สันนิษฐาน ว่าตั้งขึ้น ในสมัยกรุงสุโขทัยเป็นราชธานีโดยปรากฏชื่อในศิลาจารึก เรียกว่า เมืองพระบาง สืบเนื่องมาจากพระ พุทธรูปสำคัญองค์หนึ่ง คือ พระบาง ซึ่งประดิษฐานอยู่ ที่เมืองนี้ชั่วคราวและในสมัยรัชกาลที่ 1 แห่ง กรุงรัตนโกสินทร์ เมืองเดิมที่ตั้งอยู่ตะวันตก ของแม่น้ำเจ้าพระยา หลังตลาดปากน้ำโพ เป็น เมืองที่หันหน้าสู่ทิศตะวันออกจึงได้ชื่อ เมืองว่าเมือง ชอนตะวัน เพราะทำให้ตะวันส่องเข้าประตูเมือง ต่อมาแผ่นดินฝั่งตะวันออก งอกยื่นไปในแม่น้ำมากขึ้นชาวเมืองขาดแคลนน้ำจึงอพยพไปอยู่ริมฝั่งตะวันออก ใต้เมืองเก่าราว 8 กิโลเมตร ต่อมาเมืองนี้ได้เปลี่ยนชื่อเป็น นครสวรรค์ เพื่อความเป็นสิริมงคลแต่ชาวบ้านนิยมเรียกว่า ปากน้ำโพ ที่มาของคำว่าปากน้ำโพสันนิษฐานว่าเกิด จากเคยมีต้นโพธิ์ใหญ่อยู่ตรงปากแม่น้ำ หรือเป็นเพราะเป็นที่โผล่ของปากแม่น้ำที่สำคัญ คือ ปิง ยม และ น่าน ในสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการออกพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการ พ.ศ.2476 นครสวรรค์ นับเป็นชุมทางแม่น้ำที่สำคัญเพราะเป็นจุดเริ่มต้นของแม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งลำน้ำ ปิง วัง ยม น่าน ไหลมาบรรรจบกัน
