Bloggang.com : jenifaae : ชุมชนบ้านช่างหล่อ

ชุมชนบ้านช่างหล่อ

     หากใครที่เคยเดินทางผ่านไปยังถนนอิสรภาพ ช่วงที่ติดกับถนนพรานนกทางด้านใต้ ของโรงพยาบาลศิริราช บริเวณที่เยื้องวัดวิเศษการก็จะเห็นซอยเล็กๆแห่งหนึ่ง ที่มีชื่อว่า "ซอยบ้านช่างหล่อ"

     ซอยแห่งนี้ ในอดีตเป็นซอยหนึ่งที่มีความสำคัญกับสังคมไทยกับศาสนาพุทธมาช้านาน เนื่องจากพระพุทธรูปต่างๆที่คนกราบไหว้ล้วนแล้วแต่มาจากซอยเล็กๆนี้แทบทั้งสิ้น จนเป็นที่มาของชื่อซอย "ช่างหล่อ" แต่สภาพสังคมเปลี่ยนไปตามวันเวลา ทำให้สภาพต่างๆในซอยเริ่มเปลี่ยนแปลงไป จนเหลือเพียงโรงหล่อพระแห่งสุดท้ายในประเทศที่เหลืออยู่ ที่ชุมชน "บ้านช่างหล่อ"แห่งนี้

     "ชุมชนบ้านช่างหล่อ"ประกอบอาชีพหล่อพระพุทธรูปสัมฤทธิ์ ซึ่งเป็นงานช่างหล่อของคนไทยที่ได้ทำสืบทอดต่อกันมาไม่ต่ำกว่า 700 ปีมาแล้ว ในอดีตคนที่นี่ จะอยู่รวมกันในซอยบ้านช่างหล่อ บ้านจะไม่มีรั้ว เดินทะลุหากันได้หมด อยู่รวมกันเหมือนญาติ ช่วยกันผลิตงานหล่อพระ บ้านที่อยู่อาศัยจะเป็นเรือนไทยใต้ถุนสูง บริเวณบ้านกว้างมีลาน สามารถทำการหล่อพระได้ ทำเป็นงานหัตถกรรม มีการช่วยเหลือกัน ซึ่งมีเรื่องเล่าจากชุมชนแห่งนี้ว่า แค่ชาวบ้านเห็นควันไฟที่เกิดจากการหล่อพระ จากบ้านไหนก็ตาม ทุกคนในชุมชนจะร่วมแรง ร่วมใจกันมาช่วยหล่อพระ หรือที่เรียกกันว่า "ลงแขก"
เหมือนการทำนา จนงานสำเร็จลุล่วงไปได้ด้วยดี เสมือนญาติมิตรที่มีความเป็นห่วงอาทรที่มีให้กันด้วยความจริงใจ ซึ่งหาได้ยากยิ่งเต็มทีในสังคมปัจจุบัน

     บรรพบุรุษของชุมชนบ้านช่างหล่อ เป็นชาวกรุงเก่าที่อพยมมาจากกรุงศรีอยุธยา เมื่อครั้งสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชกู้อิสรภาพได้แล้ว ทรงรวบรวมผู้คนจากกรุงศรีอยุธยา มาที่ธนบุรี เนื่องจากกรุงศรีอยุธยาถูกพม่าโจมตี ยากแก่การบูรณะ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงได้สถาปนาเมืองหลวงใหม่ที่กรุงธนบุรี ซึ่งเป็นบริเวณที่แม่น้ำเจ้าพระยาเดิมไหลอ้อมจากปากคลองบางกอกใหญ่จนถึงปากคลองบางกอกน้อย เดิมเป็นที่ดินรูปเกือกม้า เป็นที่ดอนสะสมตะกอน เหมาะสมต่อการตั้งหลักแหล่งทำมาหากิน ผู้คนที่อพยพมาก็จับกลุ่มอยู่รวมกันเป็นชุมชนต่างๆ ตามลักษณะการประกอบอาชีพ สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

