(ต่อ)


มีข้อความในทีฆาวุชาดกดังนี้ จึงถือว่าการซึ่งประชุมจตุรงคเสนาสี่หมู่ และชำระพระขรรค์เป็นการสวัสดิมงคลให้เจริญความสัตย์และระงับเวรแต่โบราณมา เป็นพระราชพิธีเนื่องกันทั้งถือน้ำพระพิพัฒน์สัจจา และการพระราชพิธีนี้เรียกชื่อติดกันว่า ขรรคโธวนพิธีศรีสัจจปานกาล

มีข้อความในทีฆาวุชาดกดังนี้ จึงถือว่าการซึ่งประชุมจตุรงคเสนาสี่หมู่ และชำระพระขรรค์เป็นการสวัสดิมงคลให้เจริญความสัตย์และระงับเวรแต่โบราณมา เป็นพระราชพิธีเนื่องกันทั้งถือน้ำพระพิพัฒน์สัจจา และการพระราชพิธีนี้เรียกชื่อติดกันว่า ขรรคโธวนพิธีศรีสัจจปานกาล พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงเพิ่มเติมการพระราชกุศลขึ้นเป็นพิธีสงฆ์ ตั้งที่พระที่นั่งสุทไธสวรรย์ปราสาท ซึ่งเป็นที่ทอดพระเนตรกระบวนแห่ พระแท่นมณฑลที่ใช้ในการพระราชพิธีนี้ ใช้เครื่องช้างเครื่องม้าตั้งแทน คือตั้งม้าทองใหญ่เรียงติดๆกันไปสามม้า ข้างเหนือตั้งพระที่นั่งกาญจนฉันท์ที่สำหรับทรงพระชัยนำเสด็จ พระที่ตั้งให้การพระราชพิธีนี้ใช้พระชัยเงินองค์น้อยของพระพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ซึ่งเคยใช้ในการช้างๆเป็นอันมาก และพระชัยเนาวโลหะน้อย มีหม้อน้ำสำริดติดเทียนเล่มหนึ่ง ตั้งใบหนึ่ง หีบเครื่องพิชัยสงคราม ๒ หีบ ใต้กูบวางเครื่องช้างชนักต้น หลังพระที่นั่งกาญจนฉันท์นี้ผูกราวบันไดแล้วพาดพระแสงขอ คือพระแสงเจ้าพระยาแสนพลพ่าย พระแสงขอเกราะ พระแสงขอธารพระกร พระแสงของ้าวดับเพลิง พระแสงขอต่างๆนี้ อย่างละองค์หนึ่งบ้างสององค์บ้าง รวมด้วยกันเป็นพระแสงขอ ๑๑ องค์

มีม้ากลางตั้งพระคชาธารปักบวรเศวตฉัตร ๗ ชั้น ประดับด้วยเครื่องพระคชาธาร มีราวพาดพระแสงสองข้าง คือพระแสงทวนคู่ ๑ พระแสงตรีด้ามยาวคู่ ๑ พระแสงง้าวคู่ ๑ พระแสงหอกซัดคู่ ๑ แพนหางนกยูงคู่ ๑ พระแสงซึ่งตั้งพระราชพิธีถือน้ำแล้วเชิญไปตั้งบนพระคชาธาร คือพระแสงศรสาม พระขรรค์ชันศรี พระขรรค์เนาวโลหะ พระแสงเวียต พระแสงฟันปลาฝักประดับพลอยแดง พระแสงทรงเดิมฝักมุก พระแสงฝักทองเกลี้ยงเครื่องประดับเพชร พระแสงตรีเพชร พระแส้หางช้างเผือก พระแสงทั้งนี้ตั้งบนพานทองสองชั้น แต่ธารพระกรเทวรูป ธารพระกรศักดิ์สิทธิ์ ผูกควบคันเศวตฉัตร หีบพระแสงจีบกับพระแสงปืนสั้นวางอยู่กับพื้นพระคชาธาร มาข้างตะวันตกตั้งเครื่องม้าพระที่นั่ง คือพระที่นั่งอานเทพประนม ๑ อานครุฑกุดั่น ๑ อานฝรั่งปักทอง ๑ เป็น ๔ เครื่อง พระแส้สององค์ ตั้งเต้าลอนทองเหลืองสี่เต้า และบาตรน้ำมนต์ด้วย พระสงฆ์ที่สวดมนต์ใช้พระราชาคณะไทยนำ พระครูปริตรไทย ๔ พระราชาคณะรามัญนำ พระครูปริตรรามัญ ๔

เมื่อแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จออกไม่ใคร่ขาด เพราะใกล้พระที่นั่งอนันตสมาคม ทรงจุดเครื่องนมัสการ ทรงศีลแล้ว อาลักษณ์อ่านคำประกาศ คำประการนั้นเริ่มว่า ขอประกาศแก่พระสงฆ์และเทพยดา ว่าพระเจ้าแผ่นดินได้เถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว ทรงพระราชดำริถึงการแต่ก่อน เคยทำพระราชพิธีซึ่งเรียกว่า ขรรคโธวนพิธีศรีสัจจปานกาล ชำระอาวุธและดื่มน้ำพระพิพัฒน์ ซึ่งเรียกว่าพระราชพิธีธรรมิกมงคล ให้เจริญความสามัคคี ซื่อตรงต่อแผ่นดิน ในหมู่พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการทั้งปวง ช่วยกันปราบปรามหมู่ปัจจามิตรรักษาพระราชอาณาเขต เป็นการยั่วยวนใจให้หมู่ทหารทั้งปวงเกิดความกล้าหาญ เคยทำปีละสองครั้งเป็นกำหนด ทรงพระราชดำริถึงพระคุณพระเจ้าแผ่นดินแต่โบราณสืบมา จึงได้บำเพ็ญพระราชกุศลและให้ตั้งการพระราชพิธีเพื่อจะให้บรมราชาพาหนะทั้งปวงเป็นสุขสบาย ด้วยอำนาจที่ได้ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล และการพระราชพิธีนี้บันดาลให้คชตระกูลทั้งปวงมาสู่พระบารมี คือช้างนั้น ช้างนั้นออกชื่อพระยาช้างทั้งปวงเต็มตลอดสร้อย จนถึงพระยาปราบไตรจักร พลายปานพลแสน พลายเล็บครบ และช้างวิเศษพลายพังอยู่ในกรุง อีกช้างต่อช้างเถื่อนพลายพังทั้งปวงที่อยู่กรุงเก่าและกองนอกหัวเมือง ม้าก็ว่าชื่อม้าระวางบรรดาที่มีอยู่ จนตลอดถึงม้าเกราะทองซ้ายขวา ม้าแซงนอกซ้ายขวา แล้วจึงได้ว่ถึงเรื่องนิทานที่มาในขันธวินัย คือทีฆาวุกุมาร โดยย่อ ดังได้กล่าวพิสดารมาข้างต้นแล้วนั้น ลงท้ายก็เป็นคำขอพรตามแบบประกาศทั้งปวง แปลกบ้างเล็กน้อยตามเหตุผลของพระราชพิธี แล้วพระสงฆ์จึงได้สวดมนต์

รุ่งขึ้นเวลาเช้าพระสงฆ์รับพระราชทานฉัน ที่หน้าพระที่นั่งสุทไธสวรรย์ปักปะรำ ปะรำละสามห้อง สี่ปะรำเรียงกันเป็นระยะ เป็นที่จตุรงคเสนาสี่หมู่มายืน วิธีจัดจตุรงคเสนาสี่หมู่นี้จัดตามแบบซึ่งมีมาในวินัย ที่ว่าพระสงฆ์ดูกระบวนเสนาต้องอาบัติปาจิตตีย์ มีคำอธิบายว่าเสนานั้นคืออย่างไร จึงได้ชี้แจงวิธีซึ่งจัดทหารเข้ากองเป็นทัพช้าง ทัพม้า ทัพรถ ทัพพลเดินเท้า ซึ่งกรมสมเด็จพระปรมานุชิตก็ได้ทรงยกมาว่าไว้ในหนังสือนครกัณฑ์อีกแห่งหนึ่ง เป็นวิธีจัดทหารเป็นหมู่เช่นกับเซกชัน แล้วรวมกันเป็นกัมปรนีเป็นเยยิเมนต์เป็นแบ็ดตะเลียนขึ้นไปตามลำดับ แต่ตำราที่ค้นได้กันนี้ คงจะไม่พอตลอดที่จะรู้ได้ทั่วถึงว่าวิธีจัดทหารอย่างโบราณนั้น เขาจัดหมวดจัดกองกันอย่างไร เพราะไม่ประสงค์ที่จะว่าให้เป็นตำราทหาร ประสงค์แต่จะว่า ว่าเมื่อภิกษุดูกองทหารเช่นนั้นเท่านั้นนับว่าเป็นกระบวนเสนาต้องอาบัติปาจิตตีย์ เหมือนกับกำหนดว่าภิกษุถือเอาทรัพย์ที่เจ้าของไม่ได้ให้ตั้งแต่ห้ามาสกหรือสองสลึงเฟื้องขึ้นไปเป็นต้องอทินนาทานปาราชิก

แต่ฝ่ายเราที่ต้องการจะยกมาจัดเอาอย่างบ้างนั้น ด้วยความประสงค์ที่จะให้เหมือนกับจตุรงคเสนาที่พระมเหสีพระเจ้าทีฆีติโกศลได้เห็นนั้นอย่างหนึ่ง และเป็นการพระราชพิธีอยู่ ถ้าเข้าบาล่ำบาลีอยู่บ้าง ดูเป็นมงคลมากขึ้น จึงจัดอย่างย่อๆเพียงเซกชันหนึ่ง ตามที่ปรากฏชัดเจน แต่ที่แท้พระมเหสีพระเจ้าทีฆีติโกศลจะได้ดูริวิ้วใหญ่ คงจะไม่ใช่ดูย่อๆเช่นนี้เป็นแน่ ถ้าเรามีริวิ้วใหญ่ประชุมทหารหมู่ใหญ่เมื่อใด จะนับว่าเป็นสวัสดิมงคลยิ่งกว่าดูจตุรงคเสนานี้ได้เป็นแน่

จตุรงคเสนาที่จัดมายืนในเช้าสี่หมู่นี้ คือปะรำหนึ่งพลช้าง ๓ ช้าง ผูกสัปคับเขน มีหมอควาญประจำ บนสัปคับมีทหารปืนนกสับนั่งช้างละสองคน พลล้อมเชิงถือดาบสองมือประจำเท้าช้างเท้าละ ๒ เป็น ๘ คน ปะรำที่ ๒ พลม้า ๓ ม้า นายทหารม้าขี่ ๓ คน พลล้อมเชิงถือง้าว เครื่องม้าผูกแพนหางนกยูง ปะรำที่ ๓ พลรถ ๓ รถ รถนั้นเป็นรูปเกวียนทาเขียวๆ มีเพดาน เทียมโคผูกเครื่องอาวุธต่างๆ มีเสนารถคนหนึ่ง สารถีคนหนึ่ง คนล้อมรถถือดาบเขนรถละ ๔ คน ปะรำที่ ๔ พลเดินเท้าสามพวกๆละ ๑๒ คน พวกหนึ่งถือดาบเชลย พวกหนึ่งถือทวน พวกหนึ่งถือตรี รวมทั้งสี่ปะรำเป็นคน ๙๓ คนนับเป็นกัมปะนีหนึ่ง เมื่อใช้ทั้งสี่อย่างปนกันหรือเป็นอย่างละเซกชันในหมู่ทหารพวกหนึ่งๆ เมื่อเวลาเลี้ยงพระสงฆ์แล้ว เคยโปรดให้กระบวนเสนาทั้งสี่หมู่นี้เดินไปเดินมาตามถนนพระที่นั่งสุทไธสวรรย์

เมื่อเสด็จขึ้นแล้ว พระพฤติบาศเชิญหม้อสำริดซึ่งตั้งอยู่ในพระราชพิธี ลงมาอ่านเวทพระอุเทน เป่าสังข์ถึงเจ็ดลา แล้วเชิญพระแสงซึ่งไปตั้งในพระราชพิธีนั้นลงชุบในหม้อ น้ำในหม้อนี้สำหรับส่งข้างใน ถวายพระอัครมเหสีและพระสนมกำนัล เสวยและรับพระราชทาน แต่ภายหลังมานี้ดูรวมๆกันไปอย่างไรไม่ทราบ ด้วยลัทธิที่ถือกันว่ามีครรภ์ กินน้ำมนต์แล้วตกลูกมีหนามาก อีกนัยหนึ่งเพ้อกันไปว่า เป็นน้ำล้างศัสตราวุธจะเข้าไปบาดลูกบาดเต้า หรือเป็นลูกของท่านไม่ต้องถือน้ำ ดูอุบๆอิบๆกันอยู่อย่างไรไม่เข้าใจชัด อยู่ในเป็นถ้าเวลาถือน้ำ ใครมีครรภ์ก็ไม่ไปถือน้ำโดยมาก จนคนนอกวังพลอยถือด้วยก็มีชุม ส่วนคนในวังที่เป็นคนดีไม่เชื่อถือตำรานี้ เวลามีครรภ์อ่อนๆไปถือน้ำ ก็ไม่มีผู้ใดเป็นอันตรายอย่างใด เว้นไว้แต่เวลาที่มีครรภ์แก่ ไม่งามที่จะเข้าประชุมจึงได้งดเว้นก็มีอยู่บ้าง อีกนัยหนึ่งพึ่งได้ทราบมาว่า มีผู้ถือกันว่าทารกที่เกิดมาในครรภ์นั้นเป็นสัตว์ไม่มีบาป ถ้ามารดาถือน้ำมีใจทุจริตคิดประทุษร้ายอยู่อย่างใดอย่างหนึ่ง ก็จะพาให้ทารกที่อยู่ในครรภ์ซึ่งเป็นสัตว์ไม่มีบาปนั้นพลอยเป็นอันตรายด้วย ความคิดอันนี้เป็นการผิดมากไปยิ่งกว่าที่ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นสองอย่างหรือสามอย่าง

คือข้อซึ่งว่ามีครรภ์อยู่กินน้ำมนต์มักจะทำให้ลูกตก ที่ถือเช่นนี้ไม่เลือกว่าน้ำมนต์อันใด น้ำพระพิพัฒน์นี้ก็นับว่าเป็นน้ำมนต์ ซึ่งพระสงฆ์ได้สวดปริตรแล้วอย่างหนึ่งเหมือนกันจึงถือด้วย เหตุที่ถือกันขึ้นนี้คงจะเกิดขึ้นด้วยน้ำสะเดาะที่เวลาคลอดลูกขัดข้องไม่สะดวก ก็มักจะมีผู้หลักผู้ใหญ่หรือมดหมอเสกน้ำสะเดาะให้กิน คาถาที่เสกน้ำสะเดาะนั้นมักจะเป็น ยะโตหัง ภะคินิ อริยายะชาติยา ชาโต เป็นต้น หรือมีคาถาที่เป็นภาษาไทย แต่งอย่างมคธซึมซาบต่างตามลัทธิที่เคยถือมา ก็สวดปริตรทั้งปวง เช่นสิบสองตำนาน เจ็ดตำนาน ก็คงมีบทว่า ยะโตหัง ภะคินิ ด้วยกลัวจะไม่รั้งรอจะไปช่วยผลักช่วยรุนออกมาเสียแต่ยังไม่ถึงกำหนด ก็เอาเถิดว่าเป็นคนขี้เชื่อก็เชื่อไป อีกอย่างหนึ่งซึ่งกลัวว่าเป็นน้ำศัสตราวุธ จะไปบาดเด็กในท้องนั้น ก็เป็นการถือยับถือเยินด้วยความขลาด ให้เสียวไส้ไป ดูก็ไม่กระไรนัก การที่ถือว่าเป็นลูกของท่านไม่ต้องถือน้ำนั้น ก็เป็นอย่างซึมซาบเซอะซะเหลวเลอะไป เพราะเจ้านายลูกเธอเขาก็ต้องถือน้ำด้วยกันทั้งสิ้น ดูก็เป็นเซอะซะไปเสียไม่สู้กระไรนัก

แต่ข้อซึ่งกลัวว่ามารดามีใจทุจริต จะพาให้ทารกซึ่งเป็นสัตว์ไม่มีบาปพลอยเป็นอันตรายด้วย จึงไม่ถือน้ำ เป็นการทำวินัยกรรมแก้ไขหลีกเลี่ยงนั้นเป็นการโกงมาก และโกงก็ไม่รอดตัวด้วย ใครผู้ใดจะเป็นประกันได้ ว่าคำสาบานและน้ำพระพิพัฒน์ ได้ถวายสัตย์และดื่มไว้แล้วหกเดือนล่วงมานั้น จะจืดสิ้นพิษสงลงในหกเดือนเป็นแน่แล้ว หรือจะมีผู้ใดมารับประกันว่าให้คิดการทุจริตอย่างไรๆก็คิดไปเถิด แต่ให้เว้นดื่มน้ำพระพิพัฒน์เสียคราวหนึ่งแล้ว จะไม่มีอันตรายอันใดเลย ก็ถ้าหากอันตรายที่ดื่มน้ำพระพิพัฒน์ในเวลามีครรภ์อยู่นั้น จะทำอันตรายแก่ตัวมารดาซึ่งมีใจทุจริตได้ น้ำพระพิพัฒน์ที่ดื่มมาแต่ก่อนๆก็คงจะตามมาทำอันตรายได้เหมือนกัน จึงเห็นว่าการที่ถืออย่างหลังนี้ใช้ไม่ได้ ถ้าพูดออกก็เห็นเป็นการโกงไม่งามเลย มีดีอยู่ท่าเดียวแต่เพียงว่าเวลามีครรภ์ไม่สมควรจะเข้าในที่ประชุม มีความอับอาย เป็นสนิทกว่าอย่างอื่นหมด

ก็แต่น้ำซึ่งทำในพระราชพิธีคเชนทรัศสนาน ซึ่งไม่มีผู้บริโภคนี้จะเป็นมาแต่ครั้งไรก็ไม่ทราบ คงเป็นด้วยเหตุที่ถือลัทธิเล็กน้อยเหล่านี้นั้นเอง ยังคงอยู่แต่ถ้าพระอัครมเหสี พระราชเทวี หรือเจ้าจอมอยู่งานคนใดมีครรภ์ ก็ออกไปที่พระที่นั่งสุทไธสวรรย์ ดูจตุรงคเสนาและรับน้ำสังข์ ซึ่งพราหมณ์พฤติบาศมารดให้เป็นธรรมเนียม สืบมาจนทุกวันนี้ เป็นเสร็จการในเวลาเช้า

ครั้นเวลาบ่ายจึงได้ตั้งกระบวนแห่ เดินแห่คเชนทรัศวสนานก็อย่างสระสนานนั้นเอง เป็นแต่ย่อเตี้ยๆลงพอสมควร คือ

กระบวนแรก ธงห้าชายนำ ๑ ธงมังกร ๑๕ คู่ ธนูหางไก่ ๕ คู่ ธงมังกรคั่นคู่ ๑ ทวน ๕ คู่ แล้วธงมังกรอีก ๕ คู่ จึงถึงกลองชนะ ๕ คู่ มีแต่จ่าปี่ ไม่มีจ่ากลอง พระที่นั่งกาญจนฉันท์ผูกช้างพลายมีชื่อ ทรงพระเทวกรรม เดินข้างช้างแส้หวาย ๑๐ คู่ กระบองกลึง ๖ คู่

กระบวนที่ ๒ ช้างดั้ง เมื่อยังไม่มีทหารช้างก็แต่งกระบวนมีพลล้อมเชิง เหมือนอย่างเช่นที่มายืนหน้าพลับพลาเวลาเช้า แต่ครั้นเมื่อมีทหารช้างแล้ว เปลี่ยนเป็นกระบวนทหาร มีธง แตร ออกหน้าช้างทหาร ๖ ช้างผูกสัปคับเขน มีทหารประจำกลางสัปคับ ๒ หมอ ๑ ควาญ ๑ มีทหารเดินเท้าคั่น ๖ ตับ ๆ ละ ๒๔ คน เป็นกระบวนหนึ่ง

กระบวนที่ ๓ ธงห้าชายนำกระบวน ธงสามชายนำริ้ว ธงมังกร ๕ คู่ ธนูหางไก่ ๑๐ คู่ ธงมังกรคั่นคู่ ๑ ทวน ๑๐ คู่ ธงเสือปีก ๒ คู่ กลองชนะ ๑๐ คู่ มีจ่าปี่จ่ากลอง แตรงอน ๖ คู่ แตรฝรั่ง ๔ คู่ สังข์ ๑ คู่ ช้างพังนำผูกเครื่องสักหลาด แส้หวายข้างช้าง ๘ คู่ กระบองกลึง ๖ คู่ กระฉิ่งเกล็ดคู่ ๑ จึงถึงพระยาช้าง เครื่องยศตาม กล้วยอ้อยมะพร้าวหญ้า หม้อน้ำสอง แส้หางม้าคู่หนึ่ง ช้างพังทูนบาศตามคู่หนึ่ง ต่อนั้นพระยาวานรเผือก คนหามไม้คานสอง สัปทนกั้นหนึ่ง มีโต๊ะเครื่องยศสอง เป็นกระบวนหนึ่ง กระบวนเช่นนี้พระยาช้างมีอยู่กี่ช้างในเวลานั้น ก็จัดกระบวนขึ้นตามรายตัว จำนานคนก็เกือบๆจะเท่ากัน ลดบ้างเล็กบ้าง แต่พระยาวานรนั้น เฉพาะมีแต่กระบวนช้างเผือกพัง ที่ว่านี้อยู่ข้างจะเป็นอย่างหมาย แต่ที่จริงนั้นมักจะเห็นเต็มกระบวนอยู่เพียงสองกระบวนหรือสามกระบวน ที่พระยาช้างเหลือกว่านั้นมักจะเดินต่อๆกันมาเปล่าๆโดยมาก

ต่อนั้นไปเป็นกระบวนช้างโท เครื่องแห่ก็คล้ายๆกันกับกระบวนก่อน เป็นแต่ลดน้อยลงไป ให้กลองชนะเขียว ยกแตรสังข์จ่ากลอง คงแต่จ่าปี่ประโคมอย่างที่เรียกว่าสี่ไม้ กระบวนโทนี้ก็เกณฑ์เป็นตัวรายช้างอีก แต่ก็มีกระบวนเดียวเดินต่อๆกันทุกครั้ง

ถัดนั้นจึงถึงพระที่นั่งละคอ ถ้าหน้าแล้งคือเดือน ๕ ผูกเครื่องแถบกุดั่น หน้าฝนคือเดือน ๑๐ ผูกเครื่องลูกพลูแถบกลม ผูกพนาศน์พระที่นั่งทั้งสองคราว

ต่อนั้นไปเป็นกระบวนพระราชวังบวรฯ มีช้างพังสีประหลาด ซึ่งพระราชทานไปแต่ครั้งพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวช้างหนึ่ง แต่งกระบวนอย่างโท ช้างพลายอีกช้างหนึ่ง ผูกพระคชาธารปักเศวตฉัตรห้าชั้น มีคนฟ้อนแพนกลางช้าง เป็นสิ้นกระบวนช้าง

ต่อนั้นไปเป็นกระบวนม้า มีธงห้าชายนำกระบวน ๑ ธงสามชายนำริ้วคู่ ๑ ธงตะขาบ ๑๐ คู่ ธนูหางไก่ ๑๐ คู่ ธงตะขาบคั่นทวน ๑๐ คู่ ปี่กลองมลายูเดินหว่างริ้ว กลอง ๔ ปี่ ๒ ฉาบ ๔ กลองชนะ ๕ คู่ มีจ่าปี่ กระบองกลึง ๕ คู่ ทหารม้าเกราะทอง ๒๔ เดินสองแถว ตัวนายกรมม้าสวมเสื้อเยียรบับโพกสีขลิบทองนำคู่ ๑ แล้วจึงถึงม้าพระที่นั่งคนจูง ๔ กระฉิ่งสอง เครื่องยศ ๒ แส้ ๑ ม้าที่ใช้เดินอยู่ใน ๖ ม้าเป็นกำหนด ม้าพระที่นั่งตัวหนึ่ง มีเจ้ากรมปลัดกรมกรมม้าขี่นำม้าคู่ ๑ ทุกม้า แต่ไม่มีกระบวนธนูและทวน แยกเป็นกระบวนใช้เดินต่อๆกัน ก็มีแต่กระฉิ่งเกล็ดเครื่องยศคั่น

ต่อนั้นไปเป็นกระบวนม้าวังหน้าสองม้า ปลายกระบวนพิณพาทย์จีนสำหรับหนึ่ง

สิ้นกระบวนม้าแล้ว ถึงกระบวนโค ธงเสือปีกนำกระบวน ๑ นำริ้ว ๒ ประฏัก ๑๐ คู่ ธงเสือปีกคั่นคู่ ๑ ตะพด ๑๐ คู่ กลองแขกหว่างกระบวนสำรับหนึ่ง จึงถึงโค ๖ โค คนจูงโคละ ๔ สิ้นกระบวนโคแล้ว กระบวนกระบือเหมือนกันกับกระบวนโค แต่มักจะควบเป็นกระบวนเดียวกันโดยมาก

ต่อนั้นเป็นกระบวนรันแทะเทียมโค เหมือนอย่างที่มายืนหน้าพลับพลาเวลาเช้าสามรันแทะ ต่อไปจึงเป็นรถพระที่นั่งทรงที่นั่งรองซึ่งใช้อยู่เป็นปรกติ

ต่อไปเป็นกระบวนทหารปืนใหญ่สามบอก มีธง ขลุ่ย กลอง หมดทหารปืนใหญ่แล้วถึงทหารปืนเล็ก มีแตรวง ทหาร ๒๐๐ กระบวนเหล่านี้เดินลงไปถึงท้ายป้อมมณีปราการ มีเกยข้างถนนสองเกย เกยข้างตะวันออกราชบัณฑิตคอยประน้ำพระพุทธมนต์ เกยข้างตะวันตกพราหมณ์สองคนคอยรดน้ำสังข์ กระบวนทั้งปวงเดินเลี้ยวทางถนนท้ายสนม แต่ทหารปืนเล็กเดินเวียนกลับเข้าไปในสนามมายืนรายหน้าพลับพลา

เมื่อเดินกระบวนสิ้นแล้ว ถ้าเป็นเดือน ๕ แต่ก่อนเคยมีผัดพาฬหน้าปะรำสองข้าง คนออกผัดพาฬบ้าง ขี่ม้าล่อแพนบ้าง บางปีก็มีช้างหนึ่ง บ้างปีก็มีสองช้าง แต่ก่อนๆมีทรงโปรยทานเวลานั้นด้วย ใช้ทรงโปรยด้วยไม้ทานตะวันออกไปถึงกลางสนาม คนเข้าแย่งกันในเวลาผัดช้าง ดูมันช่างไม่กลัวเกรงกันเลย จนไปมีเหตุขึ้นครั้งหนึ่ง กำลังคนเข้าไปแย่งทานอยู่ ครั้งนั้นพระบรมไอยเรศกำลังคลั่งมันจัด เห็นคนกลุ่มๆ อยู่ก็วิ่งผ่านไปในกลางคน คนก็ต่างคนต่างวิ่งหนีไป แต่คนหนึ่งนั้นกำลังคว้ามะนาวอยู่ ล้มถลาไป พระบรมไอยเรศตรงเข้าเหยียบศีรษะแบนกับที่ แต่นั้นมาก็ไม่ได้ทรงโปรยทานในเวลาผักช้างต่อไปอีก

เมื่อช้างนำมันกลับแล้ว จึงถึงม้าห้อ ม้าห้อนั้นใช้ม้าซึ่งเข้ากระบวนทั้งสิ้น ยกเสียแต่ม้าพระที่นั่ง มีจำนวนกำหนดว่า ๕๐ แต่ม้าในกระบวนก็ไม่ครบ ๕๐ เมื่อห้อไปถึงท้ายพระที่นั่งสุทไธสวรรย์แล้วก็เดินจูงกลับมาทางห้างวิสหลุย^(๑) มาห้อหน้าพลับพลาอีกจนครบจำนวน ๕๐ เป็นการเกรียวกราวเอิกเกริกสนุกสนานกันมาก ทั้งผัดช้างและม้าห้อ แต่เดือน ๑๐ เป็นฤดูฝน สนามเป็นหลุมเป็นโคลนไม่ได้มีผัดช้าง ม้าห้อนั้นบางปีก็ได้ห้อ บางปีก็ไม่ได้ห้อ

ครั้นวันเดือน ๕ ขึ้น ๕ ค่ำ เดือน ๑๑ ขึ้น ๖ ค่ำ เจ้าพนักงานจัดบายศรีไปตั้งสมโภชเวียนเทียนพระยาช้างและช้างวิเศษช้างพระที่นั่งม้าพระที่นั่งทุกโรง เป็นเสร็จการพระราชพิธีคเชนทรัศวสนาน

คำตักเตือนสำหรับการพระราชพิธีนี้ แต่ก่อนๆมาเคยเสด็จพระราชดำเนินออกพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ทุกๆคราวมิได้ขาด แต่ในรัชกาลปัจจุบันนี้ เพราะประทับห่างที่พระที่นั่งพุทไธสวรรย์ จึงไม่ใคร่จะได้เสด็จพระราชดำเนิน แต่ถึงอย่างไรก็ดี ควรที่พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการที่จะมาเฝ้าตามปกติ จะเข้ามาแต่เย็นหน่อยหนึ่ง เผื่อว่าถ้าเสด็จออกจะได้เฝ้าหน้าพลับพลาและบนพลับพลาให้แน่นหนาตามแบบอย่าง การตักเตือนนอกนั้นก็ไม่มีอันใด นอกจากที่จะเตือนกรมยุทธนาธิการว่า ถ้าจัดการริวิ้วให้ได้คนมากๆจริงๆ จะเป็นการสวัสดิมงคลแก่พระนคร และเป็นที่เกรงขามแก่ศัตรูหมู่ปัจจามิตร เป็นเหตุให้ราษฎรมีความสวามิภักดิ์รักใคร่ในพระเจ้าแผ่นดิน ยิ่งกว่ามีพระราชพิธีสระสนานหรือคเชนทรัศวสนานเป็นแท้ ฯj


.......................................................................................................................................................

(๑) นายหลุยซาเวีย ภายหลังได้เป็นขุนภาษาบริวัติ เรียกกันในรัชกาลที่ ๔ ว่าวิสหลุย ตั้งห้างขายของที่ตึกแถว ๒ ชั้นของหลวง อยู่ตรงมุมวังสราญรมย์ ตึกยังอยู่จนทุกวันนี้