พระยามารเสียใจว่า
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญทานบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญศีลบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๒ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญเนกขัมมะบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๓ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญปัญญาบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๔ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญวิริยะบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๕ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญขันติบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๖ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญสัจจะบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๗ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญอธิษฐานบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๘ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญเมตตาบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๙ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่ได้บำเพ็ญอุเบกขาบารมี เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๐ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มีอาสยานุสยญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๑ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มีอินทริยปโรปริยญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๒ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มีมหากรุณาสมาปัตติญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๓ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มียมกปาฏิหาริยญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๔ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มีอนาวรณญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๕ ลงบนแผ่นดิน
เพราะเราไม่มีสัพพัญญุตญาณ เราจึงพ่ายแพ้สิทธัตถะ
แล้วพระยามารก็ขีดเส้นที่ ๑๖ ลงบนแผ่นดิน

๑. อุคฆติตัญญู
คือ สัตว์ผู้มีปัญญามาก เข้าใจได้รวดเร็วเฉียบพลันเพียงแค่ยกหัวข้อธรรมขึ้นแสดง
เหมือนดอกบัวพ้นน้ำ เพียงได้รับแสงจากดวงอาทิตย์ก็จะบานในวันนี้
๒. วิปจิตัญญู
คือ สัตว์ผู้มีปัญญาปานกลาง เข้าใจได้ต่อเมื่อขยายความให้ละเอียด
เหมือนดอกบัวเสมอน้ำ พร้อมจะบานในวันพรุ่งนี้
๓. เนยยะ
คือ สัตว์ผู้มีปัญญาน้อย เข้าใจได้เมื่อขยายความให้ละเอียด และสั่งสอนซ้ำแล้วซ้ำอีก
เหมือนบัวใต้น้ำที่จะโผล่พ้นน้ำและเบ่งบานในวันต่อๆ ไป
๔. ปทปรมะ
คือ สัตว์ผู้ไม่มีปัญญา แม้ฟังถ้อยพระธรรมจนจำตัวบทได้ แต่ไม่มีความเข้าใจ
เหมือนบัวอยู่ใต้โคลนตมเป็นได้เพียงภักษาของเต่าและปลา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
ส่วนสุดสองอย่างนี้บรรพชิตผู้หวังโมกขธรรมไม่ควรเสพ คือ กามสุขัลลิกานุโยค การประกอบตนให้พัวพันด้วยความสุขในกามคุณ คือ รูป รส กลิ่น เสียง และสัมผัสอันน่าใคร่น่าพอใจ กามคุณเหล่านี้เป็นของเลว การหลงพัวพันในกามคุณนั้นเป็นหนทางที่หย่อนเกินไป ทำให้ติดสุข เกิดราคะและโมหะ ไม่เกิดประโยชน์ เป็นวิถีของปุถุชน ไม่เหมาะแก่พระอริยะ และ อัตตกิลมถานุโยค การประกอบความเพียรในการทรมานตนให้ลำบาก เป็นหนทางที่ตึงเกินไป เพราะนำมาซึ่งความทุกข์ ลำบากเปล่า หาประโยชน์ไม่ได้ ไม่เป็นไปเพื่อความสงบ ฟุ้งซ่าน เกิดโทสะและโมหะ เป็นวิถีของเดียรถีย์ ไม่เหมาะแก่พระอริยะ
ดูกรภิกษุทั้งหลาย
ทางที่พอเหมาะพอดีแก่พระอริยะ คือ มัชฌิมาปฏิปทา การปฏิบัติในทางสายกลางให้สม่ำเสมอพอดี ไม่ดิ่งไปหาส่วนสุดสองอย่างนั้น ทำให้เกิดความสงบ เกิดจักษุญาณ เกิดปัญญารู้ยิ่ง เพื่อความตรัสรู้ เพื่อนิพพาน

