ครั้น ณ ปีมะแมตรีศก เจ้าวรญาณรังษีป่วย เจ้าวรญาณรังษีว่าราชการเมืองนครลำปางมาได้ ๑๖ ปี ถึง ณ วันเดือน ๗ แรม ๕ ค่ำ ปีมะเเมตรีศก ศักราช ๑๒๓๓ ปี เจ้าวรญาณรังษีก็ถึงแก่พิราลัย เจ้าชัยลังกาเป็นพระยาลำพูนได้ ๘ ปี ทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯเลื่อนขึ้นเป็นเจ้าลำพูนไชยได้ ๑๗ ปี รวมแต่ได้ครองเมืองลำพูนไชยมาได้ ๑๕ ปี ก็ถึงแก่พิราลัยในปีมะแมตรีศกนั้น โปรดเกล้าฯให้พระศรีเสนาขึ้นไปปลงศพเจ้าวรญาณรังษีเจ้านครลำปาง

ฝ่ายกงสุลเยเนราลอังกฤษมีหนังสือแจ้งความมายังท่านเสนาบดีผู้ว่าราชการต่างประเทศ ว่าเมื่อพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ยังไม่ถึงแก่พิราลัย ให้เจ้านายบุตรหลานแสนท้าวพระยาลาวเมืองเชียงใหม่ ไปเก็บริบเอาไม้ขอนสักและทรัพย์สิ่งของช้างม้าโคกระบือ ฆ่าฟังพวกต้องซู่ซึ่งอยู่ในบังคับอังกฤษ เป็นหลายเรื่องหลายราย ท่านเสนาบดีได้นำความขึ้นน้อมเกล้าถวายคำนับกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าละอองธุลีพระบาท

จึงโปรดเกล้าฯให้พระยาจ่าแสนบดีศรีบริบาลเจ้ากรมมหาดไทยฝ่ายพลัมภัง กับพระยาสุริยภักดีเจ้ากรมตำรวจสนมทหารฝ่ายซ้าย ขึ้นไปชำระความพม่าต้องซู่ ซึ่งฟ้องหาเจ้านายแสนท้าวพระยาลาวเมืองเชียงใหม่ พระยาจ่าแสนบดี พระสุริยภักดี ขึ้นไปถึงเมืองเชียงใหม่ ได้ชำระความพม่าต้องซู่ เจ้านายแสนท้าวพระยาลาวแล้วไปบ้าง แต่ที่ตัดสินฝ่ายโจทย์จำเลยไม่ยอมกันมีอยู่หลายเรื่อง พระยาจ่าแสนบดี พระสุริยภักดี กำหนดให้โจทย์จำเลยลงมาชำระว่ากล่าวกัน ณ กรุงเทพฯ แล้วพระยาจ่าแสนบดี พระสุริยภักดีก็พาตัวเจ้าอุปราช เจ้าราชบุตรเมืองเชียงใหม่ เจ้าอุปราชเมืองนครลำปาง เจ้านายบุตรหลานทั้ง ๒ เมือง ลงมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท แต่เจ้าราชบุตรเมืองเชียงใหม่ลงมาถึงกรุงเทพฯก็ถึงแก่กรรม จึงโปรดเกล้าฯให้พระยาจ่าแสนบดีไปทำการปลงศพเจ้าราชบุตร ณ วัดบวรมงคล

ฝ่ายพม่าต้องซู่ซึ่งเป็นโจทก์ฟ้องหากล่าวโทษเจ้านายแสนท้าวพระยาลาวเมืองเชียงใหม่ ก็ตามลงมายื่นเรื่องราวต่อกงสุลเยเนราลอังกฤษ ณ กรุงเทพฯ กงสุลเยเนราลอังกฤษแจ้งความมายังท่านเสนาบดีผู้ว่าราชการต่างประเทศ ท่านเสนาบดีผู้ว่าราชการต่างประเทศก็นำความขึ้นน้อมเกล้าถวายคำนับกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าละอองธุลีพระบาท จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯให้พระยาราชวรนุกูล พระยาจ่าแสนบดี พระยามหามนตรี ลงไปชำระความพม่าต้องซู่โจทก์ เจ้านายแสนท้าวพระยาลาวเมืองเชียงใหม่จำเลย ที่บ้านกงสุลเยเนราลอังกฤษ ได้ตัดสินความโจทก์จำเลยยกเลิก ๒๑ เรื่อง จำเลยแพ้ ๑๑ เรื่อง

