากความโลภโกรธ หลง แต่ยังข้องแวะในรูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส

3)ภูมิที่3 – อรูปธาตุมี3ชั้น น่าจะหมายถึงชั้นภูมิของ เมื่อมนุษย์หลุดพ้นจากกิเลสเมามัวทั้งมวลเข้าถึงความรู้แจ้งหรือแสงสว่างแห่งปัญญาอันบริสุทธิ์ เปรียบได้ดังดินแดนสุขาวดี ของพระอริยบุคคล ดังนี้

1.โสดาบัน แปลว่า ผู้เข้าถึงกระแสธรรมผู้แรกถึงกระแสธรรม (คืออริยมรรค) เป็นชื่อเรียกพระอริยบุคคลประเภทแรกใน๔ ประเภท

2. สกทาคามี หรือ สกิทาคามี แปลว่าผู้กลับมาเพียงครั้งเดียว เป็นชื่อเรียกพระอริยบุคคลลำดับที่๒

3. อนาคามี แปลว่า ผู้ไม่มาเกิดอีก หมายความว่าจะไม่กลับมาเกิดในกามาวจรภพอีก แต่จะเกิดใน พรหมโลก อีกเพียงครั้งเดียวแล้วจะนิพพานจากพรหมโลกนั้นเลย เป็นชื่อเรียกพระอริยบุคคลประเภทที่ ๓

พระอรหันต์ คือผู้สำเร็จธรรมวิเศษสูงสุดในพระพุทธศาสนา พระอริยบุคคลชั้นสูงสุดสามารถละสังโยชน์ได้ครบ 10 ประการหรือผู้ที่พ้นจากสามโลกหรือไตรภูมิ น่าจะคือส่วนยอดสุดเป็นมหาสถูปใหญ่เปรียบเสมือนจิตเดียวทีหลุดพ้นจากสามโลกแล้วเปล่งประกายแสงสว่างแห่งปัญญาดุจดังพระอาทิตย์ผู้ให้แสงสว่างแก่โลกและไล่ความมืดออกไปจากจิตใจของมวลมนุษย์

การจาริกแสวงบุญที่บรมพุทโธ เพื่อให้เกิดความสงบในจิตใจนั้นผู้แสวงบุญจะต้องค่อยๆเดินประทักษิณาเวียนขวาขึ้นไปที่ละขั้น ในช่องทางเดินแคบๆ เปรียบได้กับชีวิตที่ตกอยู่ในโลกมืดหรือตกอยู่ในโลกแห่งความมืดในจิตใจที่ต้องเดินวนเวียนอยู่ในเส้นทางแคบๆสีเหลี่ยมในโลกของภูมิที่ 1-กามภูมิ และในภูมิ 2-รูปภูมิ ทีเป็นเรื่องเล่าถึงการบำเพ็ญเพียรบารมีและแสวงหาปัญญาของพระสุธนหรือพระโพธิสัตว์มุ่งเข้าสู่โลกแห่งปัญญาและแสงสว่างในภูมิที่3 -อรูปภูมิ หรือเปรียบเสมือนการมุ่งมั่นกระทำความดีตามแนวทาง อริยมรรรค-อริยสัจ 4 ที่พระพุทธเจ้าค้นพบลดละกิเลสจนบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลหลุดพ้นจากสงสารวัฏหรือการเวียนว่ายตายเกิดในสามโลกนี้และเข้าสู่ดินแดนพระนิพพานทีมีสัญญลักษณ์มหาสถูปองค์ใหญ่ที่ไม่มีสิ่งปรุงแต่งใดๆและมีความว่างอยู่ภายในในที่สุด...มีผู้เปรียบเปรยว่าสถาปัตยกรรมบรมพุทโธมีลักษณะคล้ายดอกบัวบาน (ดอกบัวอันสวยงามบริสุทธิผุดผ่องนั้นกำเนิดจากสิ่งสกปรกหรือโคลนตมเปรียบได้ดังพระนิพพานนั้นมีวัฏฏเป็นโคลนตมเป็นปุ๋ยอันอุดม)อันเป็นสัญลักษณ์ของจิตใจอันอันบริสุทธิ์ที่เปิดรับคำสอนของพระพุทธเจ้ามาน้อมนำใจและยังเปรียบดั่งการจำลองเขาพระสุเมรุ ภูเขาศักดิ์สิทธิ์อันป็นศูนย์กลางของโลกและจักรวาล...บรมพุทโธมีบันไดทางขึ้น 171ขั้น รวมได้เลข 9 มีพระพุทธรูปในซุ้มเหนือฐานชั้นที่ 1รวม 432องค์ รวมได้เลข 9 มีพระพุทธรูปปางปฐมเทศนาประดิษฐานในเจดีย์รายเจาะเป็นรูโปร่ง จำนวน 72 องค์รวมได้เลข 9 ดังนั้นจึงรวมจำนวนพระพุทธรูปทั้งสิ้น 432+72=504 รวมเป็นเลข 9มหัศจรรย์เลขมงคล...บรมพุทโธนั้นเป็นสถาปัตยกรรมที่แสดงถึงศรัทธาและภูมิปัญญาสูงสุดที่แสดงพระอภิธรรมอันสูงสุดของพระพุทธศาสนาและยุคทองของพระพุทธศาสนาของอาณาจักรศรีวิชัยที่มั่งคั่งรุ่งเรืองสูงสุดสมัยราชวงศ์ไศเลนทร์ เมื่ราว 1300 ปีก่อน คณะกรรมการมรดกโลกแห่งยูเนสโกจึงขึ้นทะเบียนบรมพุทโธเป็นมรดกโลกของมวลมนุษย์ชาติ( ขอขอบคุณข้อมูลจาก นิตยสาร DAZZLE ฉบับ 11/2009)

“ภูมิสัมภารพุทธร” ซึ่งแปลว่า ภูเขาพุทธจักรวรรดิที่สั่งสมบารมีธรรม10 ของพระโพธิสัตว์ ด้วยความเสียสละความปรารถนาอันแรงกล้า