ที่นี้จะว่าด้วยยศพระบรมวงศานุวงศ์ เป็นเจ้าฟ้าก็ดี พระองค์เจ้าก็ดี หม่อมเจ้าก็ดี เป็นตำแหน่งสำหรับเลื่อนขึ้นได้ แล้วแต่พระเจ้าแผ่นดินจะโปรด มีเลื่อนได้ ๗ ชั้นคือ

ที่ ๑. กรมพระราชวังบวรสถานมงคลฝ่ายหน้า มีองค์หนึ่งบ้างสององค์บ้าง ถ้ามีองค์เดียวคนมักเรียกกรมพระราชวัง ถ้ามีสององค์ก็เรียกเสียว่า พระบัณฑูรใหญ่ พระบัณฑูรน้อย ที่เรียกพระบัณฑูรนั้น ตามคำสั่ง แต่ที่เป็นองค์เดียว เรียกพระบัณฑูรก็มี เรียกใช้กลับกันได้ทั้งสองอย่าง เพราะเป็นยศของวังหน้าด้วยกัน

ที่ ๒. กรมพระราชวังบวรสถานภิมุขฝ่ายหลัง มีองค์หนึ่งบ้างสององค์บ้าง แต่ที่เคยมีมานั้นองค์หนึ่ง เรียกว่า กรมพระราชวังหลัง อีกองค์หนึ่งนั้นมียศศักดิ์อำนาจเสมอกรมพระราชวังหลัง ไม่ปรากฏว่าเรียกอะไร ด้วยมีครั้งเดียว ไม่เหมือนวังหน้าสองพระองค์มีบ่อยกว่า แต่กรมพระราชวังหลังเขาเรียกว่า พระบัญชา กับ พระบัณฑูร ก็มี

ที่ ๓. กรมสมเด็จพระ

ที่ ๔. กรมพระ

ที่ ๕. กรมหลวง

ที่ ๖. กรมขุน

ที่ ๗. กรมหมื่น

คำที่เรียกต่างกรม แลเมื่อเจ้าเป็นกรมไร คนเรียกชื่อกรมนั้น ไม่ได้ออกพระนามเดิมของเจ้า เรียกชื่อกรมที่เดียเหมือนดังทุกวัน ที่เรียก กรมหมื่นเนรศร์ราชวรฤทธิ์ คำที่เรียกดังนี้ คนไทยเองแทบจะไม่เข้าใจว่าต้นเหตุเป็นอย่างไ ชื่อเจ้าจึงเหมือนกับชื่อเจ้ากรมของตัวเอง เพราะเหมือนหนึ่งกรมนเรศร์ดังนี้ เจ้ากรมก็เป็นหมื่นนเรศร์ราชวรฤทธิ คนไทยที่สงสัยดังนี้เพราะไม่เอาใจใส่ที่จะอ่านแลคิดเลย เป็นการเข้าใจง่ายทีเดียว

ในหนังสือที่จดหมายโบราณๆก็มีว่าพระองค์เจ้านั้น เจ้ากรมเป็นหมื่นนั้น คือชื่อเดิมของพระองค์เจ้านั้นก็ยังคงอยู่ แต่เมื่อเจ้าแผ่นดินเห็นว่าเจ้าองค์นั้น เป็นผู้ใหญ่มีสติปัญญาสมควรจะบังคับคนได้มาก แลมีข้าไทเป็นหมวดเป็นหมู่ใหญ่ จึงได้ตั้งข้าในเจ้าองค์นั้น ที่เป็นนายของบ่าวไพร่หมู่นั้น ขึ้นเป็นกรมหนึ่ง มีเจ้ากรมปลัดกรมสมุหบาญชี เหมือนหนึ่งเจ้ากรมปลัดกรมไพร่หลวงทั้งปวง

ชื่อที่เรียกว่ากรมหมื่นอะไรๆนั้น คือนายของหมู่นั้นเป็นที่หมื่นนั้น อยู่ในบังคับเจ้าองค์นั้น เหมือนหนึ่งกนมนเรศร์ ก็คงชื่อพระองค์เจ้ากฤษดาภินิหารอยู่ตามเดิม แต่หัวหน้าของบ่าวที่เป็นเจ้ากรมนั้น เป็นที่หมื่นนเรศร์ราชวรฤทธิ์ เมื่อจะเรียกให้ตลอดชื่อจะเรียกว่า พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร กรมหมื่นนเรศร์ราชวรฤทธิ์ ก็ควร แต่ธรรมเนียมไทยมักจะอายชื่อเดิม ด้วยชื่อเดิมนั้นเป็นไทยๆโดยมาก เหมือนหนึ่งกรมหลวงวงศาราชสนิท ชื่อนวม กรมพระเทเวศร์ ชื่อกลาง เป็นต้น ชื่อนั้นเป็นคำไทยมักจะพ้องกับข้าไท แลใครๆอื่นๆ แลไทยมักชอบชื่อเพราะๆยาวๆ เมื่อผู้ใดมาเรียกชื่อเดิมดังนั้น ก็ดูเป็นผู้ไม่มีอาฌา ฤาบ้างทีจะเป็นที่โกรธของท่านนั้น ว่าจะเป็นที่ดูถูก จึงได้เรียกชื่อเจ้ากรมทีเดียว ว่าในกรมหมื่นนั้น ในกรมขุนนั้น

ถ้าจะแยกแต่เพียงกรมคำหนึ่ง หมื่นคำหนึ่ง ให้ห่างกัน อย่าใช้"มะ"ในกลาง ก็จะเข้าใจว่า กรมหมื่นนั้น เหมือนในกรมพระราชวังนั้น คือวังของวังหน้านั้นเรียกว่าวังบวรสถานมงคล วังของวังหลังนั้นเรียกว่า วังบวรสถานภิมุข เติม"ในกรม"เข้าข้างหน้า กรมนั้นแปลว่าหมู่ ในกรมก็คือหมู่ก็เป็นในหมู่พระราชวังบวรสถานมงคล ในหมู่พระราชวังบวรสถานภิมุข ซึ่งไม่มีชื่อเจ้ากรม ออกเรียกชื่อวังหน้าแทนในสองกรมนี้ เพราะวังหน้าวังหลังมีอำนาจที่จะตั้งขุนนางในกรมมากจึงได้เรียกชื่อวังเสียเป็นประมาณ ว่าในกรมวังนั้นๆเหมือนหนึ่งเจ้านายทั้งปวง บ้านก็เรียกว่าวังทุกองค์ ที่เป็นเจ้านายผู้ใหญ่ ไม่เรียกออกชื่อว่าวังของพระองค์นั้นพระองค์นี้ก็มี เหมือนบ้าท่านกลางเรียกว่าวังฟากข้าโน้นบ้าง เรียกว่าพระราชวังเดิม ตามที่ที่นั้นได้เป็นวังของเจ้ากรุงธนบุรีก็มี พระราชวังเดิมนี้เรียกในราชการด้ย นี่เป็นวังมีชื่เหมือนวังที่สมเด็จกรมพระเสด็จอยู่เดี๋ยวนี้ เดิมเป็นสองวัง กรมหลวงเทพอยู่วังหนึ่ง กรมศักดิ์อยู่วังหนึ่ง วังกรมหลวงเทพเรียกว่า วังนอก วังกรมศักดิ์เรียกว่า วังกลาง รวมเป็นสองวัง เดี๋ยวนี้ก็เรียกว่าวังนอก วังพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอย่หัว ที่เป็นบ้านจิตรเจริญเดี๋ยวนี้ก็เรียกว่า วังกลาง