ครั้น ณ เดือน ๖ ปีระกาเบญจศก โปรดเกล้าฯตั้งเจ้าอุปราชอินทนนท์บุตรพระยาราชวงศ์มหาพรหมขึ้นเป็นที่ เจ้าอินทวิไชยานนท์ พหลเทพภักดี ศรีโยนางคดไนยราชวงศา มหาประเทศราชประชาธิบดี นพิสี นคราภิพงศ์ ดำรงพิพัฒนชิยางคราชวงศ์ เจ้านครเชียงใหม่ ตั้งนายน้อยขัติยวงศ์บุตรเจ้าเชียงใหม่อินทนนท์ เป็นเจ้าราชบุตร ตั้งนายอินทรศบุตรเขยพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ เป็นเจ้าราชภาคิไนย ตั้งนายธรรมลังกาหลานพระเจ้ามโหตรประเทศบุตรบางบัวทิพ เป็นเจ้าราชสัมพันธวงศ์ ตั้งนายน้อยเทพวงศ์บุตรพระยาอุตรการโกศลมหาพรหม เป็นพระยาอุตรการโกศล

แล้วทรงพระราชดำริว่า ที่เมืองปายตั้งแต่เงี้ยวลื้อยกกองทัพพม่าตีจุดเผาบ้านเรือน กวาดต้อนครอบครัวไป ก็ยังร้างว่างอยู่ หามีผู้จะรักษาเมืองไม่ กองทัพเงี้ยวลื้อจึงมีใจกำเริบองอาจประมาทเข้ามาตีกวาดต้อนเอาครอบครัวไปเนืองๆ จึงทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯตั้งนายหนายธนัญชัย ซึ่งเป็นพระยาชัยสงคราม บุตรราชวงศ์มหายศ เป็นพระยาเกษตรรัตนอาณาจักร เจ้าเมืองปาย ให้ยกเอาคนเมืองเชียงใหม่ไปตั้งเมืองปายให้เป็นภูมิลำเนาบ้านเรือนเหมือนแต่ก่อน จะได้ป้องกันรักษาด่านทางเมืองเชียงใหม่ต่อไป

แล้วโปรดเกล้าฯตั้งเจ้าอุปราชบุตรพระเจ้าดวงทิพ เป็นเจ้าพรหมภิพงศ์ธาดา สามันต์วิชิตประเทศราช บริสัษยนาถทิพจักราธิวงศ์ ดำรงโยนวิสัย อภัยรัษฎารักษ์ อุดมศักดิ์สุเสรนางค์ ลำปางคมหานคราธิปตัย เจ้านครลำปาง ตั้งนายแก้วเมืองมาบุตรเจ้าอุปราชมหาพรหม เป็นเจ้าราชวงศ์ ตั้งนายน้อยธรรมเสนาบุตรเจ้าวรญสณรังษี เป็นเจ้าบุรีรัตน ตั้งนายโละบุตรเจ้าพรหมภิพงศธาดา เป็นเจ้าราชบุตร ตั้งนายน้อยหวันบุตรเจ้าราชบุตรมหาเทพ เป็นพระยาชัยสงคราม ตั้งนายน้อยชัยสารบุตรพระยาวังซ้ายคนเก่า เป็นพระยาวังซ้าย ได้พระราชทานเครื่องยศโดยสมควรแก่ฐานานุศักดิ์ทุกคน แล้วเจ้านครเชียงใหม่ เจ้านครลำปาง เจ้านายบุตรหลานก็กราบถวายบังคมลากลับขึ้นไปรักษาเมือง

