เรื่อง ตั้งเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (พัฒน์)


สารตรา ท่านเจ้าพระยาอรรคมหาเสนาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ สมุหพระกลาโหม ให้มาแก่ผู้ว่าที่พระศรีราชสงคราม รามภักดีปลัด หลวงภักดีราชยกกระบัตร หลวงศรีสุรินทรบดี หลวงเทพเสนาสัสดี หลวงไชยประชาสัสดี และกรมการทั้งหลาย

ด้วยเสนาพฤฒามาตย์มุขลูกขุนทั้งปวง ปรึกษากราบทูลพระกรุณาว่า เมืองนครศรีธรรมราชขึ้นแก่กรุงศรีอยุธยาแต่ก่อนนั้น ถ้าเสนาบดีข้าราชการผู้ใหญ่มีบำเหน็ดความชอบในราชกิจ สมเด็จบรมบพิตรปลูกเลี้ยงให้ออกไปรั้งเมืองครองเมือง มีแต่ปลัดยกกระบัตรกรมการรับราชการตามขนบธรรมเนียมโบราณราชประเพณี พระยาตากสินได้ว่าราชการแผ่นดินครั้งนั้น กอบไปด้วยโมหะโลภะ มิได้ประพฤติการให้ชอบโดยขนบบุราณ ตั้งให้เป็นถึงเจ้านคร มีอรรคมหาเสนาจัตุสดมภ์ มหาดเล็ก ต้องชื่อข้าเฝ้าเทียมพระเจ้าอยู่หัว จะสั่งกิจราชการบัตรหมายประการใดกว่ารับสั่ง ดุจดังอนุวงษ์ราชวงษ์ก็ดี มีแต่รับสั่ง ตั้งแต่เจ้ากรมปลัดกรมหลวงขุนหมื่นนายเวรปลัดเวร หามีเสนาบดีเหมือนดังนี้ไม่ ซึ่งตั้งให้พระปลัดเป็นเจ้านั้นผิดประเพณีแต่ปางก่อน

ฝ่ายผู้ตั้งผู้แต่งประพฤติการผิดต่างๆมิได้เป็นยุติธรรม ฉ้อไพร่ฟ้าประชากรๆประนอมพร้อมกัน จับประหารชีวิตเสียแล้ว พระเจ้าอยู่หัวเสด็จเข้ามาผ่านพิภพเสนามุข ลูกขุนปรึกษาให้เจ้านครถอยยศลดเสนาบดีลงเสีย ฝ่ายเจ้านครก็หามีความชอบสิ่งหนึ่งสิ่งใดต่อแผ่นดินไม่ แต่หากว่าทรงพระเมตตาเห็นว่าเป็นผู้ใหญ่ ประหนึ่งจะมีความคิดเห็นผิดและชอบ จะตั้งใจทำราชการแผ่นดินโดยสจริต จึงให้คงว่าราชการรั้งเมืองครองเมืองสืบมา แล้วทรงพระกรุณาสั่งจำเพาะให้เจ้านครเกณฑ์เลขเข้ามาร่อนทอง เจ้านครมิได้จัดแจงกะเกณฑ์เลขให้ครบตามเกณฑ์ ให้ข้าหลวงไปสักเลขเมืองนคร ก็ได้เลขสักน้อยต่ำลงกว่าจำนวนสักแต่ก่อน แล้วมีตรารับสั่งให้หาเจ้านครเข้ามาคิดราชการถึงสองครั้งก็บิดพลิ้วมิได้เข้ามา เห็นว่าเจ้านครหาจงรักภักดีสวามิภักดิ์ขวนขวายทำราชการสนองพระเดชพระคุณไม่ ไม่เกรงกลัวพระราชอาญา เจ้านครผิด ประการหนึ่งเจ้านครก็แก่พฤฒิภาพ เกลือกมีการณรงค์สงครามทำมิได้จะเสียราชการไป จะให้เจ้านครคงว่าราชการเมืองนครสืบไปมิได้ ละไว้จะเป็นเสี้ยนหนามต่อแผ่นดิน ให้ยกเจ้านครออกเสียจากเจ้านครศรีธรรมราช เอาตัวเข้ามาใช้ราชการ ณ กรุง

และเจ้าพัฒน์เมืองนครนั้นสัตย์ซื่อมั่นคงจงรักภักดีโดยสุจริต ได้ทำราชการสนองพระเดชพระคุณมีความชอบมาแต่ก่อน ขอพระราชทานให้เจ้าพัฒน์ออกไปว่าราชการรักษาเมืองนครสืบไป จึงทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าฯ สั่งว่า ลูกขุนปรึกษาชอบด้วยราชการและขนบธรรมเนียมโบราณราชประเพณีอยู่แล้ว ให้เอาเจ้าพัฒน์เป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราช ว่าราชการรักษาเมืองนครสืบไปตามลูกขุนปรึกษานั้นเถิด จึงตั้งเจ้าพัฒน์เป็น เจ้าพระยานครศรีธรรมาโศกราช ชาติเดโชไชยมไหสุริยาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ เจ้าพระยานครศรีธรรมราชออกมาว่าราชการบ้านเมืองสำเร็จกิจสุขทุกข์ของราษฎร ด้วยพระปลัดกรมการเมืองนครศรีธรรมราช ตามพระราชกำหนดกฎหมายขบนธรรมเนียมสืบๆมาแต่ก่อน จงพร้อมมูลกันให้เป็นเอกจิตเอกฉันท์น้ำหนึ่งใจเดียว อย่าให้ถือเปรียบแก่งแย่งให้เสียราชการ ให้ราษฎรได้ความยากแค้นเดือดร้อนแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และให้พระปลัดกรมการฟังบังคับบัญชาเจ้าพัฒน์ผู้เป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราช แต่ซึ่งชอบด้วยราชการพระราชกำหนดกฎหมายขนบธรรมเนียม ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชมีน้ำใจโอบอ้อม เมตตากรุณาแก่สมณะชีพราหมณ์ไพร่บ้านพลเมืองให้อยู่เย็นเป็นสุข อย่าให้มีความโลภโลโภเบียดเบียนฉ้อกระบัตรอาณาประชาราฎร ให้ได้ความยากแค้นเดือดร้อนแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่ง ถึงเทศกาลพระราชพิธีตริสสาทร ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราช พระหลวงขุนหมื่นกรมการชาวด่านส่วยซ่องกองช้างตราภูมคุ้มห้าม พร้อมกันกราบถวายบังคมถือน้ำพระพิพัฒน์สัจจา ณ วัดมหาธาตุเมืองนคร ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมแต่ก่อนสืบๆมา ถ้าผู้ใดขาดมิได้มาถือน้ำ ก็ให้บอกส่งตัวเข้าไป ณ กรุง จะเอาตัวเป็นดทษตามบทพระอัยการ อนึ่งถึงเทศกาลพระราชพิธีตรุษสารท ก็ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราช แต่งดอกไม่เงินดอกไม่ทองเครื่องราชบรรณาการเข้าไปทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมสืบมาแต่ก่อนจงทุกงวดทุกปี อย่าให้ขาดได้ อนึ่งกรมการที่หาตัวมิได้ ก็ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชปรึกษาด้วยกรมการ จัดเอาผู้มีชื่อซึ่งมีสติกำลังมั่งคั่งซื่อสัตย์มั่นคงดีนั้น จัดตั้งขึ้นไว้ให้ครบตามตำแหน่งที่มีราชการจะได้กะเกณฑ์เอาราชการสะดวก จัดได้เป็นที่ใดก็ให้บอกเข้าไปยังลูกขุน ณ ศาลา เอากราบทูลพระกรุณาให้มีตราเจ้าพนักงานตั้งออกมาตามธรรมเนียม

อนึ่ง นอระมาด งาช้าง ดีบุก ปีกนก เป็นของตอบแทนลูกค้าต่างประเทศ ดินประสิวเป็นกระทู้ราชการ ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชกำชับว่ากล่าวห้ามปรามแก่เสมียนทนาย พรรคพวกสมกำลังบ่าวไพร่สมัครสมาอาศรัย อย่าให้คบกันทำข่มเหงฉ้อกระบัดทำกรรโชกราษฎร เป็นโจรผู้ร้ายปล้นสดมฉกลักช้างม้าโคกระบือเครื่องอัญมณีของสมณะชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎร ฆ่าช้างเอางาเอาขนาย ตัดต้นไม้อันมีผล ทำลายพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอาราม ทำให้ผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายห้ามปรามเก่าใหม่ มีผู้มาร้องฟ้องพิจารณาเป็นสัตย์จะเอาผู้กระทำผิดเป็นโทษ และกฎหมายสำหรับที่บังคับบัญชาว่าราชการเมืองนั้น ได้ปิดตราพระคชสีห์ส่งให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชเอาออกมาด้วยแล้ว

ครั้นลุสารตรานี้ไซร้ ก็ให้ผู้ว่าที่พระศรีราชสงครามรามภักดีปลัด หลวงภักดีราชยกกรบัตร หลวงศรีสุรินทรบดี หลวงเทพเสนาสัสดี หลวงไชยประชาสัสดี และกรมการ เรียกเอาตราจำนำกฎหมายกิจราชการสารบัญชีกระทงความเก่าใหม่ บโทนคนใช้ไร่นาส่วยสาอากรบรรดามีตามตำรา ๑๒ เดือน สำหรับที่ผู้ครองเมืองนครศรีธรรมราชสืบมาแต่ก่อน และสิ่งใดซึ่งเป็นของนราสุริยวงษ์เจ้านครรับต่อเจ้าพระยาสุธรรมมนตรี เมื่อช่วยราชการเมืองนครศรีธรรมราชนั้น มอบส่งให้แก่เจ้าพัฒน์ผู้เป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราชใหม่นี้จงเสร็จสิ้นเชิง และให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชใหม่นี้รับราชการตามพนักงานตามพระราชกำหนดกฎหมาย ขนบ ธรรมเนียม พิกัด อัตราสืบมาแต่ก่อน ให้ชอบด้วยราชการจงทุกประการ อย่าให้เสียราชการแผ่นดินไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และให้ปลัดยกกระบัตรพระหลวงขุนหมื่นกรมการ ทำตามท้องตรารับสั่งมานี้จงทุกประการ

สารตรามา ณ วันอังคารเดือน ๘ แรม ๑๑ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๔๖ ปีมโรงศก

วันพุธเดือน ๘ ขึ้น ๑๑ ค่ำ ปีมโรงศก เพลาเช้า ๓ โมงเศษ เสด็จออกขุนนาง ณ ท้องพระโรงพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน พระยาสุรเสนาได้เอาร่างตราซึ่งยกเมืองสงขลามาคงขึ้นเมืองนคร และตรายกเจ้านครออกเสียจากที่เมืองนคร เอาเจ้าพัฒน์เป็นเจ้าพระยานครนั้นกราบทูลพระกรุณาอ่านถวาย ทรงตกแทรกดัดแปลงบ้าง แล้วอ่านทูลเกล้าฯถวายจนสิ้นข้อเนื้อความแล้ว ทรงพระกรุณาสั่งว่าดีแล้วให้เอาตามร่างทรตกแทรกนั้นเถิด เมื่อทรงพระกรุณาสั่งนั้น กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ กรมหลวงเทพหริรักษ์ กรมหลวงนรินทร์ณเรศ ๓ พระองค์ เจ้าพระยารัตนาพิพิธ เจ้าพระยามหาเสนา พระยายมราช พระยาพลเทพ พระยาพิพัฒน์โกษา พระยาท้ายน้ำ พระยาอภัยรณฤทธิ พระยาราชภักดี พระยาศรีพิพัฒน์ พระยามหาอำมาตย์ ๑๐ คน เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทอยู่ด้วย

..........................................................................


สำเนากฎ เรื่องตั้งเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (พัฒน์)


กฎให้แก่เจ้าพัฒน์ฝ่ายหน้า ผู้เป็นพระยาศรีธรรมาโศกราช ชาติอเดโชไชยมไหสุริยาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ เจ้าพระยานครศรีธรรมราช ด้วยทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าฯสั่งว่า เจ้าพัฒน์มีความชอบสวามิภักดิ์จงรักภักดีต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท ได้ทำราชการสนองพระเดชพระคุณมาแต่ก่อน และครั้งนี้มีความทรงพระมหากรุณาชุบเกล้าฯให้เจ้าพัฒน์เป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราชออกมาครองเมืองรับกิจการ โดยกฎหมายอย่างธรรมเนียมสำหรับขนบแผ่นดินเมืองนครศรีธรรมราชสืบมาแต่ก่อน และลักษณะทุกวันนี้ เมืองข้าขอบขัณฑสิมาปักษ์ใต้ฝ่ายตะวันตกตะวันออก โดยปริมณฑลรอบคอบไม่สงบราบคาบ กอบไปด้วยจลาจลทำการณรงค์สงครามเกิดการรบพุ่งกันทุกแห่งทุกตำบลอยู่

ถ้าเจ้าพระยานครศรีธรรมราชออกมาถึงเมืองนครศรีธรรมราชแล้ว ให้ตรวจตราดูกำแพงและค่ายประตูเมืองพ่วงรอหอรบเชิงเทิน การสิ่งใดซึ่งชำรุดปรักหักพังอยู่นั้น ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชว่ากล่าวตักเตือนเร่งรัดแก่กรมการเจ้าหมู่พนักงาน ให้เร่งทำและตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นไว้ให้ดีจงแน่นหนามั่นคงจงหน้าที่พนักงาน อย่าให้ชำรุดปรักหักพังอยู่แต่หน้าที่หนึ่งได้

ประการหนึ่งให้ตรวจดูสารบัญชีเลขคงสักจำนวนปีเถาะเบญจศก ปีมะโรงฉศก เป็นเลขหมวดใดกองใด และเลขหัวเมืองหน้าที่บรรดาแว่นแคว้นแขวงจังหวัดขึ้นแอก่เมืองนครศรีธรรมราช เป็นจำนวนเลขมากน้อยเท่าใด ให้คัดบัญชีมาอ่านจงเนืองๆ ให้จะเจนจำนวนเลขไว้จงมั่นคง มีราชการจะได้กะเกณฑ์สะดวก และเลขหมวดใดกองใดซึ่งเกียรคร้านหลบหลีกหนีละมุลนายเสีย ออกไปซุ่มซ่อนอยู่ ณ ซอกห้วยธารเขามิได้เข้ามารับพระราชทานสักครั้งก่อนครั้งนี้ ขาดมิได้จับราชการแผ่นดิน ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชแต่งพระหลวงขุนหมื่นซึ่งซื่อสัตย์มั่นคงดีนั้น ออกไปว่ากล่าวชักชวนกันเข้ามาตั้งบ้านเรือนทำมาหากิน อย฿ตามถิ่นฐานที่ภูมิลำเนาให้บริบูรณ์มั่งคั่ง ได้มากน้อยเท่าใดให้บอกบัญชีบอกเข้ามายังกรุงให้แจ้ง

อนึ่งให้ตรวจดูปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเครื่องสาตราวุธให้รู้จำนวนมากและน้อย ว่าดีอยู่มากน้อยเท่าใด ชำรุดมากน้อยเท่าใด ซึ่งชำรุดนั้นให้พิเคราะห์ดูพอจะตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นเอาเป็นราชการได้ ก็ให้ตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นให้ดีไว้สำหรับเมืองสำหรับราชการสืบไป ปืนใหญ่น้อยซึ่วดีอยู่มิได้ชำรุด และดินประสิวนั้น ก็ให้ว่าแก่หมู่พนักงานให้เอาปืนโทรมน้ำมันและหมั่นเอาดินออกตากแดดจงเนืองๆ อย่าให้ดินประสิวและปืนสำหรับเมืองเป็นสนิม คร่ำคร่า อยู่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งให้ตรวจดูเรือรบเรือไล่ในอัตรานอกอัตราสำหรับเมือง มีจำนวนอยู่มากน้อยเท่าใด ดีและชำรุดประการใด ซึ่งชำรุดนั้นก็ให้ว่ากล่าวเร่งรัดแก่เจ้าหมู่พนักงาน ให้เร่งตกแต่งซ่อมแปลงลิ่วยาลาพอนขึ้นไว้ให้ดีจงทุกลำทุกหม่พนักงาน อย่าให้เรือรบเรือไล่ชำรุดทรุดโทรมอยู่แต่ลำหนึ่งได้ แล้วให้ทำโรงร่มเงาเอาขึ้นแทงคานน้ำไว้จงทุกลำ อย่าให้เรือรบเรือไล่ตากแดดกรำฝนผุเปื่อยเสียราชการไปแต่ลำหนึ่งได้ ถ้าถึงเทศกาลสลัดศัตรูและอ้ายญวนเหล่าร้ายจะเข้ามากระทำเบียดเบียนจับกุม ผู้คนลูกค้าวานิชข้าขอบขัณฑสีมาซึ่งสัญจรไปมาค้าขายประการใด ก็ให้แต่งเรือรบเรือไล่นายเรือปลัดเรือไพร่พลรบพลกรรเชียง สรรพไปด้วยปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเครื่องสาตราวุธครบตามเกณฑ์ ออกลาดคอยตระเวณจงทุกอ่าวทุ่งบรรจบถึงด่านแดนหัวเมืองต่อกัน จงกวดขันทั้งกลางวันและกลางคืน ถ้าได้ข่าวว่าอ้ายสลัดศัตรูและญวนเหล่าร้ายเล็ดลอดเข้ามาจับผู้คนประการใด ก็ให้ออกก้าวสกัดติดตามรบพุ่ง แล้วให้บอกราวข่าวถึงหัวเมืองต่อกัน ให้แต่เรือรบเรือไล่ออกช่วยกันก้าวสกัดติดตามรบพุ่ง จับกุมเอาอ้ายสลัดและญวนเหล่าร้ายให้เข็ดขามย่อท้อ อย่าให้อ้ายสลัดศัตรูและญวนเหล่าร้ายเล็ดลอดเข้ามาจับผู้คนข้าขอบขัณฑสีมาไปแต่คนหนึ่งได้เป็นอันขาดทีเดียว ถ้าและเจ้าพระยานครศรีธรรมราช และกรมการพนักงานประมาทละเมินเสีย มิได้แต่เรือรบเรือไล่ออกลาดตระเวณโดยพระราชกำหนดนี้ และอ้ายสลัดศัตรูญวนเหล่าร้ายเล้ดลอดเข้ามาจับผู้คนไปได้ประการใด เจ้าพระยานครศรีธรรมราชและกรมการพนักงานก็จะคงมีโทษโดยพระราชกำหนด

ประการหนึ่งเมืองสงขลาและเมืองตรัง เป็นหัวเมืองปลายด่านแดนต่อด้วยเมืองไทร เมืองตานี และเมืองแขกทั้งปวงยังมิสงบราบคาบ ให้แต่งหลวงขุนหมื่นข้าทะแกล้วทหารโดยสมควร กอบไปด้วยปืนกระสุนดินประสิว เครื่องสาตราวุธครบมือ ออกไปตรวจด่านตระเวณปลายด่านแดนหัวเมืองสอดแนบเอาข่าวราชการให้รู้จงได้ ถ้าได้ข่าวเมืองแขกมิได้ตั้งอยู่ในสุจริต คบคิดกันยกเข้ามาประทุษร้ายประการใด พอกำลังข้าหลวงกองตระเวณจะรบพุ่งจับกุมตัวได้ ก็ให้รบพุ่งจับกุมเอาตัวจงได้ ถ้าแขกเหลือกำลัง ให้บอกหนังสือไปยังหัวเมืองให้แต่งกองออกช่วยรบพุ่งเอาชัยชำนะจงได้

อนึ่งทุกวันนี้การณางค์สงครามยังมิสงบ ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชกรมการคิดอ่านปรึกษาหารือจัดแจงบำรุงซ่องสุมหมู่โยธาทวยหาญ ให้ชำนิชำนาญในการยุทธไว้จงสรรพ ถ้าเห็นพรรคพวกสนมกำลังของผู้ใดองอาจสามารถแกล้วหาญ ก็ให้จัดบำรุงตั้งตั้งแต่งเป็นหลวงขุนหมื่นนายกองนายหมวด ควบคุมเลขอาทมาตไว้เป็นเหล่าจงพร้อมมูล มีการณรงค์สงครามขุกค่ำคืนประการใด จะได้กะเกณฑ์เอาทันท่วงทีราชการโดยสะดวก

ประการหนึ่งให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชปรึกษาหารือด้วยกรมการทั้งปวง จัดแจงชำระดูพระอัยการ และพระราชกำหนดกฎหมายเก่าใหม่บทใดข้อใดซึ่งต้องด้วยขนบธรรมเนียมแผ่นดิน ควรคงเคยพิจารณาว่ากล่าวประการใด ก็ให้คงไว้บังคับบัญชาว่ากล่าวโดยพระราชกำหนดสำหรับแผ่นดินสืบไป ถ้าพระอัยการและพระราชกำหนดกฎหมายบทใดข้อใดเคลือบแคลงอยู่ จะเอาไว้พิจารณาชำระว่ากล่าวมิได้ ก็ให้จัดแจงบอกส่งเข้ามาขอลอกจำลองออกไปใหม่ ไว้บังคับบัญชาสำหรับการแผ่นดินสืบไป

ประการหนึ่งให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราช ว่าราชการบ้านเมืองพร้อมด้วยปลัดยกกระบัตรกรมการจงเป็นยุกติ์เป็นธรรม ให้เป็นเอกจิตรฉันท์น้ำหนึ่งใจเดียว อย่าให้มีความฉันทาโทสาฤษยาถือเปรียวขัดแข็งแย่งกันให้เสียราชการแผ่นดินไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ อนึ่งจะพิจารณาพิพากษาอัคถคดีเนื้อความของทวยราษฎรทั้งปวงโดยมูลคดีประการใด ให้ควรตั้งอยู่ในคติทั้ง ๔ คือ ฉันทาคติ โทสาคติ ภยาคติ อย่าให้กอบไปด้วยอิจฉาริษยา ความโกรธความจองเวรด้วยภัยต่างๆ ให้พิจารณาเป็นยุกติ์เป็นธรรมด้วยอุเบกขาญาณอันประเสร็ฐ อย่าให้อาสัจอาธรรมเห็นแก่หน้าบุคคลและอามิศสินจ้างสินบล เข้าด้วยฝ่ายโจทก์จำเลย กลับเท็จเป็นจริง กลับจริงเป็นเท็จ ทำกลบเกลื่อนเนื้อความให้ฟั่นเฟือน ให้ทวยราษฎรทั้งปวงมีความยากแค้นเดือดร้อนผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายเก่าใหม่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

ประการหนึ่งให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราช มีน้ำใจโอบอ้อมแก่สมณะชีพราหมณาจารย์อาณาประชาราษฎรไพร่พลเมืองลูกค้าวานิช ให้ชักชวนกันทำบุญให้ทานจำเริญเมตตาภาวนาสดับตรับฟังพระธรรมเทศนา รักษาศีลห้าเป็นนิจศีล ศีลแปดเป็นอดิเรกศีลจลเนืองๆ และควรให้ตั้งอยู่ในทศกุศลกรรมบถ โดยพระราชกำหนดซึ่งโปรดพระราชทานออกไปไว้จะได้พาตัวไปสู่สุคติภูมิอันประเสริฐ ประการหนึ่งพึงให้บำรุงพระสงฆ์เถรเณรผู้เล่าเรียนฝ่ายคันธุระวิปัสนาธุระจงทุกวัดวาอาราม จะได้เป็นการกุศลสืบไป อีกประการหนึ่งให้ตรวจดูพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอารามแห่งใดตำบลใด ซึ่งชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ประการใดนั้น ให้ชักชวนพระหลวงขุนหมื่นกรมการ และอาณาประชาราษฎรผู้มีศรัทธาบุรณปฏิสังขรณ์วัดพระขึ้นให้สุกใสรุ่งเรืองถวายพระราชกุศลสืบไป อย่าให้วัดให้พระชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ได้

อนึ่งเข้าเป็นกระทู้ราชการ ถ้าถึงเทศกาลทำนาให้ตักเตือนว่ากล่าวแก่อาณาประชาราษฎร ให้ชักชวนกันทำไร่นาจงเต็มภูมิให้ได้ผลเมล็ดเข้าจงมาก จะได้เป็นกำลังราชการและทำบุญให้ทานเป็นการกศลสืบไป

อนึ่งถ้าและเจ้าพระยานครศรีธรรมราชจะมีใจประฏิพัทธ์ยินดีในสตรีภาพผู้ใด ก็ให้ตกแต่งผู้ไปว่ากล่าวสู่ขอตามธรรมเนียม ถ้าบิดามารดาญาติวงศ์พงศายอมยกให้ปัยนโดยปกติสุจริต จึงให้รับมาเลี้ยงดูตามประเพณีคดีโลกย์ อย่าให้ทำข่มเหงฉุดคร่าลากเอาลูกสาวหลานสาว ของอาณาประชาราษฎรผู้หวงแหนโดยพละการของอาตมาตามอิฏฐารมย์ ให้ราษฎรมีความวิบัติเดือดร้อน ผิดด้วยพระราชบัญญัติแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งส่วยสาอากรขึ้น ณ ท้องพระคลังหลวง ณ กรุง บรรดามีอยู่ ณ เมืองนครแขวงหัวเมืองขึ้นแก่เมืองนครเป็นจำนวนมากน้อยเท่าใด ถ้าถึงงวดถึงจำนวนจะได้ส่ง ก็ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชแก่กรมการพนักงาน ให้ว่ากล่าวเร่งรัดแก่นายที่นายอากร ให้เร่งคุมส่วยของหลวงเข้าไปส่งยังเจ้าจำนวน ณ กรุง จงทุกงวดทุกจำนวน อย่าให้ส่วยของหลวงค้างเกินล่วงงวดล่วงจำนวนไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และจำนวนเงินทองเงินปลงของหลวงซึ่งค้างอยู่เก่ามากน้อยเท่าใด ก็ให้พระยานครศรีธรรมราชว่ากล่าวเร่งรัดส่งเข้ามาให้ครบจงเสร็จสิ้นเชิง อย่าให้พระราชทรัพย์ของหลวงค้างงเกินอยู่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ ซึ่งว่ากล่าวมาทั้งนี้ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมโดยประมาณ ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชว่ากล่าวเร่งรัดส่งเข้ามาให้ครบจงเสร็จสิ้นเชิง อย่าให้พระราชทรัพย์ของหลวงค้างเกินอยู่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

ซึ่งว่ากล่าวมาทั้งนี้ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมโดยประมาณ ให้เจ้าพระยานครศรีธรรมราชพึงอ่านพระราชกำหนด โดนพระโอวาทนี้จงเนืองๆให้เจนปากเจนใจไว้จงทุกข้อทุกกระทง จะได้บังคับบัญชากิจราชการสะดวกสืบไป ถ้าแลราชการผันแปรโดยปรกติเหตุและปัจจุบันเหตุประการใด ก็ให้คิดอ่านผ่อนปรนผันแปรโดยข้อราชการให้ชอบจงทุกประการ สุดแต่อย่าให้เสียราชการแผ่นดินพระเจ้าอยู่หัวไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่ง

กฎให้ไว้ ณ วันอังคาร เดือน ๘ แรม ๑๑ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๔๖ ปีมะโรงฉศก


....................................................................................................................................................

เรื่อง ตั้งพระบริรักษ์ภูเบศร์ เป็น พระยานครศรีธรรมราช


สารตรา ท่านเจ้าพระยาอรรคมหาเสนาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ สมุหพระกลาโหม ให้มาแก่หลวงเทพเสนาผู้ว่าที่จ่า ขุนศรีสนนมผู้ว่าที่เทพเสนา และกรมการ

ด้วยเจ้าพระยานครเข้าไปเฝ้ากราบทูลละอองธุลีพระบาท แจ้งข้อราชการ ณ กรุง ให้กราบทูลพระกรุณาว่า เจ้าพระยานครแก่ชราหูหนักจักขุมือหลงลืม จะทำราชการสนองพระเดชพระคุณสืบไปมิได้ จะขอพระราชทานกราบถวายบังคมลาออกจากราชการ จึงทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าฯ สั่งว่า ฝ่ายปักษ์ใต้เมืองนครเป็นเมืองใหญ่กว่าหัวเมืองทั้งปวง แล้วก็เป็นที่พำนักอาศัยแก่เมืองแขก และลูกค้าวานิชนานาประเทศไปมาค้าขายมิได้ขาด เจ้าพระยานครสูงอายุว่าหลงลืมจะทำราชการสืบไปมิได้ ก็ให้เจ้าพระยานครเลื่อนขึ้นเป็น เจ้าพระยาสุธรรมมนตรีศรีโศกราชวงศ์ เชษฐพงศ์ฤๅไชย อนุไทยธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ และรพบริรักษ์ภูเบศร์นั้น เป็นผู้ช่วยราชการมาในเจ้าพระยานครช้านาน รู้ขนบธรรมเนียมสัตย์ซื่อมั่นคง แล้วก็ได้คุมกองทัพไปต่อเรือรบเรือไล่ ยกไปตีอ้ายพม่า ณ เมืองถลางจนเสร็จราชการ จับได้อ้ายพม่าและปืนส่งเข้าไปเป็นอันมาก พระบริรักษ์ภูเบศร์มีความชอบสมควรที่จะชุบเลี้ยงให้ออกไปรั้งเมืองครองเมือง สำเร็จกิจสุขทุกข์ของอาณาประชาราษฎรต่างพระเนตรพระกรรณได้ ให้เอาพระบริรักษ์ภูเบศร์ผู้ช่วยราชการเป็น พระยานครศรีธรรมราช ออกมาว่าราชการรักษาบ้านเมืองสำเร็จกิจสุขทุกข์ ของอาณาประชาราษฎรเมืองนครสืบไป จึงตั้งพระบริรักษ์ภูเบศร์ผู้ช่วยราชการ เป็น พระยาศรีโศกราช ชาติเดโชไชยมไหศุริยาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ พระยานครศรีธรรมราช ออกมาว่าราชการรักษาบ้านเมือง สำเร็จกิจสุขทุกข์ของราษฎร ด้วยกรมการเมืองนครตามพระราชกำหนดกฎหมายพิกัดอัตรา อย่างธรรมเนียมสืบมาแต่ก่อน

และให้กรมการฟังบังคับบัญชาพระยานครศรีธรรมราชคนใหม่ แต่ซึ่งชอบด้วยราชการ อย่าให้ถือเปรียบแก่งแย่งเสียราชการไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึค่งได้ และให้พระยานครมีน้ำใจโอบอ้อมเมตตากรุณาแก่สมณะชีพราหมณ์ไพร่บ้านพลเมืองลูกค้าวานิช ให้อยู่เย็นเป็นสุข จะกะเกณฑ์ใช้ราชการสิ่งใดให้ทั่วหน้าเสมอกัน จะพิพากษาตัดสินคดีถ้อยความกิจสุขทุกข์ของราษฎรประการใดให้เป็นยุกติ์เป็นธรรม อย่าให้เห็นแก่อาสมิสสินจ้างสินบนลำเอียงเข้าด้วยฝ่ายโจทก์ฝ่ายจำเลย กลับเท็จเป็นจริง กลับจริงเป็นเท็จ กลบเกลื่อนข้อความให้ฟั่นเฟือน ให้ผู้มีชื่อได้ความยากแค้นเดือดร้อนแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่ง พระราชกำหนดกฎหมายและพระอัยการข้อใด กระทงใด เคลือบแคลงอยู่จะเอาไว้พิจารณามิได้ ก็ให้ส่งเข้าไป ณ กรุง แล้วแต่งให้เสมียนทนาย เข้าไปจำลองคัดเอาพระราชกำหนดกฎหมายพระอัยการซึ่งชำระ ณ กรุง ออกมาไว้พิจารณาว่ากล่าวตัดสินคดีถ้อยความของราษฎรสืบไป

อนึ่งเรือรบเรือไล่ค่ายคูประตูเมืองพ่วงรอหอรบ ศาลากลางจวนทำเนียบ คุกตารางสำหรับใส่ผู้ร้าย โรงปืนใหญ่น้อยสำหรับเมือง สิ่งใดไม่มีและชำรุดปรักหักพัง ก็ให้พระยานครว่ากล่าวตักเตือนกรมการเจ้าพนักงาน ให้ตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นไว้ให้มั่นคงจงดี อย่าให้ชำรุดปรักหักพังอยู่แต่งสิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งเมืองตรังเป็นเมืองล่อแหลมอยู่ฝ่ายทะเลตะวันตกจะไว้ใจมิได้ ให้พระยานครปรึกษาด้วยกรมการ กะเกณฑ์หลวงขุนหมื่นและชาวด่าน คุมเรือรบเรือไล่สรรพไปด้วยปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเครื่องสรรพอาวุธ ออกไปอยู่พิทักษ์รักษาประจำคอด่านทั้งกลางวันกลางคืน ลาดตระเวนฟังข่าวราชการหน้าด่านต่อแดนจงเนืองๆ อย่าให้อ้ายสลัดเหล่าร้ายและพม่ารามัญเล็ดลอดจู่โจมเข้ามาจับเอาผู้คนไปได้เป็นอันขาดทีเดียว ถ้ามีราชการประการใด ให้ช่วยกันรลบพุ่งต้านทานเอาชัยชนะไว้ให้จงได้ แล้วให้เร่งรีบบอกหนังสือเข้าไป ณ กรุง และหัวเมืองต่อกันโดยเร็ว

อนึ่งปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเป็นกระทู้ราชการ ให้พระยานครจัดแจงหาปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวขึ้นไว้สำหรับเมืองให้ได้จงมาก ขุกมีราชการมาประการใดจะได้เอาจ่ายราชการทันท่วงทีไม่ขัดสน แล้วให้ว่ากล่าวตักเตือนกรมการเจ้าพนักงาน ให้เอาปืนใหญ่น้อยออกขัดสีโทรมน้ำมัน เอาดินประสิวออกตากแดดจงเนืองๆ อย่าให้ปืนเป็นสนิมคร่ำคร่าและดินอับราเสียไปได้ ปืนใหญ่นั้นให้มีรางล้อรางเกวียนใส่ และปืนน้อยนั้นให้มีบันไดแก้ววางจงทุกบอก

อนึ่งข้าวเป็นกระทู้ราชการข้อใหญ่ ถึงเทศกาลจะได้เรียกหางข้าวค่านาแล้ว ให้พระยานครว่ากล่าวตักเตือนกรมการเจ้าพนักงานกำกับกันรังวัดนา เรียกหางข้าวค่านาขึ้นใส่ยุ้งฉางไว้จงทุกปี ได้เป็นจำนวนข้าวค่านาปีละมากน้อยเท่าใด ให้บอกเข้าไปให้แจ้ง

อนึ่งส่วยสาอากรซึ่งขึ้นท้องพระคลังหลวง บรรดามีอยู่ ณ เมืองนคร แขวงเมืองนครมากน้อยเท่าใด ถึงงวดปีแล้วก็ให้ว่ากล่าวตักเตือนเร่งรัดนายอากร และนายกองนายหมวดผู้คุมเลขค่าส่วย ให้คุมเอาส่วยสาอากรเข้าไปส่งแก่ชาวพระคลัง ณ กรุง ให้ครบจงทุกงวดทุกปี อย่าให้ส่วยสาอากรของหลวงขาดค้างล่วงงวดล่วงวันล่วงปีไปแต่จำนวนหนึ่งได้

อนึ่งถึงเทศกาลพระราชพิธีตรุษสารท ก็ให้พระยานครศรีธรรมราช พร้อมด้วยกรมการพระหลวงขุนหมื่นส่วยซ่องกองช้างตราภูมิคุ้มห้าม กราบถวายบังคมรับพระราชทานถือน้ำพระพิพัฒน์สัจจาทุกปีอย่าให้ขาด ถ้าผู้ใดมิได้ถือน้ำ ให้บอกส่งตัวผู้นั้นเข้าไปยังลูกขุน ณ ศาลา จะเอาตัวเป็นโทษตามบทพระอัยการ

อนึ่งเมืองนครเป็นเมืองเอก ถึงงวดปีแล้วให้จัดแจงแต่งดอกไม้ทองเงินเครื่องราชบรรณาการ ส่งเข้าไปทูลกระหม่อมถวายปีละ ๒ งวดตามบราณราชประเพณีสืบมาแต่ก่อนจงทุกปีอย่าให้ขาด

อนึ่งพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอาราม ณ เมืองนครแขวงเมืองนคร แห่งใดตำบลใดชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ ก็ให้พระยานครศรีธรรมราชมีน้ำใจเลื่อมใสศรัทธาในพระพุทธศาสนา ชักชวนกรมการและอาณาประชาราษฎรปฏิสังขรณ์ขึ้นให้รุ่งเรืองสุกใส ถวายพระราชกุศลเข้าไป ณ กรุง

อนึ่งดีบุกนอระมาดงาช้าง เป็นสินค้าหลวงสำหรับจะได้ตอบแทนสลุบกำปั่นลูกค้านานาประเทศ ให้พระยานครศรีธรรมราชขวนขวายจัดแจงหาดีบุกนอระมาดงาช้าง ส่งเข้าไปทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายจงเนืองๆ จะได้เป็นความชอบสืบไป และให้พระยานครศรีธรรมราชว่ากล่ากำชับห้ามปราม แก่เสมียนทนายสมัครมาอาศัยพรรคพวกสมกำลังข้าทาส อย่าให้คบหากันสูบฝิ่นกินฝิ่นซื้อฝิ่นขายฝิ่น เป็นโจรผู้ร้ายปล้นสะดมฉกลักช้างม้าโคกระบือและกระทำข่มเหง ตัดพกฉกชิงฉ้อกระบัดเอาพ้สดุทองเงินเครื่องอัญมณีของสมณะชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎร ไพร่บ้านพลเมืองลูกค้าวานิช ณ ทางบกทางเรือ ให้ผู้มีชื่อได้ความยากแค้นเดือดร้อน และอย่าให้คบหากันทำลายพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระอุโบสถ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอาราม ฆ่าช้างเอางาและขนาย ฆ่าสัตว์มีคุณ ตัดต้นไม้อันมีผล ลอบลักซื้อขายสิ่งของต้องห้าม และกระทำให้ผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายห้ามปรามเก่าใหม่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้เป็นอันขาดทีเดียว ถ้าผู้ใดมิฟังมีผู้ร้องฟ้องว่ากล่าวพิจารณาเป็นสัตย์ จะเอาตัวผู้กระทำผิดเป็นโทษตามโทษานุโทษ และกฎหมายสำหรับที่จะบังคับบัญชาว่าราชการบ้านเมืองนั้น ได้ปิดตราพระคชสีห์ส่งให้พระยานครใหม่ออกมาด้วยแล้ว

ครั้นลุสารตรานี้ไซร้ ก็ให้กรมการผู้ว่าราชการเมืองจัดแจงตราจำนำ และกฎหมายสารบาญชีกระทงความเก่าใหม่ บโทนคนใช้ไร่นาส่วยสาอากรบรรดามีตามตำรา ๑๒ เดือน สำหรับผู้ปกครองเมืองนครสืบมาแต่ก่อน ส่งให้พระบริรักษ์ภูเบศร์ผู้เป็นพระยานครใหม่ตามอย่างธรรมเนียม ให้พระยานครรับราชการตามตำแหน่งพนักงานพระราชกำหนดกฎหมายขนบธรรมเนียมพิกัดอัตราสืบมาแต่ก่อน ให้ชอบด้วยราชการจงทุกประการ อย่าให้เสียราชการแผ่นดินไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และให้กรมการผู้อย่าว่าราชการเมืองกระทำตามท้องตรารับสั่งมานี้จงทุกประการ

สารตรามา ณ วันพุธ เดือน ๙ แรม ๑๐ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๗๓ ปีมะแมตรีศก

วันอาทิตย์ เดือน ๙ แรม ๗ ค่ำ ปีมะแมตรีศก เสด็จออก ณ พระชาลาพลับพลาน้อยริมท้องพระโรง พระยาเทพวรชุนกราบทูลถวายร่างตรา หมื่นเทพเสนีอ่านจนสิ้นข้อความแล้ว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯสั่งว่าให้เอาตามร่างนี้เถิด เมื่อทรงพระกรุณาสั่งนั้นพระยามหาอำมาตย์ พระยาราชนิกูล พระยาพระราม พระยาราชสงคราม เฝ้าอยู่ด้วย

..........................................................................

สำเนากฎ เรื่องตั้งพระบริรักษ์ภูเบศร์เป็นพระยานครศรีธรรมราช


กฎให้แก่พระบริรักษ์ภูเบศร์ ผู้เป็นพระยาศรีธรรมโศกราชชาติเดโชไชยมไหสุรยาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุ พระยานครศรีธรรมราช ด้วยทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าฯ สั่งว่า พระบริรักษ์ภูเบศร์ได้ทำราชการสนองพระเดชพระคุณมาช้านาน มีความชอบ ทรงพระมหากรุณาชุบเกล้าฯให้เป็นพระยานครศรีธรรมราชออกมาครองเมือง รับกิจการโดยกฎหมายอย่างขนบธรรมเนียนแผ่นดินเมืองนครมาแต่ก่อน และลักขณทุกวันนี้เมืองข้าขอบขัณฑสีมาปักษ์ใต้ ฝ่ายเหนือ ตะวันออกตะวันตก โดยปริมณฑลรอบคอบไม่สงบราบคาบ กอบไปด้วยจลาจลทำการณรงค์สงครามเกิดการรบพุ่งกันทุกแห่งทุกตำบลอยู่ ถ้าพระยานครศรีธรรมราชออกมาถึงเมืองนครแล้ว ให้ตรวตราดูกำแพงและค่ายคูประตูเมือง พ่วงรอหอรบเชิงเทิน การสิ่งใดชำรุดปรักหักพังอยู่นั้น ให้พระยานครศรีธรรมราชว่ากล่าวตักเตือนเร่งรัดแก่กรมการเจ้าพนักงาน ให้เร่งทำและตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นไว้ให้แน่นหนามั่นคงจงทุกหน้าที่พนักงาน อย่าให้ชำรุดปรักหักพังอยู่แต่หน้าที่หนึ่งได้

ประการหนึ่งให้ตรวจดูสารบาญชีเลขคงสักจำนวนปีเถาะเบญจศก ปีมะโรงฉศก เป็นเลขหมวกใดกองใด และเลขหัวเมือง นายที่บรรดาแว่นแคว้นแขวงจังหวัดขึ้นแก่เมืองนครเป็นจำนวนเลขมากน้อยเท่าใด ให้คัดบาญชีมาอ่านจงเนืองๆ ให้จะเจนจำนวนเลขไว้จงมั่นคง มีราชการจะได้กะเกณฑ์สะดวก และเลขหมวดใดกองใดซึ่งเกียจคร้านหลบหนีละมุลนายเสีย ออกไปซุ่มซ่อนอยู่ ณ ซอกห้วยธารเขา มิได้เข้ามารับพระราชทานสักครั้งก่อนและครั้งนี้ ขาดมิได้จับจ่ายราชการแผ่นดิน ให้พระยานครศรีธรรมราช แต่งพระหลวงขุนหมื่นซึ่งสัตย์ซื่อมั่นคงดีนั้น ออกไปว่ากล่าวชักชวนเกลี้ยกล่อมโดยเมตตาจิต ให้ผู้มีชื่อเข้ามาตั้งบ้านเรือนทำมาหากินอยู่ตามถิ่นฐาน ที่ภูมิลำเนาให้บริบูรณ์มั่งคั่ง ได้มากน้อยเท่าใดให้บอกบาญชีเข้าไปยังกรุงให้แจ้ง

อนึ่งให้ตรวจดูปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเครื่องสาตราวุธ ให้รู้ว่าดีและชำรุดมีอยู่มากน้อยเท่าใด ซึ่งชำรุดนั้นพิจะตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นเป็นราชการได้ ก็ให้ตกแต่งซ่อมแปลงขึ้นให้ดีไว้สำหรับเมืองสืบไป ปืนใหญ่น้อยซึ่งดีอยู่มิได้ชำรุดและดินประสิวนั้นก็ให้ว่าแก่หมู่พนักงาน ให้เอาปืนโทรมน้ำมันและเอาดินประสิวออกตากแดดจงเนืองๆ อย่าให้ดินอับราปืนเป็นสนิมคร่ำคร่าอยู่แต่งสิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งให้ตรวดูเรือรบเรือไล่ในอัตรานอกอัตราสำหรับเมือง มีจำนวนอยู่มากน้อยเท่าใด ดีและชำรุดประการใด ซึ่งชำรุดอยู่นั้นก็ให้ว่ากล่าวเร่งรัดแก่หมู่พนักงาน เร่งตกแต่งซ่อมแปลงลิ่มยาลาพอนขึ้นไว้ให้ดีจงทุกลำทุกหมู่พนักงาน อย่าให้เรือรบเรือไล่ชำรุดทรุดโทรมอยู่แต่ลำหนึ่งได้ แล้วให้เร่งทำร่มเงาเอาขึ้นแทงคานน้ำไว้จงทุกลำ อย่าให้เรือรบเรือไล่ตากแดดกรำฝนผุเปื่อยเสียราชการแต่ลำหนึ่งได้ ถ้าถึงเทศกาลอ้ายสลัดศัตรูและญวนเหล่าร้ายจะเข้ามากระทำเบียดเบียนจับกุมผู้คนลูกค่าวานิช ข้าขอบขัณฑสีมาซึ่งสัญจรไปมาค้าขายประการใด ก็ให้แต่งเรือรบเรือไล่นายเรือปลัดเรือไพร่พลรบพลกรรเชียง สรรพไปด้วยปืนใหญ่น้อยกระสุนดินประสิวเครื่องสาตราวุธครบตามเกณฑ์ อกลาดตระเวนจงทุกอ่าวทุ่ง บรรจบถึงด่านแดนหัวเมืองต่อกันจงกวดขันทั้งกลางวันกลางคืน ถ้าได้ข่าวว่าอ้ายสลัดศัตรูและญวนเหล่าร้ายเล็ดลอดเข้ามาจับกุมผู้คนประการใด ก็ให้ออกก้าวสกัดติดตามรบพุ่ง แล้วให้บอกข่าวถึงหัวเมืองต่อกัน ให้แต่งเรือรบเรือไล่ออกช่วยกันก้าวสกัด ติดตามรบพุ่งจับกุมเอาอ้ายสลัดและญวนเหล่าร้ายให้เข็ดขามย่อท้อ อย่าให้อ้ายสลัดศัตรูและญวนเหล่าร้ายเล็ดลอดเข้ามาจับผู้คนข้าขอบขัณฑสีมาไปแต่คนหนึ่งไปเป็นอันขาดทีเดียว ถ้าและพระยานครศรีธรรมราชกรมการพนักงานประมาทละเมินเสีย มิได้แต่งเรือรบเรือไล่ออกลาดตระเวนโดยพระราชกำหนดนี้ และอ้ายสลัดศัตรูญวนเหล่าร้ายเล็กลอดเข้ามาจับผู้คนไปได้ประการใด พระยานครศรีธรรมราช กรมการพนักงานก็คงจะมีโทษโดยพระราชกำหนด

ประการหนึ่งเมืองแขกทั้งปวงยังไม่ราบคาบ ให้แต่งหลวงขุนหมื่นทแกล้วทหารโดยควร กอบไปด้วยปืนกระสุนดินประสิวเครื่องสาตราวุธครบมือ ออกไปตรวจการตระเวนด่านปลายด่านแดนหัวเมือง สอดแนมเอาข่าวราชการให้รู้จงได้ ถ้าได้ข่าวว่าเมืองแขกมิได้ตั้งอยู่ในสุจริต คบคิดกันจะยกเข้ามากระทำประทุษร้ายประการใด พอกำลังข้าหลวงกองตระเวนจะรบพุ่งจับกุมเอาตัวได้ ก็ให้รบพุ่งจับกุมเอาตัวจงได้ ถ้าแขกเหลือกำลัง ให้บอกหนังสือไปยังหัวเมืองให้แต่งกองออกช่วยรบพุ่งเอาชัยชำนะจงได้

อนึ่งทุกวันนี้การณรงค์สงครามยังไม่สงบ ให้พระยานครศรีธรรมราช กรมการคิดอ่านปรึกษาหารือจัดดแจงบำรุงซ่องสุมหมู่โยธาทวยหาร ให้ชำนิชำนาญในการยุทธไว้จงสรรพ ถ้าเห็นพรรคพวกสมกำลังของผู้ใดองอาจสามารถแกล้วหาญ ก็ให้จัดบำรุงแต่งตั้งเป็นหลวงขุนหมื่นนายกองนายหมวด ควบคุมเลขอาทมาตไว้เป็นหมวดเป็นเหล่าจงพร้อมมูล มีการณรงค์สงครามขุกค่ำคืนประการใด จะได้เกณฑ์เอาทันท่วงทีราชการโดยสะดวก

อนึ่งให้พระยานครศรีธรรมราชปรึกษาหารือด้วยกรมการทั้งปวง จัดแจงชำระดูพระอัยการ และพระราชกำหนดกฎหมายเก่าใหม่บทใดข้อใดซึ่งต้องด้วยขนบธรรมเนียมแผ่นดิน ควรคงเคยพิจารณาว่ากล่าวประการใด ก็ให้คงไว้บังคับบัญชาว่ากล่าวโดยพระราชกำหนดสำหรับแผ่นดินสืบไป ถ้าพระอัยการและพระราชกำหนดกฎหมายบทใดข้อใดเคลือบแคลงอยู่ จะเอาไว้พิจารณาว่ากล่าวมิได้ ก็ให้จัดแจงบอกส่งเข้ามาขอลอกจำลองออกไปใหม่ไว้บังคับบัญชาสำหรับการแผ่นดินสืบไป

ประการหนึ่ง ให้พระยานครศรีธรรมราชว่าราชการบ้านเมืองพร้อมด้วยปลัดยกกระบัตรกรมการจงเป็นยุกติ์เป็นธรรม ให้เป็นเอกจิตเอกฉันท์น้ำหนึ่งใจเดียว อย่าให้มีความฉันทาโทสาริษยาถือเปรียบแก่งแย่งกันให้เสียราชการแผ่นดินไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งจะพิจารณาพิพากษาอรรถคดีเนื้อความของทวยราษฎรทั้งปวง โดยมูลคดีประการใด ให้ควรตั้งอยู่ในคติทั้ง ๔ คือ ฉันทาคติ โทสาคติ ภยาคติ โมหาคติ อย่าให้กอบไปด้วยความอิจฉาริษยา ความโกรธ ความจองเวรด้วยภัยต่างๆ ความหลง อย่าให้อาสัจอาธรรม์เห็นแก่หน้าบุคคลและอามิสสินจ้างสินบน เข้าด้วยฝ่ายโจทก์ฝ่ายจำเลย กลับเท็จเป็นจริง กลับจริงเป็นเท็จ ทำกลบเกลื่อนเนื้อความให้ฟั่นเฟือน ให้ทวยราษฎรทั้งปวงมีความยากแค้นเดือดร้อนผิดด้วยพระราชกำหนดกฎหมายเก่าใหม่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

ประการหนึ่ง ให้พระยาศรีธรรมราชมีน้ำใจโอบอ้อมอารีแก่สมณะชีพราหมณาจารย์ อาณาประชาราษฎรไพร่พลเมืองลูกค้าวานิช ให้ชักชวนกันทำบุญให้ทาน จำเริญเมตตาภาวนา สดับตรับฟังพระธรรมเทศนารักษาศีลห้าเป็นนิจศีล ศีลแปดเป็นอดิเรกศีลจงเนืองๆ และควรให้ตั้งอยู่ในทศกุศลกรรมบถ โดยพระราชกำหนดซึ่งโปรดพระราชทานออกไปไว้ ก็จะพาตัวไปสู่สุคติภูมิอันประเสร็ฐ

อนึ่งเมืองนครเป็นเมืองใหญ่ ราชการพนักงานมีเป็นอันมาก ถ้ากรมการที่ใดว่างอยู่ยังไม่มีตัว ก็ให้พระยานครศรีธรรมราชปรึกษาด้วยหลวงปลัดกรมการจัดแจงเอาผู้มีชื่อ ซึ่งมีสติปัญญาสัตย์ซื่อมั่นคงดีนั้น มาตั้งแต่งขึ้นเป็นกรมการให้ครบตำแหน่ง ถ้าจัดแจงได้ผู้ใดเป็นกรมการที่ใด ให้บอกส่งตัวผู้นั้นเข้าไปให้รับเอาตราตั้งต่อเจ้าพนักงาน ณ กรุง

อีกประการหนึ่งให้ตรวจดูพระพุทธรูป พระสถูป พระเจดีย์ พระศรีมหาโพธิ พระวิหารการเปรียญ วัดวาอาราม แห่งใดตำบลใดซึ่งชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่นั้น ให้ชักชวนพระหลวงขุนหมื่นกรมการและอาณาประชาราษฎรผู้มีศรัทธาบุรณปฏิสังขรณ์วัดพระขึ้นให้สุกใสรุ่งเรือง ถวายพระราชกุศลสืบไป อย่าให้วัดพระชำรุดปรักหักพังเศร้าหมองอยู่ได้

อนึ่งข้าวเป็นกระทู้ราชการ ถ้าถึงเทศกาลทำนาให้ตักเตือนว่ากล่าวแก่อาณาประชาราษฎร ให้ชักชวนกันทำไร่นาจงเต็มภูมิให้ได้ผลเมล็ดข้าวจงมาก จะได้เป็นกำลังราชการและทำบุญให้ทานเป็นก่ารกุศลสืบไป

อนึ่ง ถ้าและพระยานครศรีธรรมราชจะมีใจปฏิพัทธ ยินดีในสัตรีภาพผู้ใดอันมีบิดามารดาญาติวงศ์พงศาปกครองอยู่ โดยปกติก็ให้ตกแต่งผู้ไปว่ากล่าวสู่ขอตามธรรมเนียม ถ้าบิดามารดาญาติวงศ์พงศายอมยกให้ปันโดยปกติสุจริต จึงให้รับมาเลี้ยงดูตามประเพณีคดีโลก อย่าให้ทำข่มเหงฉุดคร่าลากเอาลูกสาวหลานสาวของอาณาประชาราษฎร ผู้หวงแหนโดยพลการของอาตมาตามอิฏฐารมณ์ ให้ราษฎรมีความวิบัติเดือดร้อน ผืดด้วยพระราชบัญญัติแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

อนึ่งส่วยสาอากรซึ่งขึ้นในท้องพระคลังหลวง ณ กรุง บรรดามีอยู่ ณ เมืองนครแขวงหัวเมืองขึ้นแก่เมืองนครเป็นจำนวนมากน้อยเท่าใด ถ้าถึงงวดถึงจำนวนจะได้ส่ง ก็ให้พระยานครศรีธรรมราชว่าแก่กรมการพนักงานให้ว่ากล่าวเร่งรัดแก่นายที่นายอากร ให้เร่งคุมส่วยของหลวงเข้าไปส่งยังเจ้าจำนวน ณ กรุง จงทุกงวดทุกจำนวน อย่าให้ส่วยของหลวงค้างเกินล่วงงวดล่วงจำนวนไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้ และจำนวนเงินทอดเงินปลงของหลวง ซึ่งค้างอยู่เก่ามากน้อยเท่าใด ก็ให้พระยานครศรีธรรมราช ว่ากล่าวเร่งรัดส่งเข้ามาให้ครบจงเสร็จสิ้นเชิง อย่าให้พระราชทรัพย์ของหลวงค้างเกินอยู่แต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

ซึ่งว่ากล่าวมาทั้งนี้ตามกฎหมายอย่างธรรมเนียมโดยประมาณ ให้พระยานครศรีธรรมราชพึงอ่านพระราชกำหนดโดยพระราชโอวาทนี้จงเนืองๆ ให้เจนปากเจนใจไว้จงทุกข้อทุกกระทง จะได้บังคับบัญชากิจราชการสะดวกสืบไป ถ้าแหละราชการผันแปรโดยปกติเหตุและปัจจัยเหตุประการใด ก็ให้คิดอ่านผ่อนปรนผันแปรข้อราชการให้ชอบจงทุกประการ สุดแต่อย่าให้เสียราชการแผ่นดินพระเจ้าอยู่หัวไปแต่สิ่งใดสิ่งหนึ่งได้

กฎให้ไว้ ณ วันพุธ เดือน ๙ แรม ๑๐ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๗๓ ปีมะแมตรีศก


....................................................................................................................................................


เชิงอรรถ - กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

พระยานครศรีธรรมราชน้อยนี้ ได้เลื่อนขึ้นเป็นเจ้าพระยา เห็นจะในราวต้นแผ่นดินพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ถึงอสัญกรรมเมืองจุลศักราช ๑๒๐๑ ปีกุนเอกศก แจ้งอยู่ในจดหมายหลวงอุดมสมบัติ ที่ได้พิมพ์ต่างหากจากหนังสือนี้