ครั้นถึง พ.ศ. ๑๙๖๒ พระมหาธรรมราชาที่ ๓ ทิวงคต ไม่มีราชบุตรจะรับรัชทายาท พระยาบาลเมืองกับพระยารามชิงกันเป็นใหญ่ ถึงรบพุ่งกันจนเมืองเหนือเป็นจลาจล เวลานั้นสมเด็จพระอินทราชาธิราชครองกรุงศรีอยุธยา เสด็จยกกองทัพขึ้นไปถึงเมืองพระบาง(ที่ปากน้ำโพ นครสวรรค์) พระยาบาลเมืองกับพระยารามเกรงพระเดชานุภาพ ต่างลงมาเฝ้าโดยดีทั้ง ๒ องค์ สมเด็จพระอินทราชาธิราชตรัสว่ากล่าวให้ปราณีประนอมกัน แล้วทรงสถาปนาพระยาบาลเมืองผู้เป็นพี่ให้เป็นพระมหาธรรมราชานับเป็นองค์ที่ ๔ ใช้พระนามในศิลาจารึกว่า "พระเจ้าศรีสุริยพงศบรมบาล มหาธรรมราชาธิราช" แต่ไปเสวยราชย์อยู่ ณ เมืองสองแคว ๆ ก็เป็นราชธานีของเมืองเหนือแทนเมืองสุโขทัยแต่นั้นมา

เมื่อระงับจลาจลเรียบร้อยแล้วสมเด็จพระอินทราชาธิราชตรัสขอราชธิดาของพระมหาธรรมราชา (จะเป็นพระมหาธรรมราชาองค์ไหนไม่ทราบแน่ แต่สันนิษฐานว่าพระมหาธรรมราชาที่ ๔ นั่นเอง) ให้อภิเษกสมรสกับเจ้าสามพระยาราชบุตร ซึ่งโปรดให้ไปครองเมืองชัยนาท อันเคยเป็นเมืองขึ้นของกรุงสุโขทัยอยู่ต่อแดนเมืองใต้ และทำนองจะโอนมาเข้าอาณาเขตกรุงศรีอยุธยาในครั้งนั้น เป็นแรกที่ราชวงศ์พระร่วงกับราชวงศ์พระเจ้าอู่ทองจะเกี่ยวดองกัน พระราชประสงค์ของสมเด็จพระอินทราชาธิราช ในการที่ให้พระราชบุตรอภิเษกกับราชธิดาของพระมหาธรรมราชา ก็เห็นจะเพียงให้ปกครองเมืองชัยนาทได้สะดวกเท่านั้น แต่กลับมีผลอย่างสลักสำคัญในพงศาวดารโดยเผอิญเป็น

ด้วยต่อมาไม่กี่ปีสมเด็จพระอินทราชาธิราชก็สวรรคต เมื่อ พ.ศ. ๑๙๖๗ เจ้าอ้ายกับเจ้ายี่พระยาราชบุตรชิงราชสมบัติกัน แต่ชนช้างสิ้นพระชนม์ทั้งสองพระองค์ เจ้าสามพระยาก็ได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน ทรงพระนามว่าสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ นางราชธิดาของพระมหาธรรมราชาก็ได้เป็นพระอัครมเหสี มีพระราชกุมารพระองค์หนึ่งทรงพระนามว่า พระราเมศวร พอทรงพระเจริญวัย สมเด็จพระบรมราชาธิราชก็ให้ขึ้นไปครองเมืองเหนือทั้งปวงอยู่ ณ เมืองสองแคว เมื่อพระมหาธรรมราชาที่ ๔ ทิวงคต

ที่สมเด็จพระบรมราชาธิราชให้สมเด็จพระราเมศวรราชโอรส ซึ่งเป็นรัชทายาทขึ้นไปครองเมืองครั้งนั้น พิเคราะห์ดูเป็นการกล้าอย่างน่าพิศวง ด้วยก่อนนั้นมา แม้เมืองสุโขทัยตกเป็นประเทศราชขึ้นต่อกรุงศรีอยุธยาแล้ว เจ้านายในราชวงศ์พระร่วงก็ยังปกครองกันสืบมา พวกพลเมืองทางฝ่ายเหนือก็ยังไม่นิยมกรุงศรีอยุธยานัก สมเด็จพระบรมราชาธิราชจะไม่ทรงพระราชดำริเห็นว่าเสี่ยงภัยแก่พระราชโอรสอยู่บ้างหรือ จึงให้พระราเมศวรขึ้นไปครองเมืองเหนือในครั้งนั้น

คิดวินิจฉัยข้อนี้ประกอบกับเหตุการณ์เมื่อครั้งสมเด็จพระอินทราชาธิราชทรงไกล่เกลี่ย ด้วยตั้งให้พระยาบาลเมืองผู้เป็นพี่ เป็นพระมหาธรรมราชาที่ ๔ อยู่ ณ เมืองสองแคว คงให้พระยารามผู้เป็นน้องไปครองเมืองศรีสัชนาลัยอยู่อย่างเดิม น่าจะเข้าใจกันในสมัยนั้นว่าเมื่อสิ้นพระมหาธรรมราชาที่ ๔ แล้วพระยารามก็ต้องได้เป็นพระมหาธรรมราชาที่ ๕ จึงดีกันเป็นปกติต่อกันมา แต่ปรากฏในศิลาจารึกว่าพระยารามถึงพิราลัยเสียก่อนพระมหาธรรมราชาที่ ๔ และมีพระยายุทธิษฐิระครองเมืองศรีสัชนาลัยต่อมา สันนิษฐานว่าพระมหาธรรมราชาที่ ๔ คงตั้งลูกชายของพระยารามให้เป็นที่พระยายุทธิษฐิระครองเมืองศรีสัชนาลัย ควบคุมพรรคพวกของพระยารามต่อมา

ครั้นพระมหาธรรมราชาที่ ๔ ทิวงคต มีปัญหาเรื่องผู้จะเป็นแทนเกิดขึ้น พระมหาธรรมราชาอาจจะไม่มีราชบุตรที่จะเป็นทายาท หรือมีแต่เป็นอ่อนแอ พระยายุทธิษฐิระก็ตั้งท่ากระด้างกระเดื่อง ด้วยประสงค์จะเป็นพระมหาธรรมราชา หรือว่าอีกอย่างหนึ่ง ครั้งนั้นพวกเมืองศรีสัชนาลัยคงอยากให้พระยายุทธิษฐิระเป็นพระมหาธรรมราชา แต่พวกเมืองสองแควซึ่งเป็นญาติวงศ์ใกล้ชิดและบริวารของพระมหาธรรมราชาที่ ๔ รังเกียจพระยายุทธิษฐิระ ปรึกษากันว่าพระราเมศวรก็เป็นพระราชนัดดาของพระมหาธรรมราชา ทั้งเป็นพระราชโอรสของสมเด็จพระบรมราชาธิราช ก็คงไม่กล้าขัดแข็ง ด้วยเกรงอำนาจกรุงศรีอยุธยา ฝ่ายพวกที่เป็นกลางกลัวเมืองเหนือจะเกิดจลาจลอีก ก็มาเข้ากับพวกเมืองสองแคว คงเป็นเพราะเจ้านายและท้าวพระยาเมืองเหนือโดยมากด้วยกัน ทูลขอให้พระราเมศวรขึ้นไปครองเมืองเหนือ

สมเด็จพระบรมราชาธิราชแน่พระราชหฤทัยว่าจะมีกำลังพอปกครองป้องกันได้ และอาจจะทรงพระราชดำริเห็นประโยชน์ในภายหน้า ที่จะได้รวมเมืองเหนือกับเมืองใต้เป็นราชอาณาเขตอันเดียวกันด้วย จึงโปรดให้พระราเมศวรขึ้นไปครองเมืองเหนือ ฝ่ายพระชนนีก็ย่อมทรงยินดีเป็นธรรมดา ด้วยพระญาติวงศ์จะได้มีความสุขต่อไป คงถึงเสด็จขึ้นไปส่งและช่วยพระราชโอรสถึงเมืองเหนือด้วย พระราเมศวรก็ขึ้นไปครองเมืองเหนือได้โดยสะดวก

แต่พระราเมศวรเป็นรัชทายาทของกรุงศรีอยุธยา การที่ขึ้นไปครองเมืองเหนือ เป็นแต่เสด็จไปชั่วคราว แล้วจะต้องกลับลงมาครองกรุงศรีอยุธยา จึงทรงพระเกียรติยศเป็นพระมหาอุปราช มิได้เป็นพระมหาธรรมราชาเหมือนอย่างเจ้านายในราชวงศ์พระร่วงซึ่งครองอาณาเขตกรุงสุโขทัยเป็นประเทศราชขึ้นต่อกรุงศรีอยุธยา ต่อกันมา ๓ องค์ ตลอดเวลากว่า ๖๐ ปี ก็เป็นอัน "สิ้นสมัยกรุงสุโขทัย" เพียงเท่านั้น การปกครองเมืองเหนือแต่นี้ไปเปลี่ยนเป็นกรุงศรีอยุธยา ให้เจ้านายกรุงศรีอยุธยาขึ้นไปครอง แต่ยังแยกกับเมืองใต้เป็น ๒ อาณาเขต และเจ้านายที่ขึ้นไปครองเมืองเหนือก็เลือกล้วนแต่ที่เป็นราชวงศ์ทั้งสองฝ่ายต่อมาอีกช้านาน

เรื่องพงศาวดารเมืองเหนือตั้งแต่พระราเมศวรเสด็จขึ้นไปครอง มีในหนังสือพระราชพงศาวดารว่า เมื่อ พ.ศ. ๑๙๙๑ สมเด็จพระบรมราชาธิราชให้เกณฑ์กองทัพเมืองเหนือสมทบกับเมืองใต้ขึ้นไปตีเมืองเชียงใหม่ แต่(ในหนังสือยวนพ่ายว่า)สมเด็จพระบรมราชาธิราชไปประชวรสวรรคตกลางทาง พระราเมศวรเชิญพระบรมศพกลับลงมายังพระนครศรีอยุธยา แล้วขึ้นเสวยราชย์ใน พ.ศ. ๑๙๙๑ นั้น ราชาภิเษกทรงพระนามว่า สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เป็นพระเจ้าแผ่นดินพระองค์แรกที่เป็นเชื้อสายราชวงศ์พระร่วงกับราชวงศ์พระเจ้าอู่ทองทั้งสองฝ่าย.



ชุนนุมพระนิพนธ์ในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
แผ่นดินทอง แผ่นดินพระร่วง


...................................................................................................................................................