พระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า ทุกข์ของคนเรานั้นคือ ความเกิด ความแก่ ความเจ็บ ความตาย ความโศก ความร่ำไรรำพัน ความไม่สบายกาย ความไม่สบายใจ ความคับแค้นใจทั้งหลาย ความประสบกับสิ่งไม่เป็นที่รักที่พอใจ ความพลัดพรากจากสิ่งที่เป็นที่รักที่พอใจ ความปรารถนาสิ่งใดไม่ได้สิ่งนั้น เมื่อเราไม่อยากทุกข์ ขั้นตอนแรกคือเราจะ “ต้องรู้” จักมันเสียก่อน แล้ว “ต้องละ” หรือกำจัดมันที่ต้นเหตุ ต่อไป “ต้องทำให้แจ้ง ให้ประจักษ์”ในการดับมัน แล้ว ต้องทำตามข้อปฏิบัติในการดับมัน “ให้เจริญ” ยิ่งๆขึ้นไป

ทุกข์นี้อยู่ที่ไหน ทุกข์ดังกล่าวข้างต้นนั้น พระพุทธองค์ตรัสว่า โดยสรุปแล้วคือ อุปทานขันธ์ หรือการยึดมั่นในขันธ์๕ นั้นเอง

อุปทานขันธ์ ๕ หรือการเข้าไปยึดในรูป ในเวทนา ในสัญญา ในสังขาร ในวิญญาณ มันเป็นทุกข์ได้อย่างไรนั้น ผมไขความให้เข้าใจได้ง่ายๆ ดังนี้ครับ

การเข้าไปยึดมั่นในรูป หรือ กาย มันทุกข์ทั้งนั้น คนสวยคนงามทุกข์ไม่อยากให้ส่วนที่เคยเต่งตึง หย่อนยาน คนที่แข็งแรงไม่อยากให้เจ็บไข้ได้ป่วย คนผอมไม่อยากอ้วน มีฟันเต็มปากไม่อยากเสียฟันไป ฯลฯ คนเรามักไปยึดกับรูป หรือ กาย นี้ว่ามันน่าจะยั่งยืนอยู่ในสภาพเดิมๆตามใจปรารถนา แต่มันเป็นไปไม่ได้ มันไม่เที่ยง แม้วิทยาการสมัยใหม่ก็ช่วยไม่ได้จริงจัง

การเข้าไปยึดมั่นในเวทนา ( ความรู้สึกสุข ทุกข์ หรือเฉยๆ) เวลาเราได้ลาภ ยศ สรรเสริญเรารู้สึกมีความสุข แต่ถ้าเราสูญเสียสิ่งเหล่านี้ไปเราจะรู้สึกทุกข์ขึ้นมาทันที จะให้มีแต่สุขเวทนาอย่างเดียวมันก็เป็นไปไม่ได้ บางครั้งเราอาจจะรู้สึกเฉยๆ สุขก็ไม่ใช่ ทุกข์ก็ไม่เชิง ความรู้สึกเป็นกลางๆอย่างนี้มันไม่คงทนอยู่ได้นาน ไม่ช้าก็เร็วมันอาจจะแปรไปทางใดทางหนึ่ง เราบังคับความรู้สึกให้เป็นไปดั่งใจไม่ได้ มันฝืน มันฝืด มันทุกข์

การเข้าไปยึดมั่นในสัญญา (ความจำได้หมายรู้) เราเคยจำได้ว่าหนังสือเล่มที่เราชอบอ่านนั้นชื่อนี้ แต่มาตอนนี้เราจำไม่ได้เสียแล้วว่าหนังสือนั้นชื่ออะไร นึกไม่ออก จำไม่ได้ พบหน้าคนเคยรูจักแต่นึกชื่อเขาไม่ออกมันขัดใจจริงๆ เห็นคำๆนี้แล้วจำไม่ได้ว่ามีความหมายอย่างไร ยิ่งนานวันความจำบางอย่างก็เลือนไปอยากจะให้มันกลับดีดังเดิมก็เป็นได้บางครั้งบางคราวแต่มักจะแย่ลงมากกว่า มันเป็นไปตามวัยและสังขาร(รูปสังขาร)เสียแล้ว

การเข้าไปยึดมั่นในสังขาร (การปรุงแต่งจิต) บางขณะเราคิดถึงสิ่งใดแล้วเกิดรัก บางครั้งโกรธ บางครั้งมีความใคร่ บางครั้งอาย บางครั้งสนุก ฯลฯ เราอยากให้จิตมันปรุงอยู่อย่างนั้นนานเท่านาน แต่มันก็ทำไม่ได้ เช่นเราเคยโกรธใครแบบหัวฟัดหัวเหวี่ยงสักปานใด ความโกรธนั้นมันก็อยู่เพียงระยะหนึ่งเท่านั้นเอง พอเวลาผ่านไปเราก็เลิกปรุงแต่เมื่อจิตเราคิดถึงมันอีก ปรุงขึ้นมาอีกก็โกรธอีก
อยากอยู่ในอารมณ์ที่ถูกใจนานๆทำไม่ได้เลย ไม่นานจิตก็จะไปคิดไปปรุงในเรื่องอื่นๆ

การเข้าไปยึดมั่นในวิญญาณ (การรับรู้อารมณ์ทางทวารทั้งหก หู ตา จมูก ลิ้น กาย ใจ) เมื่อเราได้ลิ้มรสอาหารอย่างหนึ่ง รู้สึกว่าอร่อย ก็ชอบใจ เกิดสุขเวทนา ต่อมาเมื่อเห็นอาหารชนิดนี้อีกก็เกิดสัญญาจำได้ว่ามันเคยอร่อย เมื่อได้ลิ้มรสแล้ว ไม่อร่อยเหมือนอย่างที่คิดปรุงแต่งไว้ก็ไม่ชอบใจ เกิดทุกขเวทนา เราอยากจะให้ความรับรู้อารมณ์นั้นๆเหมือนเดิมแต่มันก็เปลี่ยนไป มันไม่คงทนอยู่ได้การรับรู้อารมณ์ทางช่องทางอื่นๆก็เหมือนกันมันไม่คงที่ มันตั้งอยู่ไม่ได้นาน บางครั้งชอบ บางครั้งไม่ชอบ

การเข้าไปยึดมั่นในขันธ์ ๕ หรือ การเข้าไปยึดอยู่กับ กาย(รูป) –ใจ(เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ) หรือ รูป-นาม นั้นเป็นทุกข์ มันไม่เที่ยง มันคงทนอยู่ไม่ได้ ตั้งอยู่ไม่ได้นาน บังคับควบคุมไม่ได้

สรุปทุกข์ อยู่ที่กาย กับ ใจ
สรุปของสรุป ทุกข์อยู่ในตัวของเรานี้เอง ไม่ใช่อยู่ที่ไหนเลย
ทุกข์เกิดที่ตัวเรา ดังนั้นถ้าจะดับก็ต้องดับที่ตัวเรานี่แหละครับ เหมือนไฟ ไฟลุกไหม้ที่ใดเราก็ต้องดับมันตรงนั้นใช่ไหมครับ จะไปดับที่อื่นคงไม่ได้แน่ๆ