หลังจากนั้นไม่นานท่านจะรู้สึกเคลิ้ม(เบลอ) จิตจะเข้าสู่อารมณ์ง่วง ความรู้สึกจะหายไปในที่สุด ท่านก็จะหลับ(นั่งหลับ) เมื่อรู้สึกตัว ความรู้สึกจะโปร่งเบา สดชื่นไปหมด พร้อมที่จะกลับไปสู่การปฏิบัติในภาคปกติได้

๑.๒๗ วิธีคลายอารมณ์หยาบนี้สามารถนำไปใช้กับผู้ที่ยึดติดในอารมณ์มากๆ วิตก กังวล สับสนทางความคิด จนถึงต้องพึ่งยานอนหลับ หากใช้วิธีนี้ก่อนนอน โดยฝึกนั่งจนไปถึงจุดที่รู้สึกง่วง จึงล้มตัวลงนอนก็จะหลับได้สบาย โดยไม่ต้องพึ่งยานอนหลับ

๑.๒๘ หากเรียงลำดับอารมณ์จากหยาบไปละเอียด ก็จะมีลักษณะดังนี้
ก.อารมณ์อดีต(ส่วนที่หยาบ) ช่วงนี้นิวรณ์ที่ปรากฏชัด คือ กามฉันทะ พยาบาท
ข.อารมณ์ง่วง เมื่อสภาพหยาบทางอารมณ์คลายตัวไปมากแล้ว ทุกขเวทนาทางกายและใจเบาบางลง ช่วงนี้หากสติไม่ชัดพอ ความง่วง(ถีนมิทธะ)จะปรากฏชัด
ค.อารมณ์อนาคต เมื่ออารมณ์ง่วงคลายไป อารมณ์อนาคตจะปรากฏขึ้นมาเป็นอารมณ์ของจิต ช่วงนี้อุทธัจจะกุกกุจจะและวิจิกิจฉาจะปรากฏชัด หลังจากนั้น จิตจะเข้าสู่ภาวะที่ละเอียดขึ้น จนกระทั่งเข้าสู่อัปปนาชวนวิถี
>>

:: ๒. เมื่อหายใจเข้าสั้น ก็รู้ชัดว่าหายใจเข้าสั้น
เมื่อหายใจออกสั้น ก็รู้ชัดว่าหายใจออกสั้น

"นามดับ รูปดับ" รอยต่อระหว่างลมหยาบ(ยาว) กับลมละเอียด(สั้น) สภาพสัมพันธ์ระหว่างรูปและนามจะปรากฏชัด ขณะที่รู้ชัดต่อสภาพลมหายใจเข้ายาว ออกยาว อารมณ์ทางใจ(สังขารขันธ์)ปรากฏขึ้นและดับไป ลักษณะลมหายใจที่ยาวก็ดับ วู๊บ! ลง "ปรากฏแสงเรืองๆ(ปีติ) รอบๆตัว เต็มไปหมด"

เมื่อลักษณะลมหายใจ ดับ! วู๊บ ลง จิตละทิ้งลม เคลื่อนสู่จุด ข ค และเคลื่อนลงมาที่จุด ง อันเป็นตำแหน่ง-จุดที่ตั้งของ ขณิกสมาธิ เอกัคคตาจิต ทรงตัวนิ่ง เป็นหนึ่งเดียวรู้สึกได้ถึงแรงที่ ดูดจิต ตรึงจิต ให้เป็นหนึ่ง ลักษณะความแนบแน่นเป็นหนึ่งประมาณ ๖๐ เปอร์เซนต์ของอัปปนาสมาธิ สภาพลมหายใจปรากฏสั้นลง ระงับลง