บ้านช่างหล่อในปัจจุบัน

ที่ตั้งของชุมชนบ้านพยาบาลศิริราช ใกล้ท่าเรือพรานนก วังหลัง สามารถข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาไปฝั่งท่าพระจันทร์ ซึ่งเป็นย่านชุมชนที่สำคัญ มีมหาวิทยาลัย สถานที่ราชการมากมาย ดังนั้นจึงมีคนอพยพมาอยู่ในชุมชนบ้านช่างหล่อเพิ่มขึ้นทุกที บ้านช่างหล่ออยู่ในเขตที่มีการคมนาคมสะดวก พื้นที่มีอยู่จำนวนมาก ถูกนำมาแบ่งขาย หรือให้เช่า หรือ ทำเป็นหอพัก บ้านเรือนจึงเริ่มแออัดมากขึ้น มีผลกระทบถึงโรงหล่อพระพุทธรูป เพราะเมื่ออาชีพเผาหุ่น การหล่อ การเททอง จะมีขี้เถ้า และเปลวไฟจากโรงหล่อตกกระเด็นไปตกในบ้านเรือนผู้อื่น

ต่อมามีการออกกฎหมายให้พื้นที่บริเวณบ้านช่างหล่อเป็นพื้นที่อยู่อาศัย ห้ามทำโรงงานอุตสาหกรรม หรือหากทำ ต้องก่อกำแพงให้มิดชิด ซึ่งต้องลงทุนมาก ทำให้โรงหล่อต่างๆในชุมชนบ้านช่างหล่อต้องปิดกิจการ หรือย้ายไปอยู่บริเวณอื่น ปัจจุบันไม่มีโรงหล่อเหลืออยู่ในชุมชนบ้านช่างหล่อเลย
โรงหล่อเดิมจึงเป็นเพียงสำนักงานเพื่อติดต่องาน ปัจจุบันชุมชนบ้านช่างหล่อจึงเหลือแต่เพียงชื่อเท่านั้น

การหล่อพระพุทธรูปมีกรรมวิธี 2 ขั้นตอน คือ การปั้น และการหล่อ

การปั้นและการหล่อพระพุทธรูปเป็นงานที่ต่อเนื่องกัน หากทำด้วยช่างคนเดียวกันจึงจะดี เพราะช่างคนเดียวเป็นผู้เริ่มปั้นหุ่นชั้นใน วาดพระพักตร์ และส่วนต่างๆของพระพุทธรูป ตลอดจนการเทตกแต่งหลังจากการหล่อผลงานที่ปรากฎก็จะสมบูรณ์แบบ

ขอขอบคุณ
ที่มา : กทม.สาร ปีที่ 15 ฉบับที่ 165 ประจำเดือนมิถุนายน 2551 โดย พิมพ์นรี ศรีเมือง นักประชาสัมพันธ์ 6 เขต บางกอกน้อย

บ้านช่างหล่อ

     ศิลปกรรมคือเครื่องบ่งบอกถึงความเจริญก้าวหน้าของชุมชนหรือสังคม การหล่อพระพุทธรูปเป็นงานศิลปกรรมแขนงหนึ่งของชาวไทย ซึ่งมีมาตั้งแต่ดั้งเดิมครั้งโบราณ พระพุทธรูปแต่ละสมัยจะมีเอกลักษณ์และความสวยงามที่แตกต่างกันไป

การสร้างพระพุทธรูปเป็นงานที่มีความยากลำบากและสลับซับซ้อน ผู้สร้างต้องมีความสามารถและมีใจรักทางด้านศิลปะ การหล่อพระพุทธรูปได้เป็นมรดกตกทอดทางวัฒนธรรมของชาวไทยสืบมาจนถึงปัจจุบัน ชุมชนหนึ่งในธนบุรีเป็นชุมชนที่สืบทอดศิลปกรรมในการปั้นหล่อพระพุทธรูปให้แก่กรุงธนบุรีและเกาะรัตนโกสินทร์ คือ “ ชุมชนบ้านช่างหล่อ ” ปัจจุบันภายในชุมชนมีบ้านเรือนหนาแน่น มองหาโรงหล่อไม่มีแล้วแต่ยังพอเห็นเค้าเดิมว่าเคยเป็นสถานที่หล่อพระพุทธรูปคือ ที่บ้านเลขที่ 234 ซอยบ้านช่างหล่อ ของคุณกระสวย พึ่งปรีดา มีป้ายติดที่หน้าบ้านว่า จิตตปฏิมา ผู้หล่อพระพุทธโคดมใหญ่ที่สุดในโลก (วัดไผ่โรงวัว จังหวัดสุพรรณบุรี)

บ้านช่างหล่อในอดีต

     บรรพบุรุษของชาวบ้านช่างหล่อเป็นชาวกรุงศรีอยุธยา มีอาชีพหล่อพระพุทธรูปมาแต่เดิมภายหลังเมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า และได้ย้ายเมืองหลวงมาอยู่ที่กรุงธนบุรี ชาวบ้านกลุ่มนี้ได้อพยพตามมาด้วย และได้ตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนอยู่ในละแวกตรอกบ้านช่างหล่อ ( เขตบางกอกน้อย ) และได้ดำเนินอาชีพปั้น และหล่อพระพุทธรูปสืบมา เดิมชาวบ้านช่างหล่อมีอาชีพเดียวกันหมด และเป็นเครือญาติพี่น้องสืบสกุลต่อเนื่องกันมา อาทิ สกุลพวกช่างปั้น ช่างหล่อ ช่างเททอง ช่างขัด ช่างลงรักปิดทอง ช่างติดกระจก ชาวบ้านช่างหล่อมีความสามัคคีกัน เมื่อบ้านใดรับงานใหญ่ๆ มา บ้านอื่นจะมาร่วมงานช่วยกันทำ จนได้ผลงานที่สวยงาม ช่างแต่ละสกุลร่วมงานกันด้วยดีเพราะต้องอาศัยความชำนาญเฉพาะด้านร่วมกัน

     อาณาเขตของบ้านช่างหล่อมีพื้นที่ไม่มากนัก ทิศเหนือติดกับ ถนนพรานนก ทิศใต้จรดซอยอิสรภาพ 44 ทิศตะวันออกจรดคลองบ้านขมิ้น ทิศตะวันตกจรดตลาดพรานนก แต่เดิมพื้นที่ภายในบ้านช่างหล่อเป็นสวนเป็นส่วนใหญ่ มีเรือนทรงไทยหลังคาหน้าจั่วเป็นย่อมๆ แต่ละบ้านมีบริเวณกว้าง เพราะต้องใช้พื้นที่มากในการปั้นและหล่อพระพุทธรูป พื้นที่ที่เหลือส่วนใหญ่จึงปลูกไม้ผล หรือเป็นสวนผัก พื้นที่ของชุมชนบ้านช่างหล่อมีคลองทะลุถึงกันหมดไปออกแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงวัดระฆัง การสัญจรไปมาใช้ทางเรือ

     ในชุมชนบ้านช่างหล่อเป็นที่รวมของช่างปั้นและหล่อพระพุทธรูปหลายตระกูล เช่น พระเทพรจนา ( สิน ปฏิมากร ) เจ้ากรมช่างสิบหมู่ ช่างเอกในสมัยรัชกาลที่ 3 ต้นตระกูลปฏิมากร ท่านได้สืบทอดงานปั้นหล่อพระพุทธรูปให้แก่บุตรธิดา และตกทอดมาจนถึงรุ่นหลานคือนายพิมาน มูลประมุข ศิลปินแห่งชาติ สาขาประติมากรรม ( ทัศนศิลป์ ) พ.ศ. 2531 ครูสุข อยู่มั่น นายพร้อม บูรณะธน นายเปลื้อง แจ่มใส นายผัน นางมูล ทรัพย์ปกรณ์ นายฟุ้ง อ้นเจริญ

ในการปั้นหล่อพระพุทธรูป ช่างหล่อของชุมชนบ้านช่างหล่อมีผลงานที่มีชื่อเสียงมาก ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ ในยุคต่อ ๆ มาช่างของบ้านช่างหล่อยังมีบทบาทสำคัญในการพัฒนาวิธีการปั้นและหล่อให้ทันสมัย โดยการนำวิธีการใหม่ ๆ มาผสมผสานกับวิธีการเดิมที่เคยทำในบ้านช่างหล่อ

กรรมวิธีในการหล่อพระพุทธรูปแบบเดิมของบ้านช่างหล่อ

     การหล่อพระพุทธรูปมีกรรมวิธี 2 ขั้นตอน คือ การปั้น และการหล่อ การปั้นและการหล่อพระพุทธรูปเป็นงานที่ต่อเนื่องกัน หากทำด้วยช่างคนเดียวกันจึงจะดี เพราะช่างคนเดียวเป็นผู้เริ่มปั้นหุ่นชั้นใน วาดพระพักตร์ และส่วนต่างๆ ของพระพุทธรูป ควบคุมการเททองตลอดจนการเทตกแต่งหลังการหล่อ ผลงานที่ปรากฏจะสมบูรณ์แบบ

ขั้นตอนของการหล่อพระพุทธรูปโดยสังเขปมีดังนี้ คือ

1. การปั้น

การปั้นพระพุทธรูปตั้งแต่เริ่มต้นจนถึงสมบูรณ์พร้อมที่จะหล่อมี ขั้นตอนโดยละเอียด ดังนี้ คือ

1. การปั้นดินแกนหรือดินหุ่น

2. การหุ้มขี้ผึ้ง

3. การใส่ทอย

4. การติดสายชนวนขี้ผึ้ง

5. การทับดินนวล

6. การทับด้วยดินอ่อน

7. การพอกทับด้วยดินแก่

8. การเข้าลวดหรือรัดปลอก

9. การพอกดินแก่ทับอีกชั้นหนึ่ง

10. การทำปากจอบ

2. การหล่อพระ

การหล่อพระพุทธรูปนิยมเรียกว่า “ การเททอง ” ซึ่งประกอบด้วยขั้นตอนดังต่อไปนี้ คือ

1. การเผาแม่พิมพ์

2. การหลอมทองให้ละลาย

3. การทำนั่งร้าน

4. การเททอง

บ้านช่างหล่อในปัจจุบัน

     ชุมชนบ้านช่างหล่อแต่เดิมทีเป็นเรือกสวน มีบ้านทรงไทยหลังคาหน้าจั่วเป็นหย่อมๆ แต่ละบ้านมีบริเวณกว้าง สำหรับปั้นและหล่อ พระพุทธรูป บ้านแต่ละหลังไม่มีรั้ว เพราะส่วนใหญ่เป็นเครือญาติสภาพดังกล่าวเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว ในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เมื่อมีการตัดถนนสายต่าง ๆ คูคลอง ที่เคยใช้สัญจรไปมาหมดความสำคัญ

     ที่ตั้งของชุมชนบ้านช่างหล่ออยู่ในทำเลที่ดีใกล้โรงพยาบาลศิริราช ใกล้ท่าเรือพรานนก วังหลัง) ที่สามารถข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาไปฝั่งท่าพระจันทร์ ซึ่งเป็นย่านชุมชนที่สำคัญมีมหาวิทยาลัย สถานที่ราชการมากมาย ดังนั้นจึงมีคนอพยพมาอยู่ในชุมชนบ้านช่างหล่อเพิ่มขึ้นทุกที บ้านช่างหล่ออยู่ในเขตที่มีการคมนาคมสะดวก พื้นที่มีอยู่จำนวนมาก ถูกนำมาแบ่งขาย หรือให้เช่า หรือ ทำเป็นหอพัก บ้านเรือนจึงเริ่มแออัดมากขึ้น เมื่อผู้คนมากขึ้นมีผลกระทบถึง โรงหล่อพระพุทธรูป เพราะเมื่ออาชีพเผาหุ่น

     การหล่อ การเททอง จะมีขี้เถ้าและเปลวไฟจากโรงหล่อกระเด็นไปตกในบ้านเรือนผู้อื่น ต่อมามีการออกกฎหมายให้พื้นที่บริเวณบ้านช่างหล่อเป็นพื้นที่อยู่อาศัย ห้ามทำโรงงานอุตสาหกรรม หรือหากทำต้องก่อกำแพงให้มิดชิด ซึ่งต้องลงทุนมาก ทำให้โรงหล่อต่าง ๆ ในชุมชนบ้านช่างหล่อต้องปิดกิจการ หรือย้ายไปอยู่บริเวณอื่น ๆ ปัจจุบัน ไม่มีโรงหล่อเหลืออยู่ในชุมชนบ้านช่างหล่อเลย โรงหล่อเดิมจึงเป็นเพียงสำนักงานเพื่อติดต่องาน ปัจจุบันชุมชนบ้านช่างหล่อจึงเหลือแต่เพียงชื่อเท่านั้น

ขอขอบคุณ
ที่มา : BANGKOKNOI

H O M E

Create Date : 06 กรกฎาคม 2551

Last Update : 22 กรกฎาคม 2551 21:02:56 น.

8 comments

Counter : 10770 Pageviews.

ข้อมูล บ้านช่างหล่อ คือ ข้อมูลที่สำคัญมากๆ เพราะต้องใช้ทำรายงานส่งอาจารย์ค่ะ ขอบคุณมากๆๆๆค่ะ

โดย: puyo IP: 58.9.227.36 วันที่: 17 กรกฎาคม 2551 เวลา:20:57:46 น.

อยากได้ข้อมูลที่เป็นภาษาอังกฤษครับทำการบ้านเหมือนกันครับมีไหมครับ

โดย: Di IP: 202.91.19.194 วันที่: 1 กันยายน 2552 เวลา:19:55:12 น.

บ้านช่างหล่อยังมีผู้อนุรักษ์ การหล่อแบบโบราณ เชิงวิชาการ พร้อมสาธิต วิธีการตามขั้นตอนของโบราณ แต่ถูกมองข้าม จากผู้บริหารชุมชน ซึ่งขาดความภูมิใจในอาชีพบรรพบุรุษช่างหล่อ ของเขาเอง ยังไม่สายไปที่จะกอบกู้ ให้ชนรุ่นหลังได้รู้จัก และภูมิใจ ช่างหล่อ และบ้านช่างหล่อมากขึ้น ช่วยกันอนุรักษ์.....tox26@windowslive.com

โดย: ศักดิ์ IP: 58.64.55.200 วันที่: 7 กุมภาพันธ์ 2554 เวลา:10:08:57 น.

ดีจัยมากที่มีชุมชนนี้ให้หนูทามรายงาน

โดย: นิก IP: 61.90.77.182 วันที่: 1 กุมภาพันธ์ 2555 เวลา:16:09:17 น.

พี่หมูสบายดีหรือเปล่าค่ะภรรยากับลูกคิดถึง

โดย: คนรักจริง IP: 124.121.141.118 วันที่: 28 มิถุนายน 2555 เวลา:14:06:05 น.

พี่หมูสบายดีหรือเปล่าค่ะภรรยากับลูกคิดถึง

โดย: คนรักจริง IP: 124.121.141.118 วันที่: 28 มิถุนายน 2555 เวลา:14:07:04 น.

พี่หมูสบายดีหรือเปล่าค่ะภรรยากับลูกคิดถึง

โดย: คนรักจริง IP: 124.121.141.118 วันที่: 28 มิถุนายน 2555 เวลา:14:07:24 น.

น่าเศร้าและเสียดายมากที่ย่านบ้านช่างหล่อไม่เหลือโรงหล่อเลย ไม่สมกับต.บ้านช่างหล่อเลยครับ

โดย: เอนก IP: 101.108.143.159 วันที่: 5 ตุลาคม 2559 เวลา:23:20:11 น.