ครั้น ณ เดือน ๑๒ ศักราช ๑๒๓๕ ปีระกาเบญจศก เจ้านครเชียงใหม่แต่งให้นายบุญทวงศ์ผู้ว่าที่อุปราช คุมเครื่องบรรณาการลงมาทูลเกล้าฯถวาย จึงทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯตั้งนายบุญทวงศ์ เป็นเจ้าอุปราชเมืองเชียงใหม่ ได้พระราชทานเครื่องยศโดยสมควรแก่ฐานานุศักดิ์ เจ้าอุปราชก็กราบถวายบังคมลงกลับขึ้นไปเมืองเชียงใหม่ แล้วโปรดเกล้าฯให้หลวงคเชนทรามาตย์ขึ้นไปปลงศพเจ้าชัยลังกาพิศาลเจ้าลำพูนไชยด้วย

ครั้น ณ เดือน ๒ ปีระกาเบญจศก เจ้าอินทวิไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่ แต่งให้นายน้อยปัญญา นายน้อยคำปัน นายน้อยคำสวน คุมเอาสิ่งของขึ้นไปถวายพระเจ้าตะแคงเมืองอังวะ

ครั้น ณ เดือน ๔ ปีระกาเบญจศกนั้น ทูตที่โปรดเกล้าฯให้ออกไปทำหนังสือสัญญา ว่าด้วยการเมืองเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย กลับเข้ามาถึงกรุงเทพฯ จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯให้พระพิเรนทรเทพเจ้ากรมพระตำรวจใหญ่ซ้าย เชิญศุภอักษรและหนังสือสัญญาขึ้นไปแจ้งราชการต่อเจ้านครเชียงใหม่ เจ้าพรหมาภิพงศธิดาเจ้านครลำปาง เจ้าราชวงศ์ผู้ว่าราชการเมืองลำพูนไชย ให้จัดคนตั้งด่านระวังโจรผู้ร้ายตามข้อสัญญา เจ้าอินทวิไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่ เจ้าพรหมาภิพงศธาดาเจ้านครลำปาง เจ้าราชวงศ์ผู้ว่าราชการเมืองลำพูนไชยได้ทราบศุภอักษรแล้ว ก็จัดคนออกไปตั้งด่านในแขวงเมืองเชียงใหม่ ๗ ตำบล เมืองนครลำปาง ๔ ตำบล เมืองลำพูนไชย ๒ ตำบล รวม ๑๓ ตำบล เป็นคนนาย ๑๗ ไพร่ ๕๘๐ รวม ๕๙๗ คน

ครั้น ณ เดือน ๑๐ ศักราช ๑๒๓๖ ปีจอฉศก เจ้าอินทวิไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่ ให้นายน้อยเทพวงศ์ลงมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท จึงโปรดเกล้าฯให้มีศุภอักษรให้นายน้อยเทพวงศ์ถือขึ้นไปถึงเจ้านครเชียงใหม่ ให้เกณฑ์กองทัพจักให้เจ้านายบุตรหลานคุมขึ้นไปขับไล่พวกพม่าเขิน ซึ่งมาตั้งอยู่ ณ เมืองเชียงแสน