:: ๓. ฝึกอยู่ว่า เราจักกำหนดรู้กองลมทั้งปวง
หายใจเข้า...หายใจออก

จิตเคลื่อนขึ้นสู่ จุด ก ข ค ตามลำดับ และเคลื่อนลงมา ณ จุด จ อันเป็นจุดที่ตั้งของ อุปจารสมาธิ ลักษณะคล้ายคลึงกับขณิกสมาธิ แตกต่างตรง เอกกัคคตาจิต ปรากฏชัดกว่า เด่นกว่า ตั้งมั่นได้นานกว่า ประมาณ ๘๐ เปอร์เซนต์ของอัปปนาสมาธิ

สภาพลมหายใจเข้า-ออก สม่ำเสมอกัน ปรากฏละเอียด แผ่วเบา ความรู้สึกในการดูลมนั้น นุ่มนวล ลุ่มลึก นี่คือลักษณะกองลมทั้งหมด(ทั้งปวง) ที่รู้สึกได้ ประคองความรู้สึกนี้ไว้และตามรู้ลักษณะลมที่ปรากฏต่อไป ถึงจุดนี้ลมหายใจประณีต แผ่วเบายิ่งนัก ผู้ปฏิบัติบางท่านจะมีความรู้สึกว่า ลมหายใจหายไป ไม่รู้จะกำหนดอะไรเป็นอารมณ์...จิตต้องดำรงความเป็นกลางจริงๆจึงจะสัมผัสรู้ลมละเอียดได้ชัด

๔. ฝึกอยู่ว่า เราจักระงับกายสังขาร หายใจเข้า...หายใจออก
(กายสังขารระงับ : จิตระดับ ปฐมฌาน)

จิตเคลื่อนจากจุด จ ขึ้นไปสู่จุด ก ,ข ,ค ตามลำดับ แต่ละจุดจิตจะทรงตัวนิ่งเป็นหนึ่ง...และเคลื่อนลงมาที่จุด ก ณ จุดนี้ อาการเกิด-ดับขณะสุดท้ายดับไป อกุศลเจตสิก-นิวรณ์ 5 ถึงวาระดับลงพร้อมกัน(วิกขัมภนวิมุติ-หลุดพ้นชั่วคราว) จิตเคลื่อนสู่จุด ข,ค และเคลื่อนลงมา " ณ จุด หมายเลข ๑ ปฐมฌานปรากฏ ณ จุดนี้ เอกัคคตา-ความเป็นหนึ่งปรากฏชัดที่สุดตั้งมั่นอยู่นาน
กามสัญญาดับสนิท ณ จุดนี้"

"ระยะกาลที่เอกัคคตาจิตทรงตัว ดำรงความเป็นหนึ่ง ตั่งมั่นได้นานนี้ ส่งผลให้ เวทนาเจตสิก อันเป็นองค์ประกอบของจิตทุกดวงและณานจิตทุกระดับ มีลักษณะตั้งมั่น ทรงตัวอยู่ได้นาน มีกำลังแก่กล้า แผ่ซ่านไปตลอดสรีระทั่วสรรพางค์กาย"

... ปฐมฌาน สุขเวทนาที่ประกอบด้วยปีติ อันเกิดแต่วิเวก(สงัดจากกามสัญญา สงัดจากอกุศลธรรม-นิวรณ์)
... ทุติยฌาน สุขเวทนาที่ประกอบด้วยปีติ อันเกิดแต่กำลังสมาธิ(เพราะความดับไปแห่งวิตก วิจาร)
... ตติยฌาน สุขเวทนาที่ประกอบด้วยกำลังอุเบกขา อันเป็นภาวะสุขระดับที่พระอริยเจ้าทรงสรรเสริญ
... จตุตถฌาน อุเบกขาเวทนาที่ประกอบด้วยใจอันบริสุทธิ์ผ่องใส

เอกัคคตาจิต มีกำลังแก่กล้า ตั้งมั่น ทรงตัวอยู่ได้นานเท่าใด เวทนาเจตสิก(สุขเวทนา อุเบกขาเวทนา) ก็มีกำลังแก่กล้า ตั้งมั่น ทรงตัวอยู่ได้นานในสัดส่วนเท่ากัน "สภาวะธรรมของเวทนาจะแผ่คลุมไปทั่วสรรพางค์กาย" ณ จุด ปฐมฌานนี่เอง ความรู้สึกอันฉ่ำเย็นพร้อมกับแสงเรืองๆ แผ่จากบนศรีษะกระจายไปทั่วร่างกาย รู้สึกได้ถึงคลื่นอันละเอียดวิ่งจากส่วนบนแผ่ไปทั่วกาย โดยเฉพาะที่ปลายประสาทมือและเท้าจะสัมผัสคลื่นนี้ได้ชัดมาก

.... "ภิกษุทั้งหลาย ในกรณีนี้ ภิกษุ เพราะสงัดจากกามและสงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย จึงบรรลุฌานที่หนึ่ง ซึ่งมีวิตก วิจาร มีปีติ และสุขอันเกิดแต่วิเวก แล้วแลอยู่ เธอประพรมกายนี้ให้ชุ่มทั่ว ชุ่มรอบ เต็มรอบ ด้วยปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกนั้น ส่วนใดส่วนหนึ่งของกายเธอที่ปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกไม่ถูกต้อง มิได้มี

ภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือน พนักงานสรงสนาน หรือลูกมือของเขาก็ดีเป็นคนฉลาด โรยผงที่ใช้สำหรับถูตัวในเวลาอาบน้ำ ลงในขันสำริด แล้วพรมน้ำหมักไว้ ครั้นเวลาเย็น ก้อนผงออกยางเข้ากันซึมทั่วกันแล้ว เคลือบจับกันทั้งภายในและภายนอก ไม่ไหลหยด ฉันใด

ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุประพรมกายนี้ทำให้ชุ่มทั่ว บริบูรณ์ ซาบซ่านด้วยปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวก ส่วนใดส่วนหนึ่งของกายเธอ ที่ปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกไม่ถูกต้องแล้วมิได้มีฉันนั้นเหมือนกัน ภิกษุทั้งหลาย นี้คือ การเจริญสัมมาสมาธิที่ประกอบด้วยองค์ห้าอันเป็นอริยะประการที่หนึ่ง"(87)
(87)อังคุตตรนิกาย ปัณจกนิบาต 22/28/27-32 ปัญจังคิกสูตร

โดยปกติ ภาวะของจิตในระดับกามภูมิ ความเป็นหนึ่งของจิต เกิด-ดับ เร็วมาก เราแทบจะสัมผัสไม่ได้ ดังนั้นส่วนมากเราจึงเห็นเฉพาะอาการเกิด-ดับของสังขารขันธ์ที่ปรากฏดุจระลอกคลื่น....

/\\/\\/\\/\\/\\/\\/\\ คลื่นความเกิด-ดับ ของสังขารขันธ์ของผู้ที่ศึกษาและปฏิบัติกิจภาวนา

|-----|
____ ____
/..... \\ / .....\\ คลื่นความเกิด-ดับ ของสังขารขันธ์ ของบุคคลผู้อยู่ในฌานจิต

|----| สัญลักษณ์นี้คือ "ภาวะความเป็นหนึ่ง-เอกัคคตาจิต" ที่ทรงตัวอยู่นานมาก ระยะกาลแห่งความเป็นหนึ่งที่ยาวนานนี่เอง ที่เป็นตัวกำหนด "อายุกาล" ของสัตว์ผู้อุบัติอยู่ในคติภูมิ "รูปภูมิ" และ"อรูปภูมิ"

"ปฐมฌานจิต ที่ปรากฏขึ้นครั้งแรก เกิดขึ้นเพียงขณะเดียวเท่านั้น ต่อมาภายหลัง เกิดวสี-ความชำนาญขึ้นแล้ว ฌานจิต จึงจะเกิด-ดับสืบต่อกันหลายขณะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ โดยไม่มีภวังจิตหรือจิตอื่นใดแทรกคั่นเลย และสามารถอธิฐานจิตให้ตั้งมั่นอยู่ในองค์ฌานได้ตามระยะเวลาที่ต้องการ เรียกว่าฌานสมาบัติ เพราะ อัปปนาชวนะในฌานสมาบัติเกิดขึ้นได้มากขณะ หาประมาณมิได้"

: ข้อสังเกต จุด ก (จุดอนุโลม-มโนธาตุ)
ช่วงที่เอกัคคตาจิตปรากฏ ณ จุด ก อารมณืใดๆไม่ปรากฏเลย สามารถทดสอบดูได้ ด้วยการเจตนาน้อมนึกถึงอารมณ์อดีต ท่านจะแปลกใจมาก! เพราะภาพอารมณ์อดีตไม่อาจที่จะผุดขึ้นมาเป็นอารมณ์ของจิตได้ แต่ถ้าเป็นอารมณ์อนาคตจะปรากฏขึ้นทันที
... หากไม่เจตนาน้อมนึกถึงอารมณ์(ตามหลักการปฏิบัติควรดำรงจิตเช่นนี้) จิตจะทรงตัวนิ่งเป็นหนึ่งเดียว..."อารมณ์ชนิดพิเศษปรากฏ ที่ว่าเป็นอารมณ์ชนิดพิเศษเพราะเป็นอารมณ์อดีต ที่เกิด-ดับ รวดเร็วมาก และจำนวนครั้งที่เกิด-ดับจะไม่เกิน ๓ ขณะ สังขารธรรมส่วนอดีต ขณะสุดท้าย(ขณะที่ ๒ หรือ ๓)ดับไป กามสัญญา นิวรธรรม ก็ดับลงพร้อมกัน"

: ฌานวสี
ฌานวสี ความชำนาญคล่องแคล่วในองค์ฌาน ๕ ประการ
๑. อาวัชชนวสี ความชำนาญคล่องแคล่ว ในการนึกถึงสภาวธรรมของฌาน
๒. สมาปัชชนวสี ความชำนาญในการเข้าฌาน
๓. อธิษฐานวสี ความชำนาญในการให้จิต ตั้งมั่นอยู่ในองค์ฌานได้ตามต้องการ
๔. วุฏฐานวสี ความชำนาญในการออกจากฌาน
๕. ปัจจเวกขณวสี ความชำนาญในการนึกถึงองค์ฌานแต่ละองค์ (88)
(88) ปรมัตถธรรมสังเขป อ.สุจินต์ หน้า 518-519


::: การดำรงจิต พิจารณาธรรม ในปฐมฌาน ควรที่จะดำรงเช่นเดียวกับท่านพระธรรมเสนาบดี-สารีบุตร ดังนี้
"...สภาวะธรรมในปฐมฌาน ...เป็นอันสารีบุตรรู้แจ้งแล้ว ทั้งที่เกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป เธอรู้ชัดอย่างนี้ว่า ด้วยประการนี้ เป็นอันว่า ธรรมที่เรายังไม่มี ย่อมมี ที่มีแล้วย่อมพรากไป เธอไม่ยินดี ไม่ยินร้าย อันกิเลสอาศัยไม่ได้ พัวพันไม่ได้ พ้นวิเศษแล้ว พรากได้แล้วในธรรมนั้นๆ มีใจที่ฝึกให้ปราศจากเขตแดนคือกิเลสได้แล้ว

เธอย่อมรู้ชัดว่าธรรมเครื่องสลัดทุกข์ที่สูงขึ้นไปยังมีอยู่ และมีความเห็นต่อไปว่า ธรรมเครื่องสลัดทุกข์มีได้เพราะปฏิบัติธรรมนั้นๆให้มากขึ้น"

:: จบหัวข้ออานาปานสติ หมวดการตามเฝ้าดูกาย ::
ท่านผู้สนใจสามารถศึกษาอ่าน การเฝ้าตามดูเวทนา- จิต- ธรรม เพิ่มเติมที่
//www.dhammachak.net/board/viewtopic.php?f=3&t=14