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
ปฏิปทาสายกลางที่ทำให้เกิดความสงบ เกิดจักษุญาณ เกิดปัญญารู้ยิ่ง เพื่อความตรัสรู้ เพื่อนิพพานนั้น ชื่อว่า อริยมรรค อันประกอบด้วยองค์ ๘ ประการ คือ ความเห็นชอบ ๑ ความดำริชอบ ๑ เจรจาชอบ ๑ การงานชอบ ๑ เลี้ยงชีวิตชอบ ๑ พยายามชอบ ๑ ระลึกชอบ ๑ ตั้งจิตชอบ ๑

เห็นชอบเป็นไฉน ?
ความเชื่อที่เป็นกุศล คือ เชื่อว่าการให้ทานมีผล วิบากของกรรมดีมีผล วิบากของกรรมชั่วมีผล เชื่อว่าโลกหน้ามี ตายแล้วไม่สูญ รู้เคารพบิดามารดาและสมณพราหมณ์ผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ นี้แลเป็นความเห็นชอบหรือสัมมาทิฐิ

ดำริชอบเป็นไฉน ?
ความดำริเพื่อออกจากกาม ตัดความพยาบาท ตัดความเบียดเบียน นี้แลคือดำริชอบหรือสัมมาสังกัปปะ

เจรจาชอบเป็นไฉน ?
ความสำรวมในการพูด เว้นจากการพูดเท็จ พูดยุให้แตกกัน พูดหยาบ พูดเพ้อเจ้อ นี้แลคือเจรจาชอบหรือสัมมาวาจา

การงานชอบเป็นไฉน ?
การเว้นจากการฆ่าสัตว์ เว้นจากการถือเอาสิ่งของที่เจ้าของไม่ได้ให้ เว้นจากการประพฤติผิดในกามทั้งหลาย นี้แลเรียกว่าการงานชอบคือสัมมากัมมันตะ

เลี้ยงชีวิตชอบเป็นไฉน ?
การละการเลี้ยงชีพด้วยทุจริต แต่เลี้ยงชีพด้วยสุจริต บำเพ็ญจิตให้ไกลจากข้าศึก เจริญอริยมรรคอยู่ นี้แลเรียกว่าเลี้ยงชีวิตชอบหรือสัมมาอาชีวะ

พยายามชอบเป็นไฉน ?
การปรารภความเพียร พยายามประคองจิตไว้ ตั้งจิตไว้ เพื่อไม่ให้อกุศลธรรมลามกที่ยังไม่เกิดบังเกิดขึ้น เพื่อละอกุศลธรรมลามกที่เกิดขึ้นแล้ว เพื่อให้กุศลธรรมที่ยังไม่เกิดบังเกิดขึ้น และเพื่อยังกุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้วให้ตั้งอยู่ ไพบูลย์ขึ้น นี้แลคือพยายามชอบหรือสัมมาวายามะ

ระลึกชอบเป็นไฉน ?
การมีปกติระลึกพิจารณาเห็นกายในกายอยู่ เห็นเวทนาในเวทนาอยู่ เห็นจิตในจิตอยู่ เห็นธรรมในธรรมอยู่ มีความเพียรเป็นเครื่องเผากิเลส มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อม มีสติ ตัดความพอใจและไม่พอใจในโลกเสียได้ นี้แลคือระลึกชอบหรือสัมมาสติ

ตั้งจิตชอบเป็นไฉน ?
การตั้งจิตให้มีสมาธิ สงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย เข้าถึงฌานทั้งสี่ คือปฐมฌานอันมีวิตก วิจาร ปีติ และสุข อันเกิดแต่วิเวกอยู่ เข้าถึงทุติยฌานอันผ่องใส มีปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ วิตกวิจารระงับไป เข้าถึงตติยฌานอันมีสุขอยู่ด้วยนามกาย มีปีติสิ้นไป มีความรู้ตัวทั่วพร้อม และเข้าถึงจตุตฌานอันละสุขและทุกข์เสียได้ มีสติบริสุทธิ์เพราะอุเบกขา นี้แลคือตั้งจิตชอบหรือสัมมาสมาธิ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง เกิดขึ้นแล้วแก่เราว่า
ทุกข์ทั้งหลายมีอยู่
ทุกข์ทั้งหลายควรกำหนดรู้
ทุกข์ทั้งหลายเรากำหนดรู้แล้ว

ดูกรภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง เกิดขึ้นแล้วแก่เราว่า
สมุทัยมีอยู่
สมุทัยควรละเสีย
สมุทัยเราได้ละแล้ว

ดูกรภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง เกิดขึ้นแล้วแก่เราว่า
นิโรธมีอยู่
นิโรธควรทำให้แจ้ง
นิโรธเราทำให้แจ้งแล้ว

ดูกรภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง เกิดขึ้นแล้วแก่เราว่า
มรรคมีอยู่
มรรคควรทำให้เจริญ
มรรคเราทำให้เจริญแล้ว

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ญาณทัศนะอันบริสุทธิ์เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ด้วยการวนรอบ ๓ มีอาการ ๑๒ ในอริยสัจ ๔ เหล่านี้ เราจึงปฏิญาณตนว่าเป็นผู้ตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณแล้ว วิมุติของเราไม่กำเริบ ชาตินี้เป็นที่สุด บัดนี้ภพใหม่ไม่มีอีก

ดูกรภิกษุ
สัตว์ทั้งหลายมีอุปาทานในขันธ์ ๕ ยึดมั่นถือมั่นว่าขันธ์ ๕ เป็นอัตตา ยึดถือว่า รูป คือสิ่งที่ประกอบขึ้นเป็นร่างกายนั้นเป็นเรา เป็นตนของเรา ปรารถนาให้ เวทนา คือความรู้สึกเป็นสุข เป็นทุกข์ หรือความรู้สึกเฉยๆ เป็นไปดังใจหวัง อยากได้ สัญญา คือความจำได้หมายรู้แต่ความรู้สึกดีๆ ที่ชอบใจ พยายามสร้าง สังขาร คือปรุงแต่งความคิดอยากเป็นโน่นอยากเป็นนี่เรื่อยไปไม่สิ้นสุด และยังหลงใหลอีกว่า วิญญาณ คือจิตรับรู้ความรู้สึกของทวารทั้งหลายเป็นของเรา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
ขันธ์ ๕ คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ นั้นแท้จริงเป็นอนัตตา ไม่เป็นตนอะไรของเราเลย หากขันธ์ ๕ เป็นอัตตา เป็นตนของเรา เราพึงบังคับได้ว่าขันธ์ ๕ จงเป็นอย่างนี้เถิด ขันธ์ ๕ อย่าเป็นอย่างนั้นเลย แต่เพราะขันธ์ ๕ เป็นอนัตตา ขันธ์ ๕ จึงเป็นไปเพื่ออาพาธ เราบังคับไม่ได้เลยว่าขันธ์ ๕ จงเป็นอย่างนี้เถิด ขันธ์ ๕ อย่าได้เป็นอย่างนั้นเลย
ขันธ์ ๕ คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ นั้นไม่เที่ยง สิ่งที่ไม่เที่ยงย่อมเป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา ควรหรือจะตามเห็นสิ่งที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนว่านั่นของเรา นั่นเป็นเรา นั่นเป็นตนของเรา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เพราะเหตุนั้นแล ขันธ์ ๕ รูป เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ ที่เป็นอดีต ปัจจุบัน หรืออนาคต ภายในหรือภายนอก หยาบหรือละเอียด เลวหรือประณีต ไกลหรือใกล้ เธอทั้งหลายพึงใช้ปัญญาอันชอบเห็นตามเป็นจริงว่า นั่นไม่ใช่ของเรา นั่นไม่เป็นเรา นั่นไม่ใช่ตนของเรา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
อริยสาวกผู้มีปัญญาเห็นจริงแล้วอย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่ายในรูป เบื่อหน่ายในเวทนา เบื่อหน่ายในสัญญา เบื่อหน่ายในสังขาร และเบื่อหน่ายในวิญญาณ เมื่อเบื่อหน่ายย่อมคลายกำหนัด เมื่อสิ้นกำหนัดจิตก็พ้น เมื่อจิตพ้นแล้วก็มีญาณทัศนะรู้ว่าพ้นแล้ว อริยสาวกนั้นย่อมสิ้นชาติ อยู่จบพรหมจรรย์ กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว กิจอื่นอีกเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี