พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์ สัญลักษณ์ของพระราชวังบางปะอิน

ในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ขณะนั้นสมเด็จพระเอกาทศรถ พระอนุชา ยังดำรงพระยศเป็นมหาอุปราช ได้เสด็จประพาสทางชลมารค ล่องเรือจากกรุงศรีอยุธยาลงมา

พอถึงเกาะบ้านเลน เรือพระที่นั่งถูกพายุฝนกระหน่ำจนล่มลงกลางแม่น้ำเจ้าพระยา สมเด็จพระเอกาทศรถทรงว่ายน้ำขึ้นฝั่งได้ที่เกาะบ้านเลน

       ขณะประทับแรมที่เกาะแห่งนี้ พระองค์ได้ทรงพบหญิงสาวชาวบ้านคนหนึ่ง ชื่อ “อิน” ซึ่งมีความงามเป็นที่ประทับพระทัย ทรงได้นางเป็นบาทบริจาริกา ความสัมพันธ์ของพระมหาอุปราชกับสาวชาวบ้านนี้

แม้จะไม่เป็นเรื่องเปิดเผยในกรุงศรีอยุธยา แต่ก็เป็นที่รู้กันทั่วไปในย่านนั้น จนเกาะบ้านเลนที่สมเด็จพระอนุชาทรงพบปะกับหญิงชาวบ้านนี้ ถูกเรียกขานกันใหม่ว่า “เกาะบางปะอิน”

       ต่อมานางตั้งครรภ์และคลอดบุตรเป็นชาย สมเด็จพระเอกาทศรถได้ทรงรับบุตรของนางไปเลี้ยงในกรุงศรีอยุธยา แต่ไม่เปิดเผยว่าเป็นพระโอรส มอบให้พระยาศรีธรรมาธิราช

สามีของพี่สาวพระสนมคนหนึ่งรับเลี้ยงดูในฐานะบุตรบุญธรรม แต่ก็เป็นที่รู้กันทั่วไปว่า แท้ที่จริงแล้วเด็กชายผู้นี้เป็นใคร จึงเรียกกันว่า “พระองค์ไล”

       พระองค์ไลก็รู้ว่าตัวเองเป็นใคร จึงวางตัวเป็นหัวโจกเด็กรุ่นราวคราวเดียวกัน และชอบเล่นเป็นกษัตริย์ ขึ้นนั่งว่าราชการบนจอมปลวก ให้เด็กในกลุ่มเล่นเป็นขุนนางข้าราชการหมอบเฝ้า

       พออายุถึงเกณฑ์ สมเด็จพระเอกาทศรถก็โปรดให้เข้ารับราชการเป็นมหาดเล็ก และได้เลื่อนตำแหน่งขึ้นเรื่อยๆ ในปลายรัชกาลได้เป็นจมื่นศรีสรรักษ์ ตำแหน่งหัวหมื่นมหาดเล็ก

       ต่อมาในสมัยพระเจ้าทรงธรรม ซึ่งเป็นราชโอรสสมเด็จพระเอกาทศรถที่เกิดจากสนมผู้เป็นน้องเมียของพระยาศรีธรรมาธิราช จมื่นศรีสรรักษ์ได้ฝากตัวใกล้ชิดมาตั้งแต่ครั้งทรงผนวช จึงกลายเป็นคนสนิท ได้เลื่อนขึ้นเป็นพระยาศรีวรวงศ์ และมีอำนาจที่สุดในแผ่นดิน

       และแล้วไม่มีสิ่งใดจะขัดขวางบุญบารมีของพระองค์ไลได้ เมื่อช่วงต่อจากพระเจ้าทรงธรรมมีแต่ยุวกษัตริย์และกษัตริย์ที่อ่อนแอ พระองค์ไลที่ได้เลื่อนขึ้นเป็นเจ้าพระยากลาโหมสุริยวงศ์

ได้ปลดพระอาทิตยวงศ์ ยุวกษัตริย์ ลงจากราชบัลลังก์ และปราบดาภิเษกขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์พระองค์ที่ ๒๔ ของกรุงศรีอยุธยา ทรงพระนามว่า สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ ๕ แต่เป็นที่รู้จักกันในนาม พระเจ้าปราสาททอง ต้นราชวงศ์ปราสาททอง

       เหตุที่ได้พระนามว่าปราสาททองนั้น ก็ด้วยคืนหนึ่งทรงสุบินว่า ในจอมปลวกที่เคยนั่งว่าราชการเล่นเมื่อสมัยเป็นเด็ก มีปราสาททองฝังอยู่ภายใน เมื่อส่งคนไปขุดดูก็พบปรางค์แบบขอมย่อส่วนทำด้วยทองคำฝังอยู่จริง

       เมื่อขึ้นครองราชย์แล้ว พระเจ้าปราสาททองก็ทรงระลึกถึงเกาะบางปะอิน อนุสรณ์รักของพระราชบิดากับพระมารดา ทั้งยังเป็นที่ประสูติของพระองค์ด้วย จึงได้ถวายที่ดินที่ประสูติซึ่งอยู่ด้านเหนือของเกาะเป็นพุทธบูชา

สร้างวัดชุมพลนิยาการามขึ้น พร้อมทั้งโปรดให้ขุดสระใหญ่กลางเกาะใต้วัดลงมา แล้วสร้างพระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์ไว้กลางสระ เป็นที่เสด็จมาพักผ่อน

       ที่พระที่นั่งหลังนี้ในปี พ.ศ.๒๑๘๔ วันหนึ่งพระเจ้าปราสาททองพร้อมด้วยพระนารายณ์ราชกุมาร พระราชโอรส หรือสมเด็จพระนารายณ์มหาราชในเวลาต่อมา ซึ่งขณะนั้นพระชนมายุเพียง ๑๐ พรรษา

ได้เสด็จมาพักผ่อนที่พระที่นั่งกลางสระน้ำ ได้เกิดฟ้าผ่าลงมาจนแก้วกระจกและหินปูนแตกกระจายเกลื่อน แต่ทั้งสองพระองค์ไม่ได้รับบาดเจ็บแต่อย่างใด ทำให้ร่ำลือกันถึงบุญบารมีของทั้งสองพระองค์

       เกาะบางปะอินเป็นที่เสด็จประพาสของกษัตริย์สมัยกรุงศรีอยุธยาตลอดมา จนเสียกรุงใน พ.ศ.๒๓๑๐ จึงถูกทิ้งร้าง

       ในปี พ.ศ.๒๓๕๐ สุนทรภู่ได้ตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ไปนมัสการพระพุทธบาทสระบุรี ได้แต่ง “นิราศพระบาท” บรรยายตอนเสด็จผ่านเกาะบางปะอินว่า

       “สักครู่หนึ่งก็มาถึงบางเกาะอิน
       กระแสสินธุ์สายชลเป็นวนวัง
       อันที่จริงสิ่งนี้ไม่รู้แน่
       ได้ยินแต่ยุบลในหนหลัง
       ว่าเกาะบางอออินเป็นถิ่นวัง
       กษัตริย์ครั้งครองศรีอยุธยา
       พาสนมออกมาชมคณานก
       ก็เรื้อรกรังร้างเป็นทางป่า
       อันคำแจ้งกับเราสังเกตตา
       ก็เห็นน่าที่จะแน่กระแสความ
       แต่เดี๋ยวนี้มีไม้ก็ตายโกร๋น
       ทั้งเกิดโจรจระเข้ให้คนขาม”

       อีกตอนหนึ่งได้กล่าวถึงที่มาของชื่อเกาะบางปะอินไว้ว่า

       “ถึงเกาะเรียงเคียงคลองเป็นสองแฉก
       ป่าระแวกวังเวงราชประพาสสินธุ์
       ได้นางห้ามงามพร้อมชื่อหม่อมอิน
       จึงตั้งถิ่นที่เพราะเสนาะนาม”

       ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสอยุธยาด้วยเรือกลไฟ ขากลับล่องผ่านเกาะบางปะอิน ทอดพระเนตรเห็นดงมะม่วงบนเกาะร่มรื่น

จึงโปรดฯให้สร้างตำหนักขึ้นบนเกาะ พระราชทานนามว่า ไอศวรรย์ทิพยอาสน์ ตามนามเดิมสมัยพระเจ้าปราสาททอง และเสด็จมาประทับที่พระตำหนักนี้เป็นประจำ เกาะบางปะอินที่ถูกทอดทิ้งร้างมา ๘๐ ปี จึงกลับฟื้นมามีชีวิตชีวาขึ้นอีก

       ในสมัยรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างพระราชวังขึ้นที่เกาะบางปะอิน ไม่ใช่เป็นเพียงแค่ตำหนัก โดยเริ่มตั้งแต่ พ.ศ.๒๔๑๕ จนแล้วเสร็จใน พ.ศ.๒๔๑๙

จึงจัดให้มีงานสมโภช และเสด็จประพาสทุกปี ทั้งทางเรือและทางรถไฟ ซึ่งมีสถานีพิเศษสำหรับพระองค์และเจ้านายที่ตามเสด็จโดยเฉพาะ

       สิ่งก่อสร้างในพระราชวังบางปะอินในปัจจุบัน ล้วนแต่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕ ทั้งสิ้น รวมทั้งพระที่นั่งไอศวรรยทิพยอาสน์ซึ่งสร้างใหม่ ไว้กลางสระน้ำ อันเป็นสัญลักษณ์ของพระราชวังแห่งนี้

และโปรดให้สร้าง หอเหมมณเฑียรเทวราช ซึ่งเป็นปรางค์ขอมแบบที่ขุดได้ในสมัยพระเจ้าปราสาททองไว้ด้วย เป็นศาลสถิตย์พระรูปพระเจ้าปราสาททองผู้ให้กำเนิดพระราชวังบางปะอิน

รวมทั้งโปรดให้สร้างวัดนิเวศน์ธรรมประวัติไว้บนเกาะตอนใต้ คนละฟากกับพระราชวัง เป็นศิลปะแบบโกธิค ซึ่งนับเป็นวัดพุทธวัดเดียวที่ดูเหมือนวัดคริสต์

       เกาะบางปะอินในสมัยรัชกาลที่ ๕ รุ่งเรืองมาก บรรยากาศเต็มไปด้วยความสนุกสนานในระหว่างที่เสด็จมาประทับสำราญพระราชหฤทัย มีการเล่นสักวาเป็นประจำ บ้างก็มีการแข่งเรือในสระ

โดยทูตานุทูตของประเทศต่างๆได้รับเชิญให้ไปร่วมด้วย อีกทั้งบรรดาพระราชอาคันตุกะก็มักจะมีรายการนั่งเรือชมชีวิตริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาไปพักผ่อนที่พระราชวังบางปะอิน

อย่างเช่นมกุฎราชกุมารแห่งรัสเซีย ซึ่งต่อมาก็คือ พระเจ้าซาร์นิโคลัส ที่ ๒ และนายพลยูลิซิส ซิมป์สัน แกรนท์ อดีตประธานาธิบดีสหรัฐ ซึ่งนั่งเรือเมล์เที่ยวรอบโลก และแวะเข้ามาเฝ้า ร.๕

       ปัจจุบันเกาะบางปะอินฝั่งพระราชวัง แม่น้ำที่เคยกั้นแผ่นดินใหญ่ก็ตื้นเขินเป็นคลองไป ตรงที่เคยเป็นหัวเกาะก็คือตรงสะพานข้ามคลองหน้าวัดชุมพลนิกายาราม ส่วนท้ายเกาะก็คือตรงกระโจมไฟร้างในขณะนี้