ยังมีอีกหลายแห่งที่เป็นวังมีชื่อดังนี้ เหมือนกันกับตำหนัก ถ้าเป็นเรือนที่เจ้านายอยู่ไม่มีกำแพงล้อมรอบ เฉพาะเรือนนั้นอยู่ในกำแพงใหญ่แห่งใดแห่งหนึ่ง เรียกว่าตำหนัก ยศศักดิ์เท่ากันกับวัง เหมือนหนึ่งเรือนที่เราอยู่แต่ก่อน เรียกว่าตำหนักสวนกุหลาบ ตำหนักสมเด็จพระพี่นางสองพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก เรีกตำหนักเขียวตำหนักแดง ตำหนักสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์ สมเด็พระศรีสุลาลัย ที่เราอยู่แต่ก่อน เรียกว่าตำหนักตึก ยังมีตำหนักเก๋ง ตำหนักภูเขา ตำหนักกลาง ตำหนักล่างอีกมากกว่ามากนัก ที่เรียกนั้นหมายเอาสิ่งใดสิ่งหนึ่งในตำหนักนั้น

แต่มิใช่เรียกชื่อตำหนักอย่างเดียว เรียกชื่อเจ้าองค์นั้นเองด้วย เหมือนดังกรมสมเด็จพระพเทพสุดาวดี คนทั้งปวงก็เรียกพระองค์ท่านเองว่า "ตำหนักแดง" กรมสมเด็จพระศรีสุดารักษ์ เรียก"ตำหนักเขียว" บรรดาที่มีชื่อตำหนักก็เรียกพระองค์เองว่าตำหนักนั้นๆทุกพระองค์ เหมือนดังพระองค์สุบงกช เดี๋ยวนี้ตำหนักท่านไม่มีเก๋งสักหลัง ก็ยังเรียกพระองค์ท่านเองว่า "ตำหนักเก๋ง" อยู่เสมอ ถึงที่วังนั้นก็ออกพระนามเจ้าว่าวังนั้นๆเหมือนกัน วังหลวงวังหน้าวังหลังอะไรๆก็ตำราเดียวกัน เป็นแต่คนสามัญเรียกละเมอไปตามอย่างเก่า วังของวังหน้าอยู่ข้างหน้าเมืองทิศตะวันออก วังของวังหลังอยูข้างท้ายเมืองทิศตะวันตก วังของพระเจ้าแผ่นดินอยู่กลางเป็นวังใหญ่ จึงเรียกว่าวังหลวงวังหน้าวังหลัง เป็นแต่ที่หมายตามชอบใจของผู้เรียก เพราะไม่อาจออกชื่อนั้นอย่างเดียว

แต่ที่จริงนั้น พระนามเดิมของกรมพระราชวังก็ยังคงอยู่ เหมือนหนึ่งกรมพระราชวังองค์แรกในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก เรียกว่า กรมพระราชวังบวมหาสุรสีหนาท เพราะท่านเป็นเจ้าพระยาสุรสีห์พิศณวาธิราช กรมพระราชวังแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เป็นกรมพระราชวังบวรมหาเสนานุรักษ์ กรมพระราชวังแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นกรมพระราชวังบวรมหาศักดิ์พลเสพ กรมพระราชวังเดี๋ยวนี้ ตามแบบก็เป็นกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ แต่ว่าวังหน้าทั้งสามพระองค์นั้นคนจะออกพระนาม เมื่อเวลาท่านยังมีพระชนม์อยู่ ก็เรียกว่ากรมพระราชวังเปล่าๆเหมือนเดี๋ยวนี้ ยกเสียแต่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งรับสั่งว่ามีพระบวรราชโองการ กรมพระราชวังบวรสถานมงคลรับคำสั่งว่าพระราชบัณฑูร กรมพระราชวังหลังรับคำสั่งว่าพระราชบัณชา เจ้านายที่มียศให้รับคำสั่งว่ามีรับสั่งโปรดเกล้า ที่ว่ามานี้อธิบายด้วยความไม่เข้าใจ ว่าเหตุใดชื่อเจ้ากรมจึงเหมือนกับชื่อเจ้า

อนึ่งกรมสมเด็จพระนั้น ต้องใช้คำนำก่อนสมเด็จ เหมือนหนึ่งพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระเดชาดิศร ที่จะใช้สมเด็จนำหน้าเหมือนดังสมเดจพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลานั้นไม่ได้ ด้วยเป็นสมเด็จคนละอย่าง

เจ้าต่างกรมตั้งแต่กรมสมเด็จพระลงมาจนถึงกรมหมื่นนี้ มีเจ้ากรมปลัดกรมสมุห์บาญชีตามชั้นกรม ถ้าเป็นกรมสมเด็จพระ เจ้ากรมเป็นพระยา ปลัดกรมเป็นพระ สมห์บาญชีเป็นหลวง ถ้าเป็นกรมพระ เจ้ากรมเป็นพระ ปลัดกรมเป็นหลวง สมุห์บาญชีเป็นขุน ถ้าเป็นกรมหลวง เจ้ากรมเป็นหลวง ปลัดกรมเป็นขุน สมุห์บาญชีเป็นหมื่น ถ้าเป็นกรมขุน เจ้ากรมเป็นขุน ปลัดกรมสมุห์บาญชีเป็นหมื่น ถ้าเป็นกรมหมื่น เจ้ากรมปลัดกรมสมุห์บาญชีเป็นหมื่นทั้งสามคน เจ้ากรมปลัดกรมสมุห์บาญชีเหล่านี้มีชื่อตั้งทั้งสิ้น

แต่เจ้านายที่เป็นกรมดังนี้ ตั้งแต่กรมสมเด็จพระลงมาจนถึงกรมหลวง เห็นเคยเป็นอยู่แต่เจ้านายวังหลวง ที่เป็นพระองค์เจ้าชั้นเอกโดยมาก ที่พระองค์เจ้าชั้นโทชั้นตรีได้มาเป็นนั้นน้อยนักหนา เห็นมีอยู่ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวส กรมหลวงเสนีบริรักษ์ ซึ่งเป็นพระโอรสกรมพระราชวสังหลัง ได้เป็นกรมหลวงพระองค์หนึ่ง เพราะท่านได้ทำทัพศึกมาก มาถึงแผ่นดินปัจจุบันนี้ ก็มี กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์ ที่ทรงผนวช เป็นกรมพระเพราะเหตุที่ท่านมีพิเศษกว่าเจ้านายทั้งปวงดังเช่นกล่าวมาแล้ว ยกเสียแต่เจ้าฟ้า ถึงไม่ได้เป็นพระเจ้าลูกเธอในพระเจ้าแผ่นดินก็ได้เป็นกรมหลวงหลายพระองค์

กรมขุนที่รองลงมาอีกชั้นหนึ่งนั้น เจ้านายวังหน้าได้เป็นบ้างรายๆสักสองสามองค์ นอกจากนั้นก็เป็นแต่เพียงกรมหมื่นโดยมาก เจ้าชั้นตรีจะได้เป็นกรมก็เห็นเป็นเพียงกรมหมื่น ไม่ได้เป็นกรมขุนสักองค์หนึ่ง

แต่พระองค์เจ้าชั้นเอกโทตรี ที่เป็นต่างกรมนี้มีเจ้ากรมปลัดกรมสมุห์บาญชีสามคน แลเรียกชื่อว่ากรมหลวงกรมขุนเหมือนกันก็จริงอยู่ แต่ยังมียศผิดกันอย่างอื่นอีก เหมือนหนึ่งถ้าพระองค์เจ้าชั้นเอกเป็นต่างกรม เจ้ากรมปลัดกรมสมุห์บาญชีเป็นพระยาเป็นพระหลวงขุนหมื่นตามเช่นว่ามาแล้ว ถ้าเป็นพระองค์เจ้าชั้นโทเป็นกรมหมื่น เจ้ากรมปลัดกรมเป็นหมื่น สมุห์บาญชีเป็นแต่เพียงพัน ถ้าพระองค์เจ้าชั้นตรี เจ้ากรมเป็นหมื่น ปลัดกรมสมุห์บาญชีเป็นพัน ศักดินาแลเบี้ยหวัดหลวงที่พระราชทานก็ผิดกัน

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ น้องยาเธอ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้าทั้งปวงนี้ เจ้ากรมศักดินา ๘๐๐ ปลัดกรม ๖๐๐ สมุห์บาญชี ๕๐๐ บ้าง ๔๐๐ บ้าง ถ้าเป็นแต่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าลูกยาเธอ พระเจ้าหลานเธอ เจ้ากรมศักดินา ๖๐๐ ปลัดกรม ๕๐๐ สมุห์บาญชี ๔๐๐ บ้าง ๓๐๐ บ้าง ถ้าเป็นเจ้านายต่างกรมผู้ใหญ่มีจางวางมหาดเล็ก จางวางตำรวจ จางวางฝีพาย จางวางแสง สารวัตรเสมียน ถ้าเป็นเจ้ากรมผู้น้องลงมา มีจางวางมหาดเล็ก จางวางตำรวจ จางวางฝีพาย เสมียนบ้างว บางทีก็ไม่มี ถ้าเป็นพระองค์เจ้า มีพี่เลี้ยง ๒ จางวาง ๑ สมุห์บาญชี ๑ พี่เลี้ยงนี้ถ้ายังคงมีอยู่จนเจ้าใหญ่โตเป็นกรม ก้ได้รับเบี้ยหวัดด้วยเหมือนกัน

เจ้านายซึ่งเป็นต่างกรมทุกๆชั้น ต้องทรงศักดินาตามลำดับยศเดิม ในคำนำพระนามที่ว่าอะไรเธอ ถึงจะเป็นกรมใหญ่กรมเล็กเท่าใด ศักดินาก็คงเสมอกันตามยศนั้น ถึงจะเป็นต่างกรมแล้วฤาเป็นพระองค์เจ้าอยู่ ถ้าเวลาที่จะมีเดินไปข้างไหนพร้อมๆกัน ก็ต้องเดินตามลำดับยศที่คำนำพระนาม สูงต่ำ เดินตามลำดับกับพระชนม์พรรษาในพวกเดียวกัน คือถ้าพี่ยังไม่ได้เป็นกรม น้องเป็นกรมก่อนก็ต้องเดินตามหลังพี่ที่ยังไม่ได้เป็นกรมนั้นอยู่ตามเดิม

พระองค์เจ้าที่เป็นต่างกรมทั้งปวง ได้เครื่องยศพานหมากทองคำกลมเสมอกันหมด พระองค์เจ้าได้บ้างไม่ได้บ้าง แต่พระองค์เจ้าชั้นเอกได้ทั่วกันแทบทุกแผ่นดิน ถ้าจะเทียบเหมือนอย่างเดียวนี้ พระเจ้าลูกเธอที่เกิดเป็นพระองค์เจ้า พระราชบุตรของพระเจ้าแผ่นดินเก่าใหม่ก็คงเป็น คอมมานเดอ(Commander) ตราจุลจอมเกล้าทุกพระองค์ แลหม่อมเจ้าซึ่งพระเจ้าแผ่นดินยกเป็นพระองค์เจ้า ซึ่งนับไว้ในชั้นตรีอีกพวกหนึ่งก็ได้ทั่วกัน นอกนั้นได้น้อยไม่ได้เสียโดยมาก โดยมากเครื่องยศสำหรับต่างกรมนอกนั้นก็มีอีกหลายอย่างจะพรรณนาก็จะมากไปนัก แต่ที่เป็นสำคัญนั้น คือพระมาลาเครื่องลงยาราชาวดี ปักขนนกการเวก ขนนกการเวกนี้ใช้ได้แต่เจ้านาย ขุนนางใช้ไม่ได้ ฉลองพระองค์จีบเอว พระแสงฝักทองฤาฟักนาค เวลาไปทางบกทรงวอ ถ้าพระองค์เจ้าทรงได้แต่เสลี่ยง

แต่การโสกันต์ ทรงผนวช นั้นไม่มีกำหนดบางทีมากบ้างน้อยบ้าง แล้วแต่เจ้าแผ่นดินจะโปรดพระราชทาน บางทีพระองค์ซึ่งเป็นลูกพระเจ้าแผ่นดิน ได้มียศศักดิ์เกือบจะเหมือนเจ้าฟ้า การโสกันต์การผนวชก็มีแห่ใหญ่ ยกไว้แต่การซึ่งเป็นของเจ้าฟ้าแท้ จะมาใช้กับพระองค์เจ้าไม่ได้ คือการลงสรงแลเครื่องยศลงยา ตำแหน่งศักดินาแลสิ่งของธรรมเนียมที่ถือว่าเป็นจันไรเป็นต้น พระเจ้าแผ่นดินจะประทานให้แก่พระองค์เจ้าไม่ได้ จึงต้องยกไว้ แต่เมื่อคิดดูตามการที่เคยเห็นมา เห็นว่าพระองค์เจ้าในชั้นเอกนี้ ทั้งในกฎหมายแลความนับถือดีกว่าเจ้าฟ้าซึ่งไม่ได้เป็นลูกพระเจ้าแผ่นดินมาก ยกไว้แต่เจ้าฟ้าบางองค์ ที่จะมียศเสมอเพียงลูกเธอก็เป็นอย่างดี จึงเห็นว่าเจ้าฟ้าชนิดนั้น มีแต่ศักดินาสูง คนนับถือลูดเจ้าแผ่นดินซึ่งเป็นพระองค์เจ้ามากกว่าเป็นแน่

เมื่อเวลาสิ้นพระชนมม์ ได้เข้าโกศตามชั้นสูงชั้นต่ำ แลมีเครื่องยศสำหรับศพ การพระราชทานเพลิงนั้น ก็เป็นธรรมเนียมเจ้านายเช่นมีบ่อยๆ ลดกันเป็นเอกโทตรีตามลำดับ แต่ที่ได้เข้าเมรุกลางเมือง เป็นการใหญ่เฉพาะพระองค์ก็มีหลายพระองค์ เหมือนหนึ่งกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์แลกรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศเป็นต้น ที่พลอยได้เข้าเมรุใหญ่สำหรับเจ้าแผ่นดิน แลสมเด็จพระบรมราชชนนีก็มี

หม่อมเจ้านั้น เวลาเกศากันต์ ทรงผนวช เป็นการหลวง เกศากันต์ที่พระมหาปราสาท ทรงผนวชวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ได้เบี้ยหวัดเสมอทุกปี เข้าเฝ้าเจ้าแผ่นดินได้เหมือนพระองค์เจ้า เวลาสิ้นชีพตักษัย เครื่องศพหลวงพระราชทาน มีหีบหุ้มผ้าขาวเป็นอย่างสูง

หม่อมราชวงศ์นั้น ไม่มีการหลวงเกี่ยวข้องสิ่งใด ถ้าจะเข้ารับราชการต้องถวายตัวเหมือนลูกขุนนาง ถึงไม่ได้ทำราชการสิ่งใดเลย ก็คงได้เบี้ยหวัดบ้างเล็กน้อย เพราะพระเจ้าแผ่นดินยังต้องทรงนับถือว่าเป็นพระญาติวงศ์ แต่เฝ้าข้างมหาดเล็ก ไม่ได้อยู่ข้างเจ้านายเหมือนหม่อมเจ้า หม่อมหลวงนั้นก็คล้ายกันกับหม่อมราชวงศ์

ถ้าจะเทียบยศ ตามลำดับที่ควรจะเดินหน้าเดินหลัง ตามศักดินา แลตามธรรมเนียมโบราณสืบมา ดังนี้
ที่ ๑ พระบัณฑูรใหญ่ ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลฝ่ายหน้า
ที่ ๒ พระบัณฑูรน้อย ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลฝ่ายหน้า
ที่ ๓ พระบัญชา ตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานภิมุขฝ่ายหลัง
ที่ ๔ สมเด็จพระบรมอัยกาเธอ เจ้าฟ้า
ที่ ๕ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า
ที่ ๖ สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้า
ที่ ๗ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้า
ที่ ๘ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้า
ที่ ๙ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้า
(๕ นี้คือพระราชโอรสพระเจ้าแผ่นดิน)
ที่ ๙ พระบรมอัยกาเธอ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๐ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๑ พระเจ้าพี่ยาเธอ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๒ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๓ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๔ พระเจ้าราชวงศ์เธอ พระองค์เจ้า
(๒ นี้เดินสลับกันตามพระชนม์พรรษา)
(๖ นี้ คือพระราชบุตรพระเจ้าแผ่นดิน)
ที่ ๑๕ สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ คือเจ้าฟ้าที่เป็นหลานพระเจ้าแผ่นดินตรงๆ ฤาเจ้าฟ้าที่เป็นลูกวังหน้า
ที่ ๑๖ พระเจ้าวรวงศ์เธอชั้น ๑ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๗ พระเจ้าวรวงศ์เธอชั้น ๒ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๘ พระเจ้าวรวงศ์เธอชั้น ๓ พระองค์เจ้า
ที่ ๑๙ พระเจ้าวรวงศ์เธอชั้น ๔ พระองค์เจ้า
ที่ ๒๐ พระบวรวงศ์เธอชั้น ๑ พระองค์เจ้า
ที่ ๒๑ พระบวรวงศ์เธอชั้น ๒ พระองค์เจ้า
(๖ นี้คือพระองค์เจ้าวังหน้า)
ที่ ๒๒ พระเจ้าหลานเธอซึ่งเป็นพระองค์เจ้า เป็นหลานเธอตรงๆของพระเจ้าแผ่นดินในขณะนั้น
ที่ ๒๓ พระประพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ ซึ่งเป็นพระอัยกาฝ่ายพระมารดาของพระเจ้าแผ่นดิน
ที่ ๒๕ พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือหลานสมเด็จพระพี่นางเธอในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทั้งสองพระองค์
ที่ ๒๖ หม่อมเจ้าตามลำดับยศบิดา ซึ่งเรียงๆกันมาเหมือนข้างบน

ที่ว่ามานี้เป็นการสมควรฤาที่เคยเป็นธรรเนียมรู้อยู่ด้วยกันทุกคนว่าต้องเดิมดังนี้ แต่บางทีเจ้าฟ้าที่ท่านอยู่ในสำรับชั้นเอกด้วยกัน ท่านยอมเดินหลังเจ้านายชั้นซึ่งท่านเป็นพี่ป้าน้าอาผู้ใหญ่ เพื่อจะให้เป็นการเคารพแลเป็นการอ่อนน้อมก็มี แต่ท่านผู้ที่เดินหน้าไม่สู้จะเต็มใจ เมื่อถึงเวลายศจริงๆก็ต้องเป็นตามลำดับนี้ ที่ลดหย่อนให้กันนั้นเป็นแต่การภายนอก แต่ที่จะยอมให้ไขว้ชั้นกัน คือชั้นเอกจะไปเดินหลังชั้นโทชั้นตรีไม่ได้

อนึ่งเจ้าฟ้าผู้หญิงแลพระองค์เจ้าผู้หญิงเป็นต่างกรมได้ทุกชั้น เคยเป็นกรมสมเด็จพระ กรมพระ กรมหลวง กรมขุน กรมหมื่น มีทุกชั้น แต่นานๆน้อยๆ ไม่มากเหมือนต่างกรมผู้ชาย เจ้าหญิงวังหน้านอกจากเจ้าฟ้า ฤาเจ้าหญิงในต่างกรมไม่เคยเป็นกรมเลย ลำดับยศแลธรรมเนียมต่างๆนั้นก็เหมือนเจ้านายผู้ชาย

สิ้นธรรมเนียมลำดับยศราชตระกูลแต่เท่านี้


ว่าด้วยผู้หญิงมีศักดิ์ ตั้งแต่อัครมเหสีจนถึงนางห้ามเจ้าต่างกรม ในเรี่องผู้นี้ยากที่จะว่าให้เป็นแน่ลงได้ ด้วยในเมืองเราไม่ใคร่จะได้นับยศผู้หญิงตามสามี มักจะนับยศตามบิดา จึงจะกำหนดยากนัก โดยที่สุดจนเมียในหลวงมีชื่อเรียกต่างๆ จะกำหนดว่าอย่างไรเพียงใด ก็ไม่มีกำหนด ด้วยตั้งแต่กรุงเก่ามาจนถึงบัดนี้ห้าร้อยปีเศษ ยังไม่ได้ยินว่ามีการอภิเษกพระมเหสีอย่างไรสักครั้งหนึ่งเลย เป็นแต่มีอยู่ในหนังสือออกชื่อพระมเหสี แต่พระมเหสีนั้นจะเป็นขึ้นเมื่อไรก็ไม่รู้ เป็นแต่จะเรียกเมื่อไรก็เรียกไม่เห็นมีการตั้งแต่งกันจนสักครั้งเดียว

คำที่เรียกนั้นก็มีหลายอย่างในกฎมณเฑียรบาล ที่เป็นของเก่าเห็นเรียกอยู่สามอย่างเป็นสามชั้น
๑. ชั้น ๑ เรียกว่าพระมเหสี
๒. ชั้น ๒ เรียกว่าอัครชายา ก็มียศคล้ายกันกับพระมเหสี
๓. ชั้น ๓ เรียกว่าแม่อยั่วเจ้าเมือง มียศต่ำลงมาหน่อยหนึ่ง ลางทีแม่อยั่วเจ้าเมืองขึ้นไปเป็นที่ ๒ ก็มี

แต่ลูกเป็นสมเด็จลูกเธอทั้งสามชั้น มาภายหลังเป็นอัครมเหสีใหญ่ ราชมเหสีขวา พระมเหสีซ้าย พระราชเทวีก็มี แต่บางทีคนคนเดียวนั้น ลางทีเรียกว่าเป็นพระมเหสี ลางทีเรียกว่าพระอัครชายา ลางทีเรียกว่าพระราชเทวี ไม่รู้ว่าอย่างไรจะเป็นยศสูงกว่ากัน อย่างไรจะเป็นยศแน่ เพราะไม่ได้จาฤกสุพรรณบัฏ ตั้งพระอัครมเหสีสักครั้งหนึ่ง จะเทียบว่าเหมือนอย่างกวีนเมืองต่างประเทศ ให้ชัดลงทีเดียวนั้นไม่ได้ แต่จะไปเทียบว่าเป็นอื่นๆนอกจากเป็นกวีน ก็เห็นจะไปเทียบไม่ได้ เพราะความยกย่องของไทยนั้น ก็เข้าใจอย่างไพร่ๆว่าเป็นเมียหลวงของนายหลวง แต่ไม่มีกำหนดว่ามีเท่าใด

ในพงศาวดารซึ่งเจ้าฟ้าอุทุมพร กรมขุนพรพินิต ซึ่งได้เป็นพระเจ้าแผ่นดินกรุงเก่าที่ ๓๒ ทรงแต่ง ได้กล่าวถึงสมเด็จพระรามาธิเบศร์ปราสาททอง ซึ่งเป็นไปยกาของท่าน ว่ามีพระมเหสีแปดพระองค์ มีพระราชโอรสพระราชธิดาเป็นเจ้าฟ้าทั้งแปดพระองค์ จะเป็นพระมเหสีทั้งนั้น ฤาจะเป็นพระราชเทวีบ้าง พระอัครชายาบ้าง ก็ไม่เห็นว่าชัด แต่เรียกว่ามีมเหสีแปดพระองค์ พระมเหสีแปดพระองค์นั้นก็เป็นพี่น้องกันทั้งสิ้น แต่ไม่ออกพระนามว่าพระนามอย่างไร เรียกอย่างไร คนก็นับถือเท่าๆกัน

ต่อมมาก็มีองค์ละ ๑-๒-๓-๔ แต่ไม่ได้กำหนดว่าใครเป็นอะไรแน่ เป็นแต่เมื่อจะเรียกชื่อก็เรียกตามใจผู้ที่เรียก จะเห็นเพราะที่พระองค์ใดเป็นใหญ่องค์หนึ่ง คนทั้งปวงมักเรียกว่า พระเสาวนีย์ คำที่เรียกว่าพระเสาวนีย์นั้นเหมือนพระบัณฑูร สันนิษฐานกันว่าเป็นอัครมเหสี

แต่เรื่องราวหนังสือหนังหาโบราณๆดูเหมือพระมเหสีออกหน้ามาก ครั้นภายหลังมาพระมเหสีก็เงียบเข้าทุกที เพราะผู้หญิงเกิดเป็นธรรมเนียมปิดซ่อนกันขึ้น ข้างในไม่ได้ออกมาข้างหน้าๆไม่ได้เข้าไปข้างใน แต่ก่อนๆนั้นเวลาพระเจ้าแผ่นดินเสด็จออก พระมเหสี พระสนม เชิญเครื่องออกไปตามเสด็จท้องพระโรงด้วย เห็นจะเหมือนกับในเมืองพม่าทุกวันนี้ ซึ่งเราได้อ่านหนังสือที่คนอังกฤษแต่งว่า เวลาไปเฝ้าพระเจ้าแผ่นดินพม่า มีพระมเหสีแลพระสนมออกด้วย แต่ในเมืองเราผู้หญิงไม่ได้ออกด้วยมาช้านานหนักหนาแล้ว ไม่ทราบว่าไม่ออกด้วยแลเลิกมาแต่เมื่อไร เห็นจะเป็นด้วยผู้หญิงไม่ได้ออกรับแขกดังนี้ จึงได้เงียบไป

ตรวจดูในพงศาวดารตอนต้นๆ ก็ไม่เห็นเล่าเรื่องว่าพระมเหสีองค์ใดอย่างไร ใครเป็นพระมเหสี มาได้ความได้ชื่ออยู่ว่า พระสุริโยทัย พระมเหสีพระมหาจักรพรรดิ เมื่อแรกก็ไม่ได้ยินออกชื่อออกเสียง ต่อจะสิ้นพระชนม์ แต่งองค์เป็นกษัตริย์ออกไปด้วยพระสวามีในกลางทัพ ช้างข้าศึกไล่พระสวามีมา ก็ไสช้างออกรับช้างข้าศึก กันช้างพระราชสวามีหนีพ้นไป ข้าศึกก็ฟันพระองค์ขาดกับคอช้าง เพราะมีเหตุจึงได้กล่าวขึ้นดังเรื่องนี้เรื่อง ๑

อีกครั้งหนึ่งแผ่นดินพระมหาบุรุษย์ ซึ่งไม่ได้เป็นเชื้อวงศ์เจ้ามาแย่งแผ่นดินเป็นเจ้าขึ้นชั่วตัวคนเดียว จึงได้เลือกเอาท่านผู้หญิงเดิมเป็นพระมเหสีกลาง พระกนิษฐาของพระเจ้าแผ่นดินเดิมเป็นพระมเหสีขวา พระธิดาของพระเจ้าแผ่นดินเดิมเป็นพระมเหสีซ้าย เจ้าหญิงสององค์นี้ได้เป็นกรมหลวงมาแต่พระเชษฐาแลพระราชบิดายังอยู่ ครั้นเมื่อนับว่าเป็นพระมเหสีดังนี้ แล้วก็ไม่เห็นเปลี่ยนแปลงยศอันใด คงเรียกกรมหลวงอยู่ตามเดิม เป็นแต่เจ้าแผ่นดินออกชื่อว่าให้เป็นพระมเหสี คนทั้งปวงก็นับถือว่าเป็นมเหสี

ครั้นภายหลังอีกหลายแผ่นดิน ก็มีเจ้าฟ้าหลายๆองค์ ทุกๆแผ่นดิน ก็ไม่เห็นว่ากล่าวอะไร เป็นแต่ว่าเจ้าฟ้านั้น พระองค์เจ้านี้ ซึ่งเป็นพระมเหสีบ้าง อัครชายาบ้าง พระราชเทวีบ้าง ตามแต่จะเรียกไม่เหมือนกันทุกคราว มีพระราชโอรสกี่พระองค์ คือเจ้าฟ้านั้นๆ

ต่อมามีเหตุประหลาดจึงได้ว่าชัด เหมือนหนึ่งในแผ่นดินพระบรมราชาธิราช ซึ่งเรียกว่าพระบรมโกศ ท่านปราบดาภิเษกในพี่น้องกันเอง แต่ท่านได้ถือว่าพระเกียรติยศท่านเหมือนพระเจ้าแผ่นดินที่ปราบข้าศึกศัตรูชนะได้แผ่นดิน จึงได้ตั้งหม่อมห้ามเดิมของท่าน ๒ คนซึ่งเป็นเชื้อวงศ์ของท่านห่างๆ ขึ้นเป็นกรมหลวงอภัยนุชิตองค์หนึ่ง กรมหลวงพิพิธมนตรีองค์หนึ่ง องค์แรกว่าเป็นพระอัครมเหสี องค์หลังว่าเป็นพระราชมเหสี เจ้าฟ้าสังวาลย์น้องท่านอีกองค์หนึ่งก็คงเป็นเจ้าฟ้าตามเดิม แต่ว่าเป็นมเหสี มีพระราชโอรสธิดาถึง ๑๙-๒๐ องค์ด้วยกัน เป็นเจ้าฟ้าเหมือนกันทั้งสิ้น

ต่อมาอีกแผ่นดินหนึ่ง ก็มีน้องของท่านเป็นพระองค์เจ้า ได้มีพระราชโอรสกับท่านทั้งสองพระองค์ ก็นับว่าเป็นพระมเหสีทั้ง ๒ พระองค์ นี่เป็นความเก่าไกลตา

ถ้าจะว่าแต่ที่กรุงเทพฯนี้ ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก สมเด็จพระอมรินทรามาย์เป็นท่านผู้หญิงเดิม มีพระราชโอรส พระราชธิดา เป็นเจ้าฟ้าต่างกรมใหญ่ถึง ๔ พระองค์ ก็ไม่เห็นท่านยกย่องตั้งแต่งอย่างไร แต่คนทั้งปวงเข้าใจว่าท่านเป็นพระมารดาของเจ้าฟ้า ก็นับถือว่าเป็นพระมเหสี ตลอดมาจนถึงพระราชโอรสของท่านได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน จึงได้ยกขึ้นเป็นกรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ที่สมเด็จพระบรมราชชนนี

ครั้นในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ท่านได้เจ้าฟ้าหญิง ซึ่งเป็นพระธิดาของสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก เป็นพระชายาแต่เดิมมา ดังเช่นกล่าวมาแล้วข้างต้น ครั้นเมื่อท่านเป็นเจ้าแผ่นดินขึ้น ก็ไม่ได้ตั้งแต่งยศศักดิ์อันใดอีก แต่คนทั้งปวงเข้าใจว่า ท่านเป็นพระมเหสีเรียกว่าสมเด็จพระพันพรรษา สมเด็จพระพันพรรษานี้คำเดียวกันกับพันปี เป็นคำให้พรสำหรับเรียกพระราชชนีบ้าง พระมเหสีบ้าง ฤาบางทีจะเรียกเจ้าแผ่นดินเองบ้างดอกกระมัง ท่านมียศดังนี้ตลอดมา จนสิ้นพระชนม์ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ต่อเมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน จึงได้ยกขึ้นเป็นสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์เหมือนอย่างสมเด็จพระอมรินทรามาตย์

ยังมีอีกองค์ ๑ คือเจ้าฟ้ากุณฑล เป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ ก้ได้มีพระโอรสคือ สมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา แลเจ้าฟ้าอื่นๆอีก คนทั้งปวงก็นับถือท่านว่าเป็นพระราชเทวี ฤาอัครชายาเหมือนกัน แต่ไม่มีตั้งแต่งแปลกประหลาดสิ่งไร เจ้าอื่นๆที่เป็นพระเจ้าน้องนางเธอบ้าง พระบวรวงศ์เธอบ้าง ก็มีอีกหลายพระองค์ แต่ไม่มีพระโอรสแลธิดาเป็นเจ้าฟ้าก็เงียบไป

ครั้นมาถึงแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านไม่มีเจ้านายเป็นพระอัครชายา ฤาเป็นพระราชเทวี เพราะพระราชโอรสท่านไม่มีเป็นเจ้าฟ้า

ครั้นตกมาในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านทรงขึ้นใหม่ เรื่องคำนำพระนามพระองค์เจ้าโสมนัศ พระองค์เจ้ารำเพย ๒ พระองค์ ซึ่งเป็นพระมารดาเจ้าฟ้า ซึ่งนับว่าเป็นพระราชเทวี ให้เรียกว่า พระนางเธอ ฤาสมเด็จพระนางเธอ ให้สมควรแก่ที่เป็นตำแหน่งเช่นนี้ แต่พระองค์เจ้า หม่อมเจ้าอื่นๆอีกหลายพระองค์ซึ่งไม่มีพระโอรส พระธิดาเป็นเจ้าฟ้านั้น ไม่ได้เปลี่ยนแปลงอันใด สมเด็จพระนางเธอรำเพยภมราภิรมย์นั้น มาในแผ่นดินปัจจุบันนี้ ก็ได้เป็นกรมสมเด็จพระศิรินทรามาตย์ ที่สมเด็จพระบรมราชชนนี เหมือนอย่างสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์

แต่ท่านทั้งสองพระองค์นี้ เมื่อเวลาท่านยังมีพระชนม์อยู่ก็ดี ฤาบัดนี้ก็ดี ฝรั่งเคนเรียก เฮอมาอิศตี ที่กวีนคอนสอด ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ได้ทรงไว้ว่าเป็นกวีนคอนสอด ในที่หลายแห่ง ที่มีชัดอยู่เหมือนหนึ่งในหนังสือเซอร์ยอนเบาริ่ง แลพระราชหัตถ์ซึ่งมีไปมา แลคำประกาศเวลาสิ้นพระชนม์เป็นต้น ก็เรียกกวีนคอนสอดทั้งนั้น ถ้าจะหากวีนเมืองไทยนี้ ที่ได้คราวคอรอเนชัน(พิธีอภิเษกสมรส)แล้ว เห็นจะหาไม่ได้เลย เพราะธรรมเนียมแต่งานเจ้านายในเมืองไทยนี้ไม่มี เมื่อว่ากันตามเห็นตรงๆ อย่างว่าแต่เจ้าแผ่นดินเลย ถึงเจ้าฟ้า พระองค์เจ้าก็ไม่ได้แต่งงานสักครั้งหนึ่ง

ตามลัทธิข้างฝ่ายเรา พวกมีเมียมากที่ถือลูกเมียหลวงเมียน้อย ถือว่าถ้าเจ้านายองค์ใดมีพระราชโอรสพระราชธิดาด้วยพระเจ้าแผ่นดิน เป็นเจ้าฟ้า ก็ถือว่าเจ้าฟ้านั้นเป็นลูกเมียหลวง พระองค์เจ้าเป็นลูกเมียน้อย แม่ของลูกเมียหลวงก็ต้องเป็นเมียหลวงอยู่เอง ขุนนางก็เหมือนกันมีเมียหลวงกี่คน ลูกก็เป็นลูกเมียหลวง เมียก็เป็นเมียหลวง จะกี่คนกี่คนก็ได้ไม่มีกำหนด

แต่ตำแหน่งศักดินา สมเด็จพระบรมราชชนนี พระอัครมเหสี พระราชมเหสี พระมเหสี พระราชเทวี พระอัครชายา ฤาอะไรๆ บรรดาที่เรียกเป็นเมียหลวงใหญ่ของพระเจ้าแผ่นดินนี้ ไม่มีกฎหมายเหมือนเจ้านายข้างหน้าข้างใน แลพระสนมทั้งปวง

เวลาสิ้นพระชนม์แล้ว ทำพระเมรุกลางเมืองเท่ายศเจ้าแผ่นดินบ้าง เจ้าฟ้าบ้างทั้งนั้น เรื่องมเหสีนี้ อธิบายได้แต่อย่างนี้ซึ่งจะให้ว่าชัดเจนให้ตรงไปกับต่างประเทศนั้น อธิบายไม่ได้ด้วนธรรมเนียมผิดกัน เหมือนกับวังหน้าในประเทศตะวันตกไม่มีเหมือน

ถัดลงมาอีก ในหมู่พระสนมฤาเจ้าจอม คือเป็นบุตรข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อย ตั้งแต่เสนาบดีจนถึงพระหลวง ซึ่งมีใจยินดียอมยกถวายพระเจ้าแผ่นดินให้รับราชการฝ่ายในนั้น ธรรมเนียมโบราณยกขึ้นเป็นท้าวสนมเอก ๔ คน มีชื่อต่างๆกันเหมือนชื่อขุนนาง แต่ที่กรุงเทพฯไม่เคยตั้ง เป็นแต่เจ้าจอมมารดาใหญ่ที่โปรดปรานมาก ได้พระราชทานเครื่องยศเป็นอย่างที่หนึ่ง ก็นับว่าเป็นพระสนมเอก ถ้าได้รับพระราชทานเครื่องยศอย่างที่ ๒ ก็เป็นพระสนมโท ถ้าเจ้าจอมคนใดมีพระองค์เจ้าก็เรียกว่าเจ้าจอมมารดา ที่ไม่มีพระองค์เจ้าก็เรียกว่าเจ้าจอมอยู่งาน มีอยู่ ๒ อย่างเท่านั้น

เจ้านายซึ่งเป็นเมียวังหน้า ไม่ได้ยินยกย่องว่าเป็นพระอะไร เหมือนหนึ่งเจ้ารจนา เป็นมารดาเจ้าฟ้าพิกุลทอง ก็เรียกกันแต่ว่า เจ้าจรนา

พระองค์เจ้าดารา ซึ่งเป็นมารดาเจ้าฟ้าอิศราพงศ์ ก็เป็นพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอยู่ตามเดิม แต่ชาววังหน้าเรียกว่าเสด็จข้างใน เหมือนอย่างพระองค์เจ้าเป็นเมียต่างกรม ข้าในกรมนั้นก็เรียกว่าเสด็จข้างใน ไม่เห็นแปลกประหลาดกัน

บรรดาหม่อมห้ามวังหน้าเรียกว่าหม่อม มีลูกแล้วเรียกว่า จอมมารดาบ้าง เรียกว่ามารดาเปล่าๆ เมียเจ้าต่างกรมที่พระราชทานไปจากในวัง เรียกข้างในต่างวังชื่อไรก็ออกชื่อนั้น แต่ใส่ชื่อบิดา ในราชการไม่มีคำนำ แต่คนทั้งปวงเขาเรียกกันว่าหม่อม คำนี้จะกราบทูลไม่ได้ ต้องเรียกชื่อเดิม ถ้าเป็นเมียเจ้าต่างกรม ธรรมเนียมก็เรียกว่า นางห้าม แต่ในเวลานี้เขาตื่นเป็นหม่อมกันมาก ทั้งเมียเจ้า เมียขุนนาง ไม่ว่าหม่อมเจ้าเล็กน้อย ขุนนางผู้ใหญ่ ขุนนางผู้น้อย สุดแต่เป็นเมียแล้วก็เรียกหม่อมทั้งสิ้น มันจะมาจาก แหม่ม ฤาอย่างไรก็ไม่รู้ แต่หม่อมนี้เข้าสำหรับเรียกคนผู้ดีๆที่มีตระกูล ไม่ว่าผู้หญิง ผู้ชาย เหมือนหนึ่งปู้พระยาภาสกรวงศ์แลกรมหมื่นนรินทรเป็นต้น เมื่อยังไม่ได้เป็นเจ้า เป็นขุนนาง ก็เรียกว่าหม่อม ถึงเดี๋ยวนี้ยังมีผู้ดีๆยังเรียกกันว่าหม่อมพ่อ หม่อมลุงก็มีบ้าง แต่มีอยู่แต่น้อย ตั้งแต่หม่อมแปลว่าเมียเสีย ก็กระดากกันไป เรื่องเมียนี้กำหนดว่า เมียเจ้าแล้วก็เป็นปรินเซสก็ได้ด้วย ถ้าเมียที่สมควรจะเป็นปรินเซส ต้องเอาที่เป็นปรินเซสอยู่เอง ที่จะเอาไพร่มาเป็นปรินเซสตามผัวนั้นไม่ได้ ถึงเป็นปรินเซสจะเป็นเมียต่างกรม จะพลอยเป็นกรมตามผัวไม่ได้ ต้องเป็นโดยตัวเอง

สิ้นเรื่องผู้หญิงบรรดาศักดิ์ที่มีสามี




คำอธิบาย - พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤติยากร ๘ มิ.ย. ๐๑

....เบื้องต้นแห่งเรื่องได้ทรงชี้แจงความจริงอันเป็นลักษณะสำคัญของประเพณีไทยที่ต่างกันกับต่างประเทศ แม่ที่ใกล้ๆ เช่น ประเทศลาว และแม้ในประเทศสยามนี้เอง ที่แดนลานนาก็ยังไม่เหือนกันกับเรา ของเรานั้นเจ้านายลดชั้นกันลงไปรวดเร็ว เพียง ๓ ชั่วคนก็พ้นจากความเป็นเจ้าแล้ว

ต่อจากนั้นทรงอธิบายลักษณะแห่งเจ้านายว่าอย่างไรจึงจะเป็นชั้นใด และมีสิทธิตามพระอิสริยยศฐานันดรศักดิ์ประการใด เพื่อให้ความชัดเจนจะขอสรุปความที่ทรงไว้ดังต่อไปนี้ เจ้านายนั้นทรงแบ่งเป็น

๑. สมเด็จหน่อพุทธเจ้า เกิดแต่พระอัครมเหสี เป็นรัชทายาท

๒. เจ้าฟ้า หรือลูกหลวงมี ๒ ชั้น ชั้นเอก พระมารดาเป็นพระธิดาพระเจ้าแผ่นดิน ชั้นโท พระมารดาเป็นพระราชนัดดาของพระเจ้าแผ่นดิน

๓. พระเยาวราช ได้แก่พระองค์เจ้า ตั้งแต่ที่เป็นพระราชโรสธิดาของพระเจ้าแผ่นดินลงมา จนพระองค์เจ้าที่ตั้งมาจากหม่อมเจ้าประเภท ๑ กับหม่อมเจ้าอีกประเภท ๑

ในบันทึกนี้ทรงอธิบายโดยละเอียดในลักษณะของเจ้านายต่างประเภทนี้ ลักษณะนี้จะยกจากฐานันดรเดิมขึ้นไปเช่นให้ทรงกรมเป็นต้น ลักษณะที่ชั้นใดมีสิทธิในราชอิสริยยศเพียงใด ฯลฯ

แต่ตั้งแต่ทรงพระราชบันทึกไว้ใน พ.ศ. ๒๔๒๑ แล้ว รูปการณ์ได้เปลี่ยนแปลงไปหลายประการ เนื่องจากเหตุการณ์ภายนอกภายใน จึงควรจะบันทึกไว้ในที่นี้ด้วยว่า พระราชบันทึกข้อใดมีการเปลี่ยนแปลงไปประการใดบ้าง ดังต่อไปนี้

ในข้อ ๙ ทรงไว้ว่า ในสมัยอยุธยา เจ้าฟ้าทั้งเอกทั้งโทเมื่อทรงพระเจริญขึ้น ย่อมโปรดเกล้าฯให้ไปครองเมืองตามฐานานุรูป แต่ในปัจจุบัน(พ.ศ.๒๔๒๑)มิได้ไป ทรงชักตำแหน่งผู้ครองนครลาวและไทยใหญ่ทั้งปวงที่เรียกผู้ครองว่า "เจ้าฟ้า" นั้น ต่อจากนั้นมาได้ตั้งเจ้านายให้ทรงกรมออกชื่อเมืองต่างๆ(แต่ความไม่ปรากฏในพระราชบันทึกนี้) เช่น "เจ้าฟ้า กรมขุนพิษณุโลกประชานารถ" และชั้นพระองค์เจ้าต่างกรมก็มี "พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ กรมหมื่นจันทบุรีนฤนารถ" เป็นต้น

ในข้อ ๒๒ ทรงไว้ว่า แม้เจ้าฟ้าจะทรงกรมก็ "ไม่ได้เรียกพระนามตามกรม" และทรงไว้ในตอนที่กล่าวถึงพระองค์เจ้าอีกว่ "ในหนังสือโบราณๆก็มีว่าพระองค์เจ้านั้น เจ้ากรมเป็นหมื่นนั่น คือชื่อเดิมของพระองค์เจ้านั้นก็ยังคงอยู่" ทรงต่อไปว่า "ชื่อที่เรียกว่ากรมหมื่อยู่ในบังคับเจ้าองค์นั้น เหมือนหนึ่งกรมหมื่นนเรศร์ก็คงชื่อพระองค์เจ้ากฤษดาภินิหารอยู่ตามเดิม แต่หัวหน้าของบ่าวที่เป็นเจ้ากรมนั้นเป็นที่หมื่นนเรศราชวรฤทธิ์ก็ควร แต่ธรรมเนียมไทยมักจะอายชื่อเดิม.....เหมือนหนึ่งกรมหลวงวงศาธิราชสนิท ชื่อนวม กรมพระเทเวศร์ ชื่อกลาง เป็นต้น ชื่อนั้นเป็นคำไทยมักจะพ้องกับข้าไท และไทยมักจะชอบชื่อเพราะๆยาวๆ เมื่อผู้ใดเรียกชื่อเดิมดังนั้นก็ดูเป็นผู้ไม่มีอาฌา ฤาบางทีจะเป็นที่โกรธของท่านนั้นว่า จะเป็นที่ดูถูกจึงได้เรียกชื่อเจ้ากรมเสียทีเดียวว่า ในกรมหมื่นนั้น ในกรมขุนนั้น"

ในข้อ ๔๙ บัดนี้ยกเลิก เพราะพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าฯทรงพระราชดำริว่านานไปย่อมจะเพิ่มขึ้นทุกที ไม่แต่พระเจ้าปู่อย่างที่เป็นสูงสุดอยู่ในขณะนั้น ยังอาจมีชั้นพระเจ้าทวดและสูงๆกว่านั้นขึ้นไป จึงโปรดเกล้าฯให้นับตั้งแต่ชั้นพระเจ้าลุง พระเจ้าอา พระเจ้าน้า ขึ้นไปเป็นพระบรมวงศ์ทั้งหมด แล้วเติมเสียด้วยว่าชั้นใด เช่นพระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๑ พระองค์เจ้าฉัตร กรมหมื่นสุรินทรารักษ์ และพระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร กรมพระนเรศวรฤทธิ์ เป็นต้น

ในข้อ ๕๓ ซึ่งทรงบัญญัติให้ใช้พระนามพระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่ ๓ ว่าพระเจ้าราชวงศ์เธอนั้น มาถึงรัชกาลที่ ๖ ไม่มีเจ้านายชั้นนี้เหลือ หมดความจำเป็นที่จะใช้อีกแล้ว โปรดฯให้ยกเอาคำนำพระนามนี้มใช้แก่เจ้านายวังหน้า เพราะคนสนมันนั้นเป็นอันมากไม่ยกย่องคำนำที่ว่า พระเจ้าบวรวงศ์เธอหรือพระบวรวงศ์เธอเสียแล้ว พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงก็ทรงคาดว่า"ต่อไปภายหน้า...ก็คงเกิดคำนำพระนาม...แผ่นดินละอย่างสองอย่างทุกชั้น"

ข้อ ๘๔ ที่ว่าพระองค์เจ้าต่างกรมเป็นได้อย่างสูงเพียง "กรมสมเด็จพระ" แต่ไม่อาจเป็น "สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ" อย่างเจ้าฟ้าได้นั้น ก็เปลี่ยนแปลงไปในรัชกาลที่ ๖ แลที่ต่อๆมา

ปรากฎว่า คำว่า "หม่อม" นั้นเคยใช้จำกัดมาก แต่ใครๆก็อยากจะเขยิบขึ้นไปเป็นหม่อม จะเป็นเมียเจ้าเมียขุนนางก็ตาม น่าสังเกตว่าเพียง ๘๐ ปี(คือเวลานี้) "หม่อม" ชักจะเลวๆไปเสียแล้ว คำว่า "ชายา" ซึ่งบัญญัติขึ้นสำหรับเจ้าที่เป็นเมียนั้นได้เข้ามาแทนที่ ผู้สนใจในเรื่องคำ ได้ชี้แจงว่าเพียงแค่หนังสือ "ขุนช้างขุนแผน" คำว่าหม่อมใช้สำหรับผู้ชาย โดยมากใช้ในทำนองเดียวกันกับคำว่า "คุณ" ในปัจจุบันเช่น "พายแก้วลืมตาคว้ากอดคอ หม่อมพ่อจะไปข้างไหนเล่า" และที่นางพิมพูดกับพลายแก้วว่า "อย่าพูดเลยคะหม่อมเรื่องตรอมคอย แต่เศร้าสร้อยโศกถึงคะนึงหา ถ้าแม้ค่ำวันนี้หม่อมมิมา ฉันจะลาพี่สายทองผูกคอตาย"




คลังกระทู้เก่า ธรรมเนียมราชตระกลูในกรุงสยาม


....................................................................................................................................................