และในปีจอฉศก ศักราช ๑๒๓๖ ปีนั้น โปรดเกล้าฯให้พระนรินทรราชเสนีปลัดบัญชีกรมพระกลาโหม เป็นข้าหลวงที่ ๑ หลวงเสนีพิทักษ์กรมมหาดไทย เป็นข้าหลวงที่ ๒ ขึ้นไปอยู่ ณ เมืองเชียงใหม่ แล้วโปรดเกล้าฯให้ทหาร นทาย ๑๐ คน ทหารเลว ๖๐ คน รวม ๗๐ คน ขึ้นไปประจำอยู่กับข้าหลวงที่เมืองเชียงใหม่ด้วย ทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานเงินเดือนให้ข้าหลวงที่ ๑ ที่ ๒ ล่ามขุนหมื่นเสมียนนายไพร่รวมปีหนึ่งเป็นเงิน ๑๖๒ ชั่ง ๑๒ ตำลึง พระนรินทรราชเสนี หลวงเสนีพิทักษ์ ขุนหมื่นเสมียนทหารนายไพร่กราบถวายบังคมลาขึ้นไป ณ เมืองเชียงใหม่ ณ วันเดือน ๑๒ แรม ๖ ค่ำ ปีจอฉศก ขึ้นไปถึงเมืองเชียงใหม่ในเดือน ๒ ปีจอฉศก

นายน้อยปัญญา นายนายคำปัน นายน้อยคำสวน กลับมาแต่เมืองอังวะ ถึงเมืองเชียงใหม่ในเดือน ๒ ปีจอฉศกนั้น แจ้งความต่อเจ้าอินทวิไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่ ว่าขึ้นไปถึงเมืองอังวะได้เข้าเฝ้าเจ้าอังวะ เจ้าอังวะให้เงินทองผ้าผ่อนพอสมควรทั้งนายไพร่ กับได้ทำแผนที่เมืองอังวะลงมาด้วย เจ้าอินทวิไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่จึงแต่งให้นายหนานสองเมือง คุมตัวนายน้อยปัญญา นายน้อยคำปัน นายน้อยคำสวน กับนำแผนที่เมืองอังวะลงมาทูลเกล้าฯถวาย ณ กรุงเทพฯ

ครั้น ณ เดือน ๔ ปีจอฉศก ศักราช ๑๒๓๖ ปี เจ้าอินทไชยานนท์เจ้านครเชียงใหม่ ปรึกษาพร้อมด้วยพระนรินทรราชเสนี จะเกณฑ์คนยกขึ้นไปขับไล่พวกพม่าเขิน ซึ่งตั้งอยู่ ณ เมืองเชียงแสน พระนรินทรราชเสนีจึงมีหนังสือลงมายังเมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย ให้ดเกณฑ์คนยกขึ้นไปช่วยเมืองเชียงใหม่ เจ้านครเชียงใหม่จึงแต่งให้นายน้อยเทพวงศ์ พระยาอุตรการโกศล นายน้อยหน่อเมืองคุมไพร่เมืองเชียงใหม่ ๑๐๐๐ คน เจ้านครลำปางแต่งให้เจ้าราชบุตร นายสุริยคุมไพร่เมืองนครลำปาง ๑๐๐๐ คน เมืองลำพูนไชยแต่งให้นายน้อยมหายศคุมไพร่เมืองลำพูนไชย ๕๐๐ คน รวม ๒๕๐๐ คน ยกออกจากเมืองเชียงใหม่ แต่ ณ วันเดือน ๔ แรม ๕ ค่ำ

และในเดือน ๔ ปีจอฉศกนั้น เจ้าราชวงศ์ดาวเรืองบุตรเจ้าลำพูนชัยลังกา เจ้าราชบุตรน้อยสุริยบุตรเจ้าลำพูนชัยลังกา นายอินทวิไชยบุตรพระเจ้าลำพูนบุญมา เจ้าราชวงศ์ใจแก้ว นายน้อยธนัญไชยบุตรเจ้าวรญาณรังษ๊ นายอาริยะบุตรเจ้าอุปราชหมูล่าเมืองนครลำปาง ลงมาเฝ่าทูลละอองธูลีพระบาทถวายเครื่องบรรณาการ

ครั้น ณ วันเดือน ๖ ขึ้นค่ำ ๑ ศักราช ๑๒๓๗ ปีกุนสัปตศก ทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯตั้งเจ้าราชวงศ์ดาวเรือง ขึ้นเป็นที่เจ้าดาราดิเรกรัตนไพโรจน์ วรโฆษกิตติโสภณ วิมลคุณ หริภุญไชยมหาเจดีย์บูชากรราษฎรธุระธาดา ประดิษฐาธิบดี เจ้านครลำพูนไชย ตั้งนายน้อยสุริยเป็นเจ้าอุปราช ตั้งนายพิมพิสารเป็นเจ้าราชบุตรเมืองลำพูนไชย ตั้งราชวงศ์ใจแก้วเป็นเจ้าอุปราช ตั้งนายน้อยธนัญไชยเป็นเจ้าราชสัมพันธวงศ์เมืองนครลำปาง ตั้งนายอาริยะเป็นพระยาประเทศอุตรทิศเจ้าเมืองพเยา ได้รับพระราชทานเครื่องยศโดยสมควรแก่ฐานานุศักดิ์ทุกคน แต่เจ้าราชสัมพันธวงศ์นั้นพระราชทานเครื่องยศเหมือนเจ้าราชวงศ์ และเจ้านครลำพูนไชย เจ้าอุปราช เจ้าราชบุตรเมืองลำพูนไชย เจ้าอุปราช เจ้าราชสัมพันธวงศ์เมืองนครลำปาง พระยาประเทศอุตรทิศเจ้าเมืองพเยา ก็กราบถวายบังคมลากลับขึ้นไปเมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย

ครั้น ณ เดือน ๑๐ ปีชวดอัฐศก ศักราช ๑๒๓๘ ปี เจ้านครเชียงใหม่มีศุภอักษรให้เจ้าอุปราช คุมช้างพลายเล็บครบลงมาถวายช้างหนึ่ง กับเจ้านครลำพูนแต่งให้เจ้าบุรีรัตน นายพรหม นายน้อยอินทยศ คุมช้างพลายสูง ๕ ศอก ๑๐ นิ้วช้างหนึ่ง สูง ๕ ศอก ๘ นิ้วช้างหนึ่ง ลงมาถวายกับขอพระราชทานเจ้าบุรีรัตนเป็นที่เจ้าราชวงศ์ นายน้อยพรหมเป็นที่เจ้าบุรีรัตน นายน้อยอินทยศเป็นพระยาชัยสงคราม กับเจ้านครลำปางมีศุภอักษรลงมาขอเจ้าราชบุตรเป็นที่เจ้าบุรีรัตน ขอพระยาวังซ้ายเป็นที่เจ้าราชบุตร จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯตั้งเจ้าบุรีรัตนเมืองนครลำพูนเป็นที่เจ้าราชวงศ์ ตั้งนายพรหมเป็นที่เจ้าบุรีรัตนเมืองนครลำพูน ตั้งนายน้อยอินทยศเป็นพระยาชัยสงคราม ตั้งเจ้าราชบุตรเมืองนครลำปางเป็นที่เจ้าบุรีรัตน แต่พระยาวังซ้ายนั้น โปรดเกล้าฯสั่งว่า เป็นเทือกเถาท้าวพระยาหาควรจะตั้งขึ้นเป็นเจ้าไม่ แต่เป็นคนมีความชอบได้ราชการ โปรดให้มีเครื่องยศเหมือนกับราชบุตร ได้พระราชทานสัญญาบัตรและเครื่องยศเสร็จแล้ว เจ้าราชวงศ์ เจ้าบุรีรัตน พระยารัตนชัยสงครามเมืองนครลำพูน เจ้าบุรีรัตน พระยาวังซ้ายเมืองนครลำปาง พากันกราบถวายบังคมกลับขึ้นไป ณ เมืองลำปาง เมืองลำพูนไชย ฯ



(หมดฉบับเพียงเท่านี้)


...........................................................................................................................................................

....ขอบคุณในความรู้มากมายค่ะ
หนูนั่งอ่านติดพันจนเนตหลุตไป สองรอบแล้ว
ตามมาจากถนนนักเขียนค